Негіздері оқу құралы Қостанай, 2017 1

35 

 

жолдарн іздей  бастайды,  сөйте  келе  ол кәсіпкерге  айналады.  Кантилионның пікірінше  

кәсіпкерлердің басты  еорекшелігі  олардың  тұрлаусыз  жағдайларды  жұмыс  істеулері. 

         Кейінірек      ХVІІІ  –  ғасырдың  екінші  жартысында    Квисней  сияқты  физиократтар  

кәсіпкерлік  концепциясын    кеңейте  түсті.    Олар    Кантиллион  сияқты      кәсіпкерлерді 

тұрлаусыздық    иелері  деп санады,  бірақ ілгері жылжи отырып,    бұл анықтамаға өндіріс 

процесін    еңгізді,    демек  сонымен  бірге    кәсіпкерлердің    пайда  табуы  үшін    белгілі 

экономикалық  ресурстарға        ие    болу  қажеттілігі      деп  еңгізілді.    Олардың  түсінігінше 

кәсіпкер  өнім  өндірісін    ұйымдастыру,  жаңа    әдістерді    еңгізу  және    жаңа    өткізу 

нарықтарын  іздестіру қажет. 

         Кәсіпкер  адамға  анықтама  беруші  келесі  ағым  –  кәсіпкерлікке  тән  тәуекелділікпен 

қатар, одан алынатын пайда мен туындайтын жауапкершілікті жатқызады. Мысалы, 1797 

жылы  Бодо  кәсіпкер  –  іскерлік  қызметке  жауап  беруші,  кәсіпорын  қызметін  бақылап, 

жоспарлап  ұйымдастырып  және  оған  иелік  етуші  тұлға  деген.  1964  жылы  Питер  

Друкердің  дәлелдемесі  –  кәсіпкер  қандай  болмасын  мүмкіндікті  пайдалана  отырып,  ең 

жоғары дкңгейдегі пайдаға жетуге ұмтылатын адам. 

         Басқа  бір физиократ,  дін қызметшісі  Николас Бауде  өндірушілер мен  фермерлер  

топтарының  гүлденуі олардың жаңалықтарға  яғни жаңартпа  мен менеджментке  деген  

бейімділіктеріне  байланысты  деп санады.  Бауде еңбек өнімділігінің  ұлғаюындағы  

ғылым мен  технологияның  маңыздылығына  әрдайым ерекше  көңіл  аударып  отырды.  

Ол кәсіпкермен  меншіктенушінің   өзара айырмашылықтары  бар деп  ұйғарды.   

 

 

8.2  Кәсіпкерлік қызметтің негізгі түрлері 

 

Ұдайы  өндірістің    циклы  өндіріс,  бөліс,  айырбас  және  тұтыну    кезендерінен  тұратын 

болғандықтан,  кәсіпкерліктің  өндірістік,  коммерциялық  және  қаржы-несиелік  түрлерін 

айыруға болады. 

         Өндірістік  кәсіпкерлікке  –  тұтынушылырдың  кейінен  сатып  алуына  тиісті    өнім  

өндіру,    жұмыстар    жүргізуге    және  қызмет  көрсету,  жинау,  өңдеу  және  ақпарат  беру, 

рухани  құндылық  жасау  тағы  тағыларға  бағытталған    қызметтер  жатады.  Өндірістік  

кәсіпкерліктің  мүдделілік  өрісі едәуір  түрліше  және оны іске асыру  үшін  қаржылық  

және    материалдық  ресурстар,  ал  кейде  олар    көп    мөлшерде  қажет  болады.  Өндірістік 

кәсіпкерлік  қызметінің  нәтижесі  мол  өнім  өндіру  және  оны  сату  мүмкіндігі  болып 

табылады.  

          Коммерциялық кәсіпкерлікке –  қызмет  түрін сипаттайтын, оның мазмұнының мәнін 

айқындайтын  тауар-ақша қатынастары, тауар-айырбастау операциялары жатады. Мұның 

өндірістік  кәсіпкерліктен  айырмашылығы  –  мұнда  өнім    өндіруге  байланысты  өндірістік 

ресурстарды  қамтамасыз  ету  қажеттілігі  тумайды.  Технологияның  бастапқы  сатысы 

ретінді, не  сатып  алу, нені  қайта  сату  және  қай   жерде  екенін  таңдай білу  қажет. Бұл  

мәселелерді  іске  асыру, ең алдымен тауар бағасының өткізу бағасы жағдайында  көтерме 

сатып алу бағасы  елеулі жоғары  болуы керек екеніне сүйену қажет. 

           Қаржылық  кәсіпкерлік  -    коммерциялық  кәсіпкерліктің  бір  түрі,  солай 

болғандықтан  оның сатып алу, сату  объектісі  айрықшылығы  – тауар болып есептеледі: 

ақшалар,  валюта,  құнды  қағаздар  (акция,  облигациялар,  вексельдер,    кепілдіктер  және 

т.б.),  яғни    бірдей  ақшаларды    сату,  тікелей  немесе    жанама  формада  жүргізіледі.  Солай 

болғандықтан,  қаржылық  кәсіпкерлік  –  бұл  коммерцияның    бір    түрі,    онда    қаржылық  

кәсіпкерінің  технологиялық  мәмілесі,  коммерциялық  технология  мәмілесімен  ұқсас 

болады, айырмасы тек тауар – қаржы активі болып саналады. 

         Бұлардың  әрқайсы  кәсіпкерліктің  дербес  түрі  болғанымен,  олар  өзара  тығыз 

байланысты және бірін-бірі толықтырып отырады. 

 

Өндірістік  кәсіпкерліктің  қызмет  орны  өндірістік  кәсіпорындар  болса, 

коммерциялық  кәсіпкерлік  сауда  орындарында,  ал  қаржы-несиелік  кәсіпкерлік 

36 

 

коммерциялық  банктер  мен  құнды  қағаздар  биржаларында  жүргізіледі.  Бұлардың 

әрқайсының  өзіне  тән  ерекшіліктері  болады.    Өндірістік  кәсіпкерлікке  тауар  мен 

тұрмыстық қызмет  көрсету жатады. Мұнда  кәсіпкер  үшін  өнім  өндіруді  ұымдастыру  

негізгі  қызмет         болса, өндіріске  қажетті ресурстарды сатып алу мен даяр өнімді сату 

көмекші  қызметке  жатады.  Іске  кіріспей  тұрып  кәсіпкер  өндірістің  қай  саласына 

капиталын  салатының,  қандай  тауарлар  мен  қызметтерге  сұраныстың  барын  анықтап 

алады.  Қарекетінің  екінші  кезінінде  ол  тауар  биржасы  арқылы    болашақ    өнімін  

алушылармен  келісім-шарттарға  отырады.  Әрине,  өндірістіің    көлемі  шағын  болса, 

кәсіпкер тәуекелге бел байлап, шартсыз-ақ өндірісін бастай береді. 

         Қазіргі  заманғы  теорияларда  кәсіпкерліктің  3  концепциясы  бөліп  көрсетіледі, 

олардың    әрқайсысы    өз    алдына    мектеп    болып    табылады            және  кәсіпкерлік  пен 

кәсіпкерлік процеске түсініктеме береді. Оларға жататындар: 

1)  Кәсіпкерліктің жеке тұлғалық қасиеттерді бағалау ұстанымдағы мектебі. 

2)  Кәсіпкерліктің психологиялық мектебі. 

3)  Кәсіпкерліктің классикалық мектебі.. 

 

Кәсіпкерліктің  дамуының  әртүрлі  сатылары:  бастама,    бизнестің  пайда  болуы, 

кемелдену    мен  өсу  сатылары  кәсіпкердің  мінез-құлқы  мен  қасиеттеріне  әртүрлі  талап 

қояды. 

 

8.3  Қазақстан  Республикасындағы  кәсіпкерліктің   қалыптасуы 

 

Қазақстан  Республикасы  соңғы    жылдары  кәсіпкерліктің  кең  қарқынмен  дамуына 

мүмкіндік  алды.  Қазіргі  Қазақстан  Республикасындағы  кәсіпкерліктің    дамуы    көптүрлі. 

Ең алдымен  шағын  және  орта кәсіпкерлікке қолдау жасау, ішкі рыноктың дамуына баса 

көңіл бөлу қажет. 

ХХ    ғасырдың    басыдағы    Қазақстандағы    өнеркәсіптің  дамуына    ресейлік      және  

шетелдік    капиталдың      келуі    де    үлкен    пайдасын    тигізді.  Өте  кең    дамығаны  –  банк  

капиталы      болды.  Сауданың    стационарлық    және    жәрмеңкелік      түрлері    өте    жақсы  

дамыды. Жәрмеңкелік  сауда  сауда  бүкіл  ресейлік  сипат  ала  бастады.  Осы  кезенде  

шет  ел  капиталының  әсері  өте маңызды  болды. 

Кәсіпкерлік  қызмет  ЖЭС  (жаңа  экономикалық саясат)  кезіне  біршама  дамыды.  

Алайда  рыноктық  қатынастардың  қысқартылуы  кәсіпкерлік  қызметтің  өтімділігіне де 

кері  әсер  етті.  Жоспарлы  экономикада  да  коммерция  өте  кең  тараған  құбылыс  деген  

пікір  бар. Оның   өзіне   тән  ерекше  формалары  болды. 

Қазақстан      Республикасында    кәсіпкерлік    тұңғыш    рет    Қазақстан  

Республикасынынң  Азаматтық  кодексі  10  бабының,  І  тармағында  заңмен  бекітілген:   

«Кәсіпкерлік    -    меншік    түрлеріне    қарамастан,  азаматтар    мен    заңды    тұлғалардың,  

тауарларға  (жұмысқа  қызметке)сұрнымды  қанағаттандыру  арқылы  пайда  немесе   жеке 

табыс    табуға    бағытталған    жеке        меншік            (  жеке    кәсіпкерлік)    не    мемлекеттік  

кәсіпорындарды    шаруашылық    басқару      құқұығына      (мемлекеттік    кәсіпкерлік)  

неігзделген  ынталы  қызметі.   Кәсіпкерлік   қызмет   кәсіпкер  атынан,   оынң  тәуекел  

етуімен   және  мүліктік  жауапкершілігмен    жүзеге  асырылады.» 

1994    жылы      қабылданған    Қазақстан    Республикасының    Азаматтық  кодексінің   

119  бабы   кәсіпорынға  мынандай  анықтама   береді:  «Кәсіпкерлік  қызметін   жүзеге  

асыру   үшін   пайдаланылатын  мүліктік  кешен  объектісі   түріндегі    кәсіпорын  деп  

танылады.   Кәсіпорын   тұтасымен  мүліктік  кешен  ретінде   кәсіпорынның  құрамына  

оның   қызмет     етуіне   арналған    мүліктің   барлық  түрлері,  соның  ішінде  үйлер,  

ғимараттар,  жабдықтар,  құрал -  саймандар,  шикізат,  өнімдер,  жер  учаскесіне   құқық   

талап      ету    құқықтары,    борыштар,    сондай  –  ақ    оның    қызметін      дараландыратын  

белгілерге  құқықтар  (фирмалық   атау, тауар  белгілері) және,  егер  заң  құжаттарында 

немесе    өзгеше    көзделмесе,    басқада        айырықша      құқықтар    енеді.      Кәсіпорын   

тұтасымен    немесе    оның  бір    бөлігі    сатып    алу  –  сату,    кепілге,    арендаға    беру    әне