135
ҚОЛДАНБАЛЫ ЕСЕПТЕРДЕГІ ШЫҒЫНСЫЗДЫҚ НҤКТЕСІ
Байшагиров Х.Ж., Абдрахманова М.Т.
Кӛкшетау қ., Ш. Уәлиханов атындағы Кӛкшетау мемлекеттік университеті
meirash@bk.ru
Қазіргі экономикалық қоғамда кез-келген ҧйымның (кәсіпорындардың)
қызметінің негізгі мақсаты ол – тауар ӛндіруден пайда табу екені барлығына
аян. Дәл осы шарт компанияның тҧрақты ӛмір сҥруі ҥшін және перспективалы
негізді қамтамасыз ету ҥшін негізгі болып табылады. Фирманың тҧрақты
пайдасы пайыздар тҥрінде салынған капиталдан кӛрінеді, компанияға жаңа
инвесторларды тартуға кӛмектеседі, және соның негізінде компанияның жеке
капиталы ӛседі. Жоғарыда айтылғаннан, кәсіпорынның рентабельділігінің
проблемаларына деген қызығушылықты тҥсінуге болады. Бҧл сҧрақтың ең
маңызды аспектісі компанияның шығынсыздық идеясы, ол болашақта
компанияның бухгалтерлік қана емес экономикалық пайдаға әкелуі мҥмкін.
Шығынсыздықты талдаудың екі моделі бар:
1. экономикалық (экономикалық теория курсында қарастырылады);
2. бухгалтерлік (кәсіпорын экономикасы курсында қарастырылады).
Экономикалық теорияда шығынсыздық – ҧзақ тепе-теңдікте орналасқан,
бәсекеге қабілетті мемлекеттегі фирманың оңтайлы жағдайы болып табылады.
Бҧл жағдайда біз экономикалық табысты қарастырамыз, яғни фирманың
шығыннан инвестицияланған капиталдың орташа нарықтық бағамның табысы,
сондай-ақ кәсіпорынның қалыпты табысы қосылады.
Берілген шарттарға сәйкес шығынсыздық нҥктесін тӛмендегідей
сипаттауға болады: шығынсыздық нҥктесі – ол сатылымнан тҥскен пайда
ӛндіріске кеткен барлық шығынды, сонымен бірге фирманың ӛз капиталының
орташа нарықтық пайызы мен кәсіпорынның қалыпты табысын ӛтейтін фирма
ӛндірісінің сатылым кӛлемі. Экономикада шығынсыздықты талдау маңызды
мәселе. Шығынсыздықты талдау барысында, жаңа ӛндірісті ҧйымдастыру ҥшін,
қанша қаржы керектігі бағаланады және жаңа ӛнімді ӛндіру ҥшін іске
салынатын капитал туралы жан-жақты талдаулар жасалынады. Жаңа ӛнімді
ӛндіруге кеткен барлық шығындардың сомасы және оған қосылған бастапқы
кезде осы ӛндірісті іске қосу ҥшін салынған капитал мӛлшері мен ӛнімді
нарыққа шығарып, сатқанда алынған барлық табыстардың сомасы тең болатын
уақыт аралығы ізделінеді. Сонымен қанша уақыт мӛлшерінде ӛндіріс
шығынсыз нҥктеге жететіні, яғни шығын және кіріс тең болатын уақыт
анықталынады
Ӛнім ӛндірілмейтін халық шаруашылығының кейбір салаларында,
мысалға, сауда-сатық салада немесе тҧтынушыларға қызмет кӛрсету
орындарында шығынсыз нҥкте – рентабельдіктің табалдырығы деп аталады.
Есептің мағынасы тҥсінікті және қарапайым болу ҥшін ӛндірісті іске қосуға
салынған алғашқы капитал мӛлшері белгілі деп есептейік.
136
Айталық, бір кәсіпорын n жаңа Б
1
, Б
2
,…,Б
n
деп аталатын бҧйымдарды
шығаруды жоспарлап отыр делік. Бҧйымдардың әрқайсысын алдын-ала
жобаланған шамада шығару ҥшін в
1
, в
2
, ..., в
n
мӛлшерде бастапқы капиталды
іске салу керек болсын. Бҧл капиталдар бекітілген немесе тҧрақты деп аталатын
шығындар және олардың шамалары алдыңғы уақыттарда бҧйымдардың ӛндіру
мӛлшерінің дамуымен байланысы болмайды. Негізінде бҧл шығындарға,
алғашқы қҧралдарды сатып алуға, оларды жҧмысқа қосуға кеткен және т.б.
жҧмыстар ҥшін керекті шығындар жатады. Осы шығындармен қатар, ӛндірісте
ӛнімдер тҥрлеріне байланысты бӛлінбейтін жалпы в
0
мӛлшерде бекітілген
шығын болуы мҥмкін [1: 25].
Мысалы, кәсіпорында барлық бҧйымдарды ӛндіруге қатысы бар, жаңа
цех қҧрлысының бағасы (в
0
) немесе т.б.с.с. Әрбір жаңа Б
1
, Б
2
,…,Бn
бҧйымдардың бір данасының ӛзіндік қҧны (з
1
, з
2
, ...,з
n
) және нарықта қаншадан
(с
1
, с
2
,...,с
n
) сатылатыны алдын-ала анықталған деп есептейік. Сӛйтіп,
шығынсыздықты талдауға керекті деректердің минимальды жиынын атап ӛттік.
Кәсіпорын Б
1
, Б
2
, …, Бn деп аталатын бҧйымдарды, белгілі бір уақыт
аралығында (бір айда, тоқсанда, жарты жылда немесе бір жылда), x
1
, x
2
, ..., x
n
данадан ӛндіреміз деп жоспарласа, онда осы ӛнімдерді ӛндіруге кеткен барлық
шығындардың сомасы (қосылған бастапқы ӛндірісті іске қосу ҥшін салынған
капитал мӛлшері) мен оны нарыққа шығарып сатқандағы барлық табыстардың
сомасы тең болатын k уақыты арқылы шығынсыздықтың теңдігі қҧрылады.
Бҧл теңдікті былай жазуға болады:
i
i
i
i
i
â
â
x
ç
k
x
c
k
0
Осы теңдіктен шығынсыз нҥктеге жететін уақытты анықтаймыз:
i
i
i
i
i
i
i
i
i
x
ç
c
â
â
x
ç
x
c
â
â
k
0
0
Сӛйтіп, анықталған k мәні бҥтін немесе бӛлшек сан болуы мҥмкін, ал
мына сома:
i
i
i
â
â
x
ç
k
0
жалпы шығын немесе шығынсыздық нҥктесі ізделінетін,
ӛндіріске салынған қаржы мӛлшері. Қаржы тілінде ӛнімді ӛндіруге кеткен
шығындарды
i
i
x
ç
k
- айнымалы шығындар деп атайды да, ал
i
â
â
0
-
тҧрақты шығындар делінеді. Осы жерде, шығындарды тҧрақты және айнымалы
топтарға бӛлу, экономикалық талдауларда маңызды.
Негізінде ӛндірістің мақсаты шығынсыздық нҥктедегі ӛндірілетін
ӛнімдердің мӛлшерін (x
1
, x
2
, ..., x
n
) анықтау және бҧл ӛндіріс деңгейінде
қызықты мәселе. Мҧндай жағдайда шығынсыз нҥктеге жететін уақыт аралығы
бірге теңестіріледі (k=1) де, нәтижесінде шығынсыздықтың теңдеуін мына
тҥрге айналдырады:
i
i
i
i
i
â
â
x
ç
x
c
0
i
i
i
i
â
â
x
ç
c
0
Кӛп ӛнімді есептер ҥшін мҧндай теңдеулердің шексіз шешімдері болуы
әбден мҥмкін, ал жалғыз ғана ӛнімді есептерде бір-ақ шешімі болады. Кӛп
ӛнімді есептерді шығару ҥшін қосымша шарттар енгізіледі. Мҧндай шарттарда
Достарыңызбен бөлісу: |
