Сќуенова Р., Нџѕыманова Н. Ћазаћстан тарихы

2 5
Семинар  жоспары:
Семинар  жоспары:
Семинар  жоспары:
Семинар  жоспары:
Семинар  жоспары:
1. Iшкi (Бкей) орданыѓ ћџрылуы:
— Iшкi орданыѓ ћџрылуыныѓ алѕышарттары,
саяси-экономикалыћ жаѕдайы (мџѕалiм дќрiсi);
— Бкей ордасыныѓ ћџрылуыныѓ отаршылдыћ саясат
икемдеген себептерi;
— Iшкi орда хандары — Бкей жќне Жќѓгiр (шаѕын
баяндама).
2. Ктерiлiстiѓ сипаты:
— Ктерiлiстiѓ себептерi;
— Ктерiлiстiѓ маћсаты, ктерiлiске тљрткi болѕан
жаѕдай;
— Ктерiлiстiѓ кезеѓдерi.
3. Ктерiлiс басшылары:
Исатай Тайманџлы жќне Махамбет &темiсџлы (шаѕын
баяндама).
4. Ктерiлiстiѓ рлеу кезеѓi:
— Хан ордасы — Жасћџсты ћоршау;
— Тастбе шайћасы.
5. Ктерiлiстiѓ жеѓiлу себептерi.
6. Ктерiлiстiѓ тарихи маѓызы.
Сабаћтыѓ барысында мџѕалiм ћосымша тарихи ћџжат-
тарды, Кiшi жљздiѓ карта-сџлбасын пайдалану арћылы Iшкi
(Бкей) орданыѓ ћџрылуыныѓ алѕышартын жќне саяси-
экономикалыћ жаѕдайын ћамтиды. Ћажеттi материалды
Ћазаћстан тарихы хрестоматиясынан жќне «Ћазаћ тарихы»
журналынан  (2001, № 6)  алады.
— ХVIII ѕасырдыѓ басындаѕы Кiшi жљздiѓ экономикалыћ
дамуы, шаруашылыћ жаѕдайы жќне Ќбiлћайыр ханныѓ
Едiл-Жайыћ арасын ћайтаруѕа џмтылуы.
— 1742 жылы 30 ћыркљйекте ћазаћтардыѓ Жайыћтыѓ
батысына туiне тыйым салу туралы патша Жарлыѕы жќне
Кiшi жљз ћазаћтарыныѓ бџѕан ћарсылыѕы.
— Патша кiметiнiѓ Кiшi жљз ћазаћтарын империяѕа
баѕындыру саясаты — Кiшi жљздi саяси тџрѕыдан бл-
шектеу болды.
—  Игельстром реформасы, одан кейiн оћушылардыѓ џлт-
азаттыћ кљрес туралы жџмыстары жќне баяндамалары
талданады.
Семинарда ћџжат  мќлiметтерiн  пайдалануѕа болады.

2 6
1. Ктерiлiсшiлердiѓ    хан    ордасы    Жасћџсты   ћоршауы.
«... Жасћџста талай шайћастар болѕан жќне бџл кезде
(1837) жалпы саны 3000 адамнан асћан ктерiлiсшiлер хан
ћолын жеѓген.
Хан сасып, Орынбормен Астраханѕа елшiлердi бiрiнiѓ
соѓынан бiрiн жiберiп, неше тљрлi айла-шарѕы iстеген
Шыман тре (Шыѓѕали Орманов) осы уаћытта Исатайѕа
жаћтас болѕансып, екi арада келiссз жљргiзiп, уаћыт џтуды
Жќѓгiрге тљсiндiрген. Љш атты кљймесiн жектiрiп, шџбар
атын ерттетiп ћашуѕа ќзiрленiп отырѕан Жќѓгiрдi би,
сџлтандардыѓ: «Ћашпа, ћашсаѓ таѕыѓнан айырылып, атаѓ
Нџралы секiлдi далада ћаѓѕып лесiѓ», — деген сзбен
тоћтатып ћалѕан. Ел аузында мынадай сз бар:
«Хан ћорћып Исатайдыѓ ќскерiнен.
Жќѓгiр хан, «ат ќзiрле, ћашам» деген.
Шомбал мен Шыман тре ћашырмаѕан,
Хандыћ жоћ, ендi ћашсаѓ саѕан деген.
Алдында сенен бџрын бiз лелiк,
Билiгiн бер осыныѓ маѕан деген».
Бџл, ћарусыз шаруалар ктерiлiсiнiѓ кљшiн ыдыратып,
алдау, уаћыт џту ќрекеттерi едi.
«Хан џлы ћара жылан шаћпай ћоймас,
Ћайырлатпай кзiн жойып шабалыћ деп,
Махамбет кп iшiнде айтћаны рас», —
деп.
Махамбет бџл келiссздiѓ алдау екенiн тљсiнiп, ханныѓ
елшiсi Еспембет Исатайѕа келгенде, хан сџраѕан 10 кљн
мерзiмдi бермейiк деп ћарсы тџрѕан.
Махамбеттiѓ пiкiрiн Науша Ћаржаџлы, Ћараторѕай
Мќмбетџлы (Ћара, Сарызендер бойынан келген), Ћабылан-
бай, т.б. ћолдаѕан. Мќселе ћалыѓ кпшiлiк талћысына
салынады. Шаруалардыѓ бiр тобы 600-ге тарта адам ћол
ћойып, ханѕа арыз жазады. Ктерiлiсшiлер арасында
ханныѓ тыѓшылары бар, олар жаѕдайды ханѕа баяндап
отырѕан.
Махамбеттiѓ талабымен ћалыѓ ћауым ашыћ алаѓѕа
жиналады, онда ханныѓ сџраѕан мерзiмiн берейiк, не хан
ордасын шабайыћ деген мќселе ћойылды. Исатай Жќѓгiр
ханмен келiссз жљргiзудi џйѕарды, бџѕан наразы болѕан
Науша, Ћараторѕай секiлдi батырлар тобы кетiп ћалды.

2 7
Кешiкпей патша ќскерi жан-жаћтан келiп, алдымен, ќскер
басшыларыныѓ ауылдарына барып, ќйел, бала-шаѕаныѓ
зќресiн алып, тџтћындайды. Бџл жай ктерiлiсшiлер
ћатарын ыдыратып, олардыѓ бас сауѕалап, жеке-жеке не
топ-тобымен тарауына себепкер болады.
2. 1937  жылы   15    ћарашада   болѕан   Тастбе   џрысы.
«...Олар (ктерiлiсшiлер) аттарын мiнiп, ћолдарына аѕаш
сойыл, шоћпар, айыр алып, сљѓгi, найзамен ћаруланып
жасћана ћоймайды». «Геке ктерiлiсшiлердi атћа шебер,
берiк, мыћты отыратынын, найзагер екенiн, ћолма-ћол
џрыста басымдыћ крсеткенiн губернатор алдында мойын-
дауѕа мќжбљр болады».
3.  Бекетай. «...Жаманћџмда з кљштерiн жинап, љй
салдырып, џстахана ашып, ћару-жараћ жасайды. «Иса-
тайдыѓ кк татыры» атанѕан жерден кљкiрт ндiрiп, оћ-
дќрi дайындайды. Екiншi жерде Бекетайда ат ћоралар
салып, атты ќскер џйымдастырѕан».
Кенжалиев И. Махамбет &темiсџлы. Алматы, 1979.
Сџраћтар мен тапсырмалар
1. Патша кiметi Кiшi жљздi 1812 жылы екi хандыћћа, ал 1824
жылы љш блiкке блуде ћандай маћсатты кздедi?
2. Кiшi жљздегi Сырым Датџлы бастаѕан азаттыћ кљреспен Исатай
Тайманџлы жќне Махамбет &темiсџлы бастаѕан Iшкi ордадаѕы
џлт-азаттыћ ктерiлiстiѓ џћсастыћтары мен айырмашылыћ-
тарын крсетiѓдер.
3. Кенесары Ћасымџлы бастаѕан 1837—1847 жылдардыѓ жќне
1836—1838 жылдардыѓ Исатай Тайманџлы мен Махамбет
&темiсџлы бастаѕан ктерiлiстердiѓ ХIХ ѕасырдаѕы еѓ iрi џлт-
азаттыћ сипаттаѕы кљрес болѕанын атап крсетiѓдер.
4. 1836—1838 жылдардаѕы ктерiлiстiѓ ћандай тарихи маѓызы
болды? Ћазаћ жерiнде болѕан џлт-азаттыћ ћозѕалысты дљниежљзiн-
дегi еѓ iрi џлт-азаттыћ ћозѕалыстармен салыстырыѓдар.
§ 6. ХIХ ЅАСЫРДЫЃ ОРТА КЕЗЕЃIНДЕГI ЋАЗАЋ
ШАРУАЛАРЫНЫЃ ПАТША ЉКIМЕТIНIЃ ОТАРШЫЛДЫЋ
САЯСАТЫНА ЋАРСЫ КЉРЕСI
Сабаћ базалыћ бiлiм негiзiнде жаѓа таћырыппен
байланыстырылып, оћушылардыѓ ойын дамытуѕа ыћпал
ететiн сџраћтар мен тапсырмалар беруден басталады.
1. Ћазаћстандаѕы 1783—1797, 1837—1847 жќне 1836—1838
жылдардаѕы ћозѕалыстардыѓ барлыѕына тќн ортаћ белгiлердi
атаѓдар.