Республикасында

 
28 
 
мың адам шамасында болды. Осы аралықта кооперативтер жалпы тауарлар мен 
көрсететің қызметің ¼  бөлігін астамын жүзеге асырды. 
Әр  түрлі  жеңілдіктер  (оның  ішінде  мемлекеттік  бюджет  есебінен), 
экономикадағы  тиімді  жағдайлар  шағын  кәсіпкерліктің  «алтын  ғасырына» 
сияқты осы кезеңге ардагерлер қатынасын қамтыды. Шынында да капиталдың 
тез  және  жеңіл  жинақталу  түрі,  кең  тұтынатын  тапшы  тауарлар  өндірісі,  ол 
кезде тапшы саналатын тұрмыстық қызметтер саласы, бөлшек сауда, қоғамдық 
тамақтандыру, т.б. дамыды.  
Бірақ бұл кезеңде шағын кәсіпорындар әміршіл басқарылатын мемлекеттік 
кәсіпорындардың  ресурстарын  көлеңкелі  экономикаға,  жартылай  қылмыстық 
және қарапайым қылмыстық нарықтық кәсіпкерлік пайдасына өткізуші каналы 
ролін  атқарды.  Мұндай  өткізудің  нәтижесінде  шағын  кәсіпкерлікте 
жинақталатын  қаражаттар  жинақталу  сферасынан  мәңгі  кетіп,  ұлттық  өндіріс 
пен оның инфрақұрылымын дамыту үшін пайдаланылмады. 
Қазақстанда  қалыптасқан  жағдайға  «естен  тандыру»  түріндегі  реформада 
енгізілген басқа экономикалық бағыт қажет болды. Шағын бизнестің дамуында 
жаңа, екінші кезең басталды (1992-94 жж.). 
1992  жыл,  ХХ  ғасырдың  80  жылдары  ортасынан  басталған  шағын 
кәсіпорындар  мен  онда  жұмыс  істейтін  жұмыскерлер  санының  қарқынды 
өсуімен  сипатталады.  Бұл  таң  қаларлық  жәйт,  себебі  бағаның  ырықтандыруы 
мен  салықтық  прессингті  енгізу  шағын  кәсіпкерліктің  қаржылық  базасын 
құлдыратты. Күшті инфляция бір жағынан, халық жинағының құнсыздануына, 
екінші  жағынан  банктік  несиенің  проценттік  ставкаларының  жедел  өсуіне 
әкелді. Ол әлі күнге дейін иемденбеген инвестициялық қызметтің құлдырауына 
әкелді. 
Кең  таралған  пікір  бойынша,  «естен  тандыру»  моделі  республика 
экономикасы мен шағын кәсіпкерлік саласының жылдам әрі тиімді дамуы үшін 
аз құрамды болды. Шағын кәсіпкерліктің нарықтық реформаларын белсендіру 
жағдайында  позитивті  мүмкіндіктер  де  болды.  Олардың  басты  қызметтері  – 
әлеуметтік  демпфиралау,  жұмысбастылық  арқылы  дағдарыс  жағдайында 
халықтың  маңызды  қабаты  үшін  өмір  сүруін  қамтамасыз  ету,  өмір  сүруге 
қосымша  қаражат  алу  мүмкіндігін  ұсыну.  Шағын  кәсіпкерлік  саласында 
қызметтер  мен  тауарлардың  сапасы  мен  әр  түрлілігін  жоғарлату  негізінде 
шағын кәсіпорындардың күресі мен сипатталатын қалыпты бәсекелі нарықтық 
орта  қалыптаса  бастады.  Бірақ  та  қылмыстық  құрылымдар  шағын  бизнеске 
тыныштық бере қоймады. 
Екінші кезеңде шағын кәсіпкерлік 3,4 есе, ауыл шаруашылық секторы 3,1 
есе, нарықтық қызметің қамтамасыз ететің жалпы комерциялық білім беру 2,8 
есе  өсті.  Осы  аралықта  материалдық  өндіріс  аясындағы  шағын  кәсіпкерліктің 
саны  күрт  төмендеді.  Осы  кезеңдегі  сауда  мен  делдалдық  қызметтің  дамуына 
себеп  болған  ҚР  үкіметінің  жаңадан  енгізілген  салық  туралы  заңы.  Шағын 
кәсіпкерліктің жалпы табысының 70-80 % мемлекет салық түрінде мәжбүрлеп 
алып  отырған.  Осындай  қиыншылыққа  қарамастан  Қазақстанда  биржалар, 
банктер,  сақтандыру  компаниялары,  жеке  және  жартылай  мемлекеттік 

 
29 
 
акционерлік  қоғамдар  ашыла  бастады.  Үкімет  фермерлер  шаруашылықты 
салықтың  барлық  түрінен  босатты  және  шаруа  қожалығы  туралы  заң 
қабылданды. Сондықтан 1992-1994 жылдар аралығында шаруа қожалықтардың 
саны 16,3-22,3 мыңға дейін өсті. 
«1992-1994  жылдардағы  Қазақстан  Республикасындағы  кәсіпкерлікті 
қолдаудың 
және 
дамытудың 
мемлекеттік 
бағдарламасын» 
жасау 
республиканың экономикасын дамытуға монополиялық әсер ететін ұйымдық 
-  басқару  құрылымдары,  банктер,  мемлекеттік  акционерлік  және  холдингтік 
компаниялары,  және  шаруашылықтың  басқа  да  субъектілері  сияқты 
мемлекеттік  секторларды  коммерциялауды  және  монополизациясызданды-
руды  жүргізу  жолымен  жеке  кәсіпкерліктің  негізін  қалауға  мүмкіншілік 
берілді. Бұл кезеңде шағын кәсіпорындар жұмысының алғашқы үш жылында 
салықтардан  босатылу  сияқты  салықтык  жеңілдіктерге  ие  болды.  Бұл 
еліміздегі  шағын  бизнесті  дамытуға  ең  үлкен  колдау  болды.  Кәсіпкерліктің 
дамытуын  қаржылық  қамтамасыз  ету  үшін  меншік  формасына  қарамастан 
шаруашылық  субъектілердің  табысының  1  пайызын  аудару  есебінен 
кәсіпкерлікке  қолдау  көрсетуге  Республикалық  қор  құрылды.  Бұл 
қабылданылған 
шараның 
арқасында 
халықтың 
қажеттілігін 
қанағаттандыратын  тауарлар  мен  азық-түліктердің  және  нарықтың 
тапшылығының  деңгейін  төмендететін  жеке  кәсіпкерліктің  субъектілерінін 
санының тез өсуіне алып келді. 
Нәтижесінде  қатаң  климатты  зоналар  мен  Қазақстан  аймағының  төменгі 
сапалы  жерлерінде  көптеген  фермерлік  шаруашылықтар  пайда  болды,  ал 
экономикалық  мақсаттылық  тұрғысынан  алғанда  мұндай  шаруашылықтың 
нарықтық экономикасы дамыған елдерде де өмір сүруі мүмкін емес. Көптеген 
шағын  кәсіпорындар  өмірге  ұзақ  мерзімді  даму  бағдарламасын  иемденбей 
отырып,  экономикалық  мақсаттылық  күшімен  емес,  жалпы  үмітпен,  оларды 
ұйымдастырушылар арманынан абстрактілік «жақсы өмірге» өту арқылы келді. 
Инвестициялық  дағдарыс,  инновациялық  белсенділіктің  төмендеуді  және 
барлық  деңгейдегі  бюджет  тапшылығынан  ғылыми  өнімге  белгілі  бір 
сұранымды  тез  қалыптастыру  жағдайында  жеке  шағын  ғылыми  фирмалардың 
көптеп  пайда  болуымен  түсіндіріледі.  Психологиялық  тұрғыда  бұл  құбылыс 
келесідей  түсіндіріледі:  ғылыми  қызмет,  зерттеуші  тұлғаларға  көптеген  он 
жылдықтар  бойы  сұраныс  болмады.  Жаңа  жағдайлар  бұрынғы  ғылыми 
мүшелерге олар 70-80 жылдары мемлекеттік академиялық, салалық және басқа 
да ғылыми ұйымдарда болған қысымдық жағдайдан жеке шығуына сенім берді. 
Үшінші  кезең  (1995-1997  жж.).  1995  жылдан  бастап  нарықты  жүйенің 
заңдары  жетілдірілген  түрде  әрекет  ете  бастады.  Экономикада  бәсекелестік 
орта  қалыптасып  нарықты  экономика  толық  қалыптасып  жетілдіре  бастады. 
1997  жылы  ҚР  Президентінің  «Шағын  кәсіпкерлікті  мемлекет  қолдауды 
белсендіру мен күшейту» туралы үкімі шықты. Онда мынандай шаралар жүзеге 
асырылды: 
1  Шағын  кәсіпкерлікті  қолдау  бойынша  мемлекеттік  институттар 
құрылды;