Негіздері оқу құралы Қостанай, 2017 1

32 

 

(автомобиль, газ, алюминий ), бір шаруашылық кешеннің болуы орынды салалар (сумен 

жабдықтау,  байланыс)  кіреді,  себебі  бұл  кешеннің  жекеленген  бәсекелес  кәсіпорындарға 

бөлінуі шығындардың өсуіне алып келуі мүмкін.   

2.Жасанды  монополия  шаруашылық  қызметті  біреудің  қолында  арнайы  шоғырландыру 

арқылы құрылады.  

 

7.3  Монопольды баға. Монополиялық бірлестіктер 

 

Монополиялық бірлестіктердің негізгі нысандары: 

Картель  қатысушылары  біртекті  өнім  өндірушілер  нарықты  бөлу,  сауда  квоталары  және 

баға деңгейі жөнінде келіседі. Олар толығымен өздерінің шаруашылық  әрі өндірістік, әрі 

коммерциялық   еркіндігін сақтайды.  

Синдикат картель тәрізді біртекті өнім өндірушілерді  біріктіреді. Бірақ картельдік 

келісімдермен  (квоталар  мен  бағалар  туралы)  қатар,  олар  өнім  өткізу  мен  шикізаттарды 

сатып  алуды    ортақ  сауда  тораптары  арқылы    ұйымдастырады  (қатысушылары 

коммерциялық еркіндіктен  айырылады). 

Трест  құрамына  кіретін  кәсіпорындар  толығымен  бір  басқаруға  бірігеді. 

Шаруашылық еркіндіктерінен айырылады.  

Концерн  –  бұл  шаруашылық  бірлестіктерінің  ең  негізгі  әрі  тиімді  нысаны.  Бұл 

әртүрлі  елдерде  қызмет  ететін  өнерәсіптік,  сауда,банктік  және  басқа  да  кәсіпорындар 

енетін ірі көп салалы экономикалық кешен. Олардың бірігуі холдинг деп аталатын ерекше 

институттың  пайда  болуын  қамтамасыз  етеді.  Холдинг  –  концерн  қатысушылары 

акцияларын иеленетін және олардың қызметін басқаратын басты компания.  

 

Консорциум – бұл ортақ ірі кәсіпкерлік жобаларды жүзеге асыру үшін 

өнеркәсіптік, банктік және басқа да компаниялардың уақытша бірігуі.   

 

7.4 Монополияға қарсы заңдылықтар 

 

Монополияға  қарсы  заңдылықтар  -  бұл  бәсекелестікті  дамытуға,  монополияны 

шектеуге және тыйым салуға бағытталған заңдар мен үкіметтік актілер кешені. 

Қазақстан  Республикасының  монополияға  қарсы  заңы  мынадай  нормативті-

құқықтық    актілерге    негізделген:  Қазақстан    Республикасының  "Табиғи  монополиялар 

туралы",  "Адал  емес  бәсекелестік  туралы",  "Бәсеке  және  монополия  қызметін  шектеу 

туралы" Заңдары. 

Қазақстан  Республикасының  1998  жылғы  9  маусымдағы  "Адал  емес  бәсекелестік 

туралы"  Заңы  адал  емес  бәсекелестікті  мойындайтын  әрекеттерді  белгілейді,  адал  емес 

бәсекені   және   оның   зардаптарын   болдырмау   және   жою механизмін  белгілейді.  

Заңға сәйкес Қазақстан  Республикасындағы адал емес бәсекенің келесі түрлері бөлінеді: 

1.  Фирмалық  атауды,  тауар  белгісін  заңсыз  пайдалану  бұл      тұтынушыда      өндіруші   

туралы   теріс   пікір   тудыруы мүмкін; 

2.  Бәсекелестің  бәсекеші  тауарының  сыртқы  рәсімдеуін  тікелей  ұдайы  өндіріс 

жолымен көшіру бұл тұтынушыда өндіруші туралы теріс пікір тудыруы мүмкін; 

3.  Сатушының   сатудың   қосымша   шарттарын   зорлап енгізуі; 

4.  Басқа бәсекелестің қызметін әдепсіз түрде салыстыратын жарнаманы тарату; 

5.  Тауардың  нағыз  қасиеттері  мен  сапасы  туралы  мәліметтерді  жарнамада  әдейі 

бұрмалау немесе жасыру; 

6.  Бөсекелестікті болдырмауға әкелетін нарықтық қатынас субъектілерінің деңгейлес 

қосылуы және т. б. 

 

Бақылау сұрақтары: 

1.Бәсекенің мәні мен ролі қандай? 

2. Бәсекелік күрестің формалары мен әдістері қандай? 

33 

 

3. Монопольды баға жағдайындағы нарықтың тепе-теңдік механизмін зертеу. 

 

7 тақырыпқа арналған тесттік тапсырмалар: 

 

1.Бәсекелес нарықта өндіріс факторына сұраныс қалай анықталады? 

A) Өндіріс факторларының ұсынысымен; 

B) Өнімнің шекті түсімімен; 

C) Тепе – теңдік бағамен; 

D) Өнімнің өзіндік құнымен; 

E) Жалпы шығындар деңгейімен 

2. Баға бәсекесi: 

A) Ұқсас тауарлар арасында пайда болады. 

B) Өзара байланысты тауарлар арасында пайда болады. 

C) Өзара толықтырғыш тауарлар арасында пайда болады.  

D) Өзара ерекшеленетiн тауарлар арасында пайда болады. 

E) Әртүрлi сфералардағы қызметтер арасында пайда болады. 

3.  Бағаның өзгеруi нәтижесінде  сұраныс қисығының жылжуы қандай бәсеке түрiнде 

байқалады: 

A) бағадан тыс 

B) түрлi 

C) баға 

D) салааралық 

E) заттық 

4. Қандай бәсеке түрiнде сатуды ынталандыру нәтижесiнде сұраныс көлемiнiң қисығы 

жылжиды: 

A) бағадан тыс 

B) түрлi 

C) баға 

D) салааралық 

E) заттық 

4.Біртекті емес, бірақ ұқсас тауар ұсынатын сатушылар саны көп нарық – бұл 

А) монополия 

В) олигополия 

С) монополистік бәсеке 

D) жетілмеген бәсеке 

Е) баға бәсекесі 

5.Жетiлдiрiлмеген бәсекенiң бiр түрi монополия. Ол неше және қандай түрге бөлiнедi: 

А) монополия ешқандай түрге бөлiнбейдi 

В) үш түрге: деңгейлес, сатылас, әртараптандыру 

С) екi түрге: iшкi салалық, салааралық 

D) үш түрге: жасанды, кездейсоқ, табиғи 

Е) бiр ғана түрi бар-картель 

6.Монополиялардың пайда болуының негiзгi себептерi: 

А) өндiрiс пен капиталдың шоғырлануы 

В) еңбектiң пайда болуы 

С) тұтынушы мен өндiрушiнiң көп болуы 

D)капиталдың шоғырлануы 

Е) жердiң болуы 

7. Жетiлдiрiлмеген бәсекенiң қандай түрiне аяқ-киiм фабрикасы мысал бола алады: 

А) таза монополия 

В) олигополия 

С) кәмiл бәсеке 

34 

 

D)монополистiк бәсеке 

Е) жетiлдiрiлмеген бәсеке 

8.Олигополия теориясын кім қалады: 

A) К. Маркс; 

B) В. Ленин; 

C) В. Лентьев; 

D) О. Курно; 

E) Дж. Кейнс.  

9.Бірдей тауарды немесе өнімді әр түрлі сатып алушыларға әр түрлі бағалармен сату – 

бұл: 

A) ғылыми – техникалық бәсеке; 

B) бағалы дискриминациялау; 

C) бағалы емес дискреминациялау; 

D) өндірістік және өнеркәсіптік бәсеке;  

E) ауыл шаруашылық бәсеке. 

10.Төмендегі қай мысалды  табиғи бәсеке деп атауға болады:  

A) Дженерал моторс; 

B) Адидас фирмасы; 

C) Қазақтелеком компаниясы; 

D) Иволга холдингі; 

E) Қазмұнай өнімдері.  

 

 

8  Кәсіпкерлік қызмет, оның негізгі түрлері мен нысандары. 

8.1  Кәсіпкерліктің әлеуметтік-экономикалық мәні, негізгі белгілері.  

8.2  Кәсіпкерлік қызметтің негізгі түрлері.  

8.3  Қазақстан  Республикасындағы  кәсіпкерліктің   қалыптасуы 

 

Мақсаты:  Кәсіпкерліктің әлеуметтік-экономикалық мәні мен оның негізгі белгілерін 

қарастыру.  

 

8.1 Кәсіпкерліктің әлеуметтік-экономикалық мәні, негізгі белгілері 

 

         Кәсіпкерлік – бұл пайда табу мақсатында өнім өндіру үшін жаңа әдістерді қолдануға, 

шикізаттардың  жаңа  көздерін,  өнімді  өткізу  нарықтарын  ашуға,  әртүрлі  мүмкіндіктерді 

пайдалануға  негізделген  өзіндік  ұйымдастыру-шаруашылық  новаторлық  (жаңашыл) 

қызмет.  

Ерте  заманда  «кәсіпкерлік»  ұғымы  тек  қана  тәуекел  элементтерімен 

байланыстырылған.  1725  жылы  Ричард  Кантильон  кәсіпкерді  –  нар  тәуекел  жағдайында 

қызмет  етуші  адам  деді.  1961  жылы  «кәсіпкер  –  ұстамды  тәуекел  жағдайында  қызмет 

ететін пысық адам»  деп пайымдаған Дэвид Меклелланд  да осы пікірді қолдаған. 

         Алғашқыда  «кәсіпкерлік »  термині  тәуекел  сөзімен,  ал кәсіпкердің   өзі  тауарды  

өндірумен    өткізуде      белгілі    бір  тәуекел    мен    жауапкершілікті    өз    мойнына    алатын  

адаммен байланыстырды.  Мысалы, 1925  жылы  Кантиллион   кәсіпкерлікті  өз мойынына   

алатын  адаммен байланыстырлды, сонымен  қатар  ол капитал салушы  кәсіпкерлер  мен    

өз  еңбегін,  ресурстарын қолданушыларды  ажыратып  отырды .  Ол кәсіпкерді   өзіне өзі    

жұмыс орнын  жасайтын    адам  ретінде  қарастырды.   Адамды  белгілі  бір  төлемақы,  

сыйақы    үшін    жұмыс    істеуі    қанағаттандырмаса,    ол    өз    ойларын      жүзеге      асыру