2-китап indd

89

Осы орайда ескерте кетейік: бүгінде барша әлемге таныла бастаған 

қазақтар мен Қазақстанды шетел уәкілдерінің ілуде біреуі ғана дұрыс 

таныса,  не  танығысы  келсе,  қалың  көпшілігі,  «Жер  астынан  жік 

шықты,  екі  құлағы  тік  шықты»  дегендей,  «Қазақстан»  деген  тек 

географиялық қана ұғым еді, «қазақ» деген халық пен «қазақ тілі» 

деген  ұғымдар  өркениет  әлемінде  белгісіз  еді.  Бұлар  аяқ  астынан 

қалай  пайда  бола  қалды?  Жоқ  тілін  барлыққа  келтіріп,  Ресейдің 

бір өлкесін қазаққа айналдырып, ондағыларды өз тілінде сөйлетуге 

күштеуі  түсініксіз…  т.б.  осы  сияқты  қаңқу  әңгімелерін  көпіртіп 

жазып, жариялап жатқандығы сауатты қауымға мәлім.

Бұл бағдарлама, міне, сондайларға да берілер жауаптың бірі.

Екіншіден,  бағдарламаның  «қазақ  халқының  тарихи  жадында 

жинақталып,  тілінде  сақталған  рухани  мұрасы  бар  ма,  бар  болса, 

оның  ауқымы,  мазмұн-мәні,  көркемдік  құндылығы  қандай?»  деген 

сауалға толық жауап беруге де мүмкіншілігі бар.

Бұл  жүнінде  түменде  арнайы  сөз  болады.  Дегенмен,  қысқаша 

айта кетейік: бағдарлама қазақ халқының тарихи жадында сақталып, 

бүгінгі  ұрпаққа  жеткен  рухани  мұрасы  байлығы  жағынан  ешбір 

басқа түркі халықтар мұрасымен салыстыруға болмайтын мол дүние 

екендігін аңғартады.

Үшіншіден,  бағдарлама  «қазақ  халқының  рухани  байлығы  өзін 

қалыптастырған  ана  тілінің  қабілеті  мен  мүмкіншілігінен  мағлұмат 

бере ала ма?» дегенге тура жауап бере ала ма?

Бағдарлама  бойынша  жинақталып,  жариялана  бастаған  ұлан-

ғайыр  материал  рухани  байлықтың  өзін  ғана  емес,  сонша  дүниені 

қалыптастырған  барша  көркемдік  бояу-нақыштарымен  бейнелеген 

қазақ  тілінің  жеке  басының  (өйткені  басқа  тіл  элементтері  көп 

араласпаған) құдіретті қуатын, зор мүмкіншілігінің айқын айғағы.

Төртіншіден,  бағдарлама  жоспарланып,  жинақталып,  қызу 

жариялана  бастаған  мол  рухани  мұра  ғасырлар  бойы  халқымыздың 

атына  таңба,  бетіне  шіркеу  болып  келген  «надан  халық,  сауатсыз 

ел» деп күстаналаудан оны біретола арылта ала ма? деген сауалға да 

жауап бере алады.

Егер  халықтың  бар  дүниесіне  барынша  әділеттікпен  қарап, 

бағалайтын  адам  болса,  онда  түгел  жиналып,  жаңғырып  халқына 

қайта оралған соншама мол дүниені көре тұра, ондай жаңсақ пікірді 

қайталамауы тиіс.

90

Бесіншіден,  халқымыздың  барша  рухани  байлығын  түгел  қағазға 

түсіріп, хаттап, қолына ұстатудан ана тілімізге келер пайда мен тигізер 

шарапаты қандай болмақ? деген сауалдың жауабын да жұртшылық осы 

бағдарламадан  күтуі  орынды.  Міне,  бұл  сауалға  біз  төменде  кеңірек 

жауап бермекшіміз.

 «Мемлекетік мәдени мұра» бағдарламасынан, әсіресе оның рухани 

байлығымызға, тіл құдіретіне қатысты үлкен саласынан біздің де, қалың 

жұрттың  да  күтетін  жақсылығы  осы  бес  сауал  төңірегінен  өрбитіні 

даусыз.

Ескерте кетейік, «Мәдени мұра» деген өте кең ұғым. Оның құзырына 

жататын құндылықтарды бір мақалада талдап-тарату тұрмақ, санамалап 

шығудың  өзі  оңай  іс  емес.  Сондықтан  да  біз,  жалпы  мәдени  мұраның 

ауқымында ана тіліміздің қасиеттері мен қуатына тікелей қатысы бар осы бес 

мәселе төңірегіндегі бірер пікірімізді ортаға салмақпыз.

1. Ұлттық рухани мәдениетіміздің айдын шалқар элементі – тіл дедік. 

Сондықтан да, әр ұлттың өз тілі ғана «қазақ мәдениеті», «өзбек мәдениеті», 

«орыс  мәдениеті»,  «қытай  мәдениеті»  т.т.  деп  жіліктеп,  даралап  айтуға 

мүмкіндік  береді.  Мәдени  мұра,  әсіресе  рухани  мұра,  белгілі  этникалық 

қауымда ғана барлыққа келіп, қалыптасады. Мұндайда оған бір ғана этнос 

тілі ұйытқы бола алады. Демек, «қазақ халқының ұлттық мәдениеті» дегенді 

тек  қазақ  тілінің  негізінде,  қазақы  болмысы  мен  дүниетаным,  салт-дәстүр 

аумағында  ғана  қалыптасқан  мәдениет  деп  қабылдаған  жөн.  Басқаша 

айтқанда,  «Мәдени  мұра»  бағдарламасы  бойынша  қамтылған  ұлан-ғайыр 

мол  дүниенің  баршасы  басқанікі  емес,  тек  осы  Қазақстан  топырағында 

барлыққа  келіп,  ел  болып,  еңсесін  көтеріп  отырған  қазақ  халқының  ғана 

құндылықтары болып саналады.

Ол  құндылықтарды  зиялы  қауым  мен  мамандардың  бас-аяғын  түгел 

көріп, сараптап, бағасын берер кезең әлі алда. Дегенмен, ол бағаның қандай 

болуына  қарамай-ақ  бұл  дүниенің  қазаққа  тән  екендігін  мойындаған  жөн. 

Сонда  «Мәдени  мұра»  бағдарламасының  анықтауды  мақсат  етіп  отырған 

бірінші сауалдың жауабына орай өз басым: «Орта Азияның кең байтақ даласын 

жайлаған  қазақтар  өзінше  дамып,  өркендеген  көшпенділер  мәдениетінің 

Қара  шаңырағы  (Мағжан)  іспетті  бірегей  мәдениеттің  иесі  болғандығын 

аңғартады» - деп ойлаймын. Бұл – «қазақ халқының қандай халық?» екенін 

толық анықтап, дұрыс бағасын бере алмай келе жатқан зерттеуші қауымның 

«тарихи сауалына» берілер нақтылы жауабы болмақшы.

2. «Мәдени мұра» бағдарламасының алдына қойған екінші бір мақсатын 

өз басым қазақ халқының ұзақ тарихы бар, өзекті де өзіндік ерекшелігі мол 

91

мәдениетінің  өткені  мен  дами  келе  бүгінгі  жеткенін  түгел  қамтып, 

жариялап, жас ұрпаққа құнды мұра, мәңгі-бақи солармен бірге жасап 

біте қайнайтын рухани азық ретінде сиға тарту деп түсіндім. Ол ғана 

емес,  біле  білсек,  бұл  бағдарламадан  түркі  әлемінде  елден  ерекше 

бай мәдени мұраға ие халықтардың бірегейі – қазақтар екенін айдай 

әлемге паш ету ниетін аңғарамыз.

Бұл  бағдарлама  бойынша  рухани  мұра  саласында  айқындалып, 

біртіндеп  жарияланудың  жоспарына  енген  дүниелердің  ішінде  100 

томдық ауыз әдебиет үлгілері бар. Бірақ бұл 100 том ауыз әдебиетінің 

барша  үлгілерін  түгел  қамтып  тұр  дегенді  білдірмейді.  Бұл  томдар 

халық  ауыз  әдебиетінің  ең  таңдаулы  үлгілерін  (лиро-эпикалық 

жырларды,  батырлар  жырларын,  қиссаларды,  ақындар  айтысын, 

өлең-жырларын,  ертек  т.б.)  ғана  қамтып  отыр.  Бұлардың  сыртында 

100 томға енбей қалған қаншама дүниелер жатыр.

Бұл  100  томдықты  баспаға  М.Әуезов  атындағы  Әдебиет  және 

өнер институты дайындап отырса, оның сыртында Қазақстанның әр 

облысында да осы тәрізді ауыз әдебиет үлгілері өз алдына дайындалып 

жатыр. Мысалы, аталған бағдарлама ауқымында Павлодар қаласында 

әйгілі ақын, фольклор жинаушы Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің 28 томдық 

материалының 6 томы жарияланып, оқырман қолына тиіп отыр. Сол 

сияқты, Алматыда айбынды батыр ақын Махамбет Өтемісұлының өз 

туындылары мен оның өмірбаянына бағышталған шығармалардың 20 

томдық жинағын «Арыс» баспасы жарыққа шығарып отыр, т.т.

Бұл  тәрізді    игілікті  істер    әр  жерде-ақ    жүзеге    асып    жатыр. 

Елбасының  инициативасымен  басталып  кеткен  «Мәдени  мұра» 

бағдарламасы  құзырында  нәтижесінде  бірер  жылдың  ішінде 

халқымыздың  рухани  байлығы  түгелдей  жинақталып,  кітап  сүйер 

қауымның  қолына тиіп, кітап сөрелерінде тұратыны  айқын.

Бұл – қазақ өмірінде ғана емес, барша түркі дүниесінде бұрын-

соңды  бола  қоймаған  бұл  оқиға  барша  әлемді  осы  халықтың 

рухани байлығымен бетпе-бет ұшырастырып, жақыннан танысуына 

мүмкіндік береді деген сөз. Ол дүниеміздің өркениет өрінен көрініп 

жүрген кейбір елдермен тайталасуы да, терезесі тең түсіп жатуы да 

ықтимал. Бұлардың бәрі, сайып келгенде, тіл құдіретіне байланысты 

дүниеге келген рухани байлық үлгілері екендігін ескертеді.

3. Мәдени мұра – атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа мирас болып 

ауысып  отыратын  көне  дүние.  Ол  тек  халықтың  тілі  мен  жадында 

ғана сақталады. Ал, осыншама мол дүниені бойында сақтап, келешек