Оқытушы пәнінің ОҚУ-Әдістемелік кешені

мәні  ПО-да  қабылдан  тип  пен  мәнге  сәйкес  келеді,  сондықтан  әр  түрлі 
нұсқалар мүмкін болады:  
{"Е", "Ә" } немесе {"Еркек", "Әйел"}, немесе {"I", "2"} және т.б. 
Объектінің  данасы  атрибут  мәндерінің  нақты  жиынымен  бейнеленеді. 
Мысалы, "Иванов", "Виктор", "Леонидович", "17.05.79", "9443625",... 
мәндерінің жиынтығы СТУДЕНТ объектісінің данасының бейнеленеуі болып 
табылады.  Мұндай  жиынтықтар  кортеждер  деп  аталады.  Кортеж  объект 
данасына сәйкес келгендіктен, объектіні кортеждер жиыны деп талқылауға 
болады. 
 
1.4 Объектілер туралы ақпарат көрінісі 
Кез  келген  объект  үшін  қандай  да  бір  ақпарат  жиынтығы  бар,  оны 
жазба деп атауға болады. Жеке атрибуттар жазбаның өрісін құрады. Объект 
туралы жазбалар жиынтығын мәліметтер жиынын немес файлды құрайды.   
Бағдарламалаушының көзқарасы бойынша ПО объектісіне жазба типі 
сәйкес келеді. Жеке атрибуттар жазбаның өрісін құрады. 
Бұл категориялардың арасында келесі байланыс бар: 
• файл объектіге сәйкес келеді; 
• объектінің даналарының саны файлдардағы жазбалар санына тең; 
•  объектіні  бейнелейтін  атрибуттар  саны  әрбір  жазбадағы  өрістер 
санына тең. 
Әрбір өріске өрістің аты сәйкес келеді. Жазбаның өрісі өзінің өрісінің 
мәніне ие. Өріс мәні (құрамы) атрибутты бейнелейді. 
  
1.5 Абстрактілі алфавиттер. Кодтау 
Цифрлық  ақпарат – бұл  дербес  жағдай,  яғни  дискретті  ақпаратты 
көрсетудің  алфавитті  әдісі.  Бұл  әдістің  негізі – абстрактілі  алфавит  немесе 
жай алфавит  деп аталатын символдардың кез келген табиғаттан ерікті түрде 
алынған, белгіленген шекті  жиыны.  
 
Ондық  цифрлар  мен  санның  бөлшегін  көрсетуге  арналған  үтірлер 
жиынтығы  алфавиттің 11 символы-әрпі  бар  жеке  жағдайы.  Басқа  мысал – 
табиғи  адам  тілінің  алфавиті  (мысалы,  орыс  тілі).  Математикалық  тілге 
немесе басқа ғылыми мәтіндердің тіліне берілген тілдің әдеттегі қарапайым 
әріптерімен қоса, басқа тілдердің әріптері де кіреді (мысалы, грек), сонымен 
қатар  басқа  да  әр  түрлі  арнайы  символдар  (арифметикалық  операциялар 
белгілері және т.б.)    
Ақпаратты  өңдеу  кезінде  басқа  алфавиттің  әріптерін  бір  алфавиттің 
құралының    көмегімен  көрсету  қажеттілігі  туады.  Ондай  көрсетілім  кодтау 
деп аталады. 
Мәселе оңай шешіледі, егер Х алфавитінің әріптерін кодтап отырған У 
алфавитіне қарағанда әріптердің аз санымен кодтау керек болса. 
Мысалы, Х-цифрлар, У-орыс әріптері. Онда кодтау үшін 0 = а, 1 = б, 2 
= в, ..., 8 = и деп қою жеткілікті. 

Әрине,  кодтаудың  басқа  да  әдістері  мүмкін  (Х-тің  әріптері  У-тің 
бірнеше әріптерімен кодталады: ноль, бір, екі және т.с.с.)  
Х-те  У-ке  қарағанда  әріп  көп  болған  жағдайда  міндетті  түрде  кодтау 
үшін  әріптердің  тізбегін  қолдану  керек  болады.  Мысалы,  орыс  алфавитінің 
әріптерін ондық цифрлардың жұбымен кодтауға болады: 
a=01, б=02, ....к=10, л=11, ... 
Көрсетілген  алфавиттің  символардының  саны  берілген  алфавиттің 
қуаты деп аталады. 
Екілік алфавит 
Кез келген басқа алфавитті кодтау үшін қарапайым абстрактілі алфавит 
болып екі әріптен тұратын алфавит болып табылады. Ондай алфавит екілік 
деп аталады, ал оның әріптерін көбінесе 0 және 1 деп белгілейді. Немесе:
  
 
Тек қана екі әр түрлі мән қабылдай алатын шама бит (binary unit) деген 
арнайы атау алған ақпараттық атомды көрсетеді. 
Барлық  қазіргі  ЭЕМ-лар  екі  тұрақты  қалып  күйі  бар  элементтерге 
құрылған. Сондықтан ЭЕМ-де мәліметтерді кодтаудың негізі екілік алфавит 
болып табылады. 
 
Байттік алфавит 
Екілік  алфавит  өзінің  қарапайымдылығының  арқасында  техникалық 
ақпараттық құрылығыларда кең таралған, бірінші кезекте ЭЕМ-да. Алфавитті 
кодтау  үшін  адам  қолданып  үйреніп  қалған  екілік  цифрлар  тізбегі 
қолданылады. n екілік  цифрлардан  тұратын  тізбектерімен    әр  түрлі N=2
n
 
символдарын кодтауға болатынын оңай көруге болады. n == 8 болғанда N = 
256.  Бұл  практикада  кездесетін  көптеген  алфавиттерді  кодтауға  толығымен 
жеткілікті (иерорглифтік хаттан басқа). 
Осымен  байланысты 8 екілік  цифрлардан  тұратын  тізбек  байт  деген 
атау  алды. 256 әріптен  тұратын  әр  түрлі  тізбектермен  құрылатын  алфавит 
байттік алфавит деп аталады. 
Барлық  қазіргі  кездегі  ЭЕМ-дың  жадысы  байттік  принцип  бойынша 
құрылған.  Байт – жадының  ең  кішкентай  адрестелетін  элементі.  ЭЕМ-ның 
оперативті  жадысы    физикалық 8-разрядты  ұяшықтан  (байттардан)  тұрады. 
Әрбір ұяшық реттік нөмірге – адреске ие.  
Әлемдік  практикада  латын  және  орыс  алфавитінің  бас  және  кіші 
әріптерін, тыныс белгілерін, ондық цифрларын және т.б. байттық кодтаудың 
біріккен стандарты орын алған. 
Стандартты кодтар: 
ASCII    
  - American Standard Code for Information Interchange 
EBCDIC  - Expanded Binary Coded Decimal Interchange Code (ДКОИ) 
Ұсынылатын әдебиет 

6.  Стоун  Г.  С.,  Сиворек  Д.  П.  Введение  в  организацию  ЭВМ  и 
структуры данных. – М.: Машиностроение, 1980. 
7.  Бауэр  Ф.  Л.,  Гооз  Г.  Информатика.  Вводный  курс.  В  двух  частях.- 
М.: Мир, 1990. 
8. Яворский В. В., Богушевская А. А. Структуры данных и алгоритмы 
их обработки.- Караганда: КарГТУ, 2004.- 150с. 
 
СӨЖ-ге бақылау жұмыстары 
1. Үздіксіз және дискретті ақпарат 
2. Мәлімметтер және ЭЕМ  
3  Пән облысының объектілері 
4. Объектілер туралы ақпарат көрінісі 
5. Абстрактілі алфавиттер. Кодтау 
 
2 БӨЛІМ.  ЭЕМ МӘЛІМЕТТЕРІНІҢ НЕГІЗГІ ТИПТЕРІ МЕН 
ҚҰРЫЛЫМДАРЫ 
Дәріс жоспары 
1 ЭЕМ-ның архитектуралық ерекшеліктері, мәліметтердің көрсетілімі 
үшін неғұрлым маңыздылары 
2 Мәліметтердің типтері мен құрылымдары туралы негізгі түсініктер 
3 Массивтер 
4 Жолдар 
5 Жазбалар 
6 Нұсқалары бар жазбалар 
7 Жиындар 
 
2.1 ЭЕМ-ның архитектуралық ерекшеліктері, мәліметтердің 
көрсетілімі үшін неғұрлым маңыздылары 
Жадының минималды адрестелетін бірлігі байт болып табылады. ЭЕМ-
дағы ақпаратты жіберу байт бойынша немесе байттар тобымен-блоктарымен 
жүргізіледі. ЭЕМ жадысындағы әрбір байтта адрес деп аталатын өзінің реттік 
нөмірі бар. 
Бірақ  байт ~ жадының  салыстырмалы  кішкентай  бірлігі (256б  егер 
белгі  болмаса).  Сондықтан  мәліметтерді  өңдеу  мен  көрсету  үшін  әдетте 
мәліметтер  өрісі  қолданылады.  Мәліметтер  өрісі – бұл  бірнеше  сыбайлас 
байттардың  тізбегі.  Байттар  саны  өріс  ұзындығы  деп  аталады,  ал  өрістің 
өзінің  сол  жақ  байт  адресі - өріс  адресі  деп  аталады.  Байттар  солдан  оңға 
қарай  нөлден  бастап  нөмірленеді.  Бекітілген    және  айнымалы  ұзындықты 
өрістер түрлерін ажыратады.     
Тұрақты ұзындықтың минималды өрісі жарты сөз болып табылады. Ол 
екі  тізбекті  байттан  тұрады (16 бит, 0-ден 15-ке  дейін  солдан  оңға  қарай 
нөмірленген). Екі жарты сөз сөзді құрады – 4 тізбекті байт (немесе 32 бит, 0-
ден 31-ге  дейін  солдан  оңға  қарай  нөмірленген).  Сөз – ЭЕМ-ның  маңызды 
архитектуралық  белгісі.  Бұл  өріс,  ереже  ретінде,  ЭЕМ-ның    1  командасын