2-китап indd

374

салаларында XIX ғ. II ж-да жеке, дербес тіл болып қалыптасып, Орта 

Азиялық жазба-әдеби – «түркі» немесе «кітаби тілдің» жалпы (ортақ) 

«стандартына» қарағанда бірыңғай диалектілі негізде құрылып, халық 

ауыз  әдебиетінің  ең  таңдаулы  дәстүрін  дамытты.  Бұл  тілдің  жазба-

орфографиялық нормалары мен стильден жеке тілдердің принциптерінің 

қалыптаса бастауы (XIX ғ. II жартысы) сол кездегі халық ауыз әдебиетінің 

бай үлгілерінің (эпикалық поэмалар, қисса, дастан, тұрмыс-салт өлеңдері, 

және т.б. кіші жанр шығармалары), сонымен бірге ғылыми-көпшілік, оқу-

педагогикалық  және  көркем  шығармалардың,  басылым  беттері  -  газет, 

журналдарда (мәселен «Түркістан уалаятының газеті» 1870-82 ж. және 

т.б.) орын алуымен байланысты екенін айта кету керек. Әдеби тілдің әрі 

қарай дамуы мен жетілуі көрнекті ақын, жазушылар (Абай, Ы.Алтынсарин, 

т.б.),  мәдениет  қайраткерлерінің  есімімен,  ал  кеңестік  дәуірде  көп 

жанрлы  көркем  әдебиет,  газет-журнал,  оқу-педагогикалық,  ғылыми-

техникалық әдебиеттер, энциклопедиялар мен сөздіктердің басылуымен, 

сонымен  бірге  бұқаралық  ақпарат  құралдары  (радио,  телевидение), 

театр, кино, т.б. өнер салаларының кең таралуымен байланысты болды. 

Осының  бәрі  әдеби  тіл  және  оның  жанрлы-стильдік  жіктелуінің  әрі 

қарай  дамуына,  сөздік  құрамның  байып,  лексикалық-грамматикалық 

жазба-орфографиялық,  дыбысталу  және  т.б.  нормаларының  (Балақаев 

М.) жетілуіне әсер ететін қуатты факторлар болып табылады. Дегенмен, 

осындай даму кезеңдерінен өткен қазақ тілі өзгеше, өзін қоршаған тілдік 

әлемнен оқшау қалған тіл деп ойлауға болмайды. Керісінше, ол басқа да 

түркі  тілдерімен  алыс,  жақын  туыстық  қатынастарын  сақтай  отырып, 

өзінің  табиғи  ерекшеліктерімен  қыпшақ  тобына  жататындығын  айқын 

көрсетеді. Қазақ тілінің феномендік құбылыс екені оның түркі тілдерінің 

ежелгі  бастауларымен  туыстық  қатынасын  жалғастыра  отырып,  түркі 

тектес  бірқатар  туыстық  бірлестіктердің  тілдері  мен  диалектілерінде 

негізделе  отырып,  бай  да  бейнелі,  бейімді,  өзіндік  ұлттық  тіл  болып 

қалыптасуында.  Дегенмен  де,  қазақ  тілі  өзге  тілдер  ғана  емес,  тіпті 

қыпшақ  тобындағы  туыстас  тілдерінен  өзіндік  белгілері  мен  тілдік 

сипаттары арқылы ерекшеленеді. Бұл - табиғи құбылыс. Сонымен, қазақ 

тілінің толық сипаттамасы үшін оның ұқсас жақтарын ғана айтып қоймай, 

оның  тарихи  даму  кезеңдеріндегі  (туыстайпалық,  жалпыхалықтық, 

әдеби  деңгей)  жағдайын  көрсететін  айырмашылықтары  мен  құрылым 

ерекшеліктерін де ескере кеткен жөн.

Жалпыхалықтық  және  әдеби  тіл  нормалары  бірігу  мен  туыстас 

тайпалар тілдерінің айырмашылықтарын таңдау негізінде құрылатыны 

375

белгілі.  Олардың  қуаттылығы  мен  тұтастығы  да  осында  жатыр. 

Алайда,  бұл  -  күрделі  процесс  және  бұл  айырмашылықтарды  жою 

әдеби нормалар бірыңғай жағдайға жеткенінше ұзақ уақыттар бойына 

жүре  береді.  Осыған  байланысты  ХV  ғ.  дейінгі  жалпыхалықтық 

қазақ  тіліндегі  туыстас  -  тайпалық  тілдер  ізін  анықтау  қиынға 

соғады.  Дегенмен,  жекелеген  ғалымдар  (мәселен,  С.  Аманжолов)  бұл 

іздерді  жалпыхалықтық  тіл  нормаларынан  емес,  сол  кезеңдердегі  нақты 

ауыз әдебиеті (поэтика) шығармаларынан қарастырады. Мәселен, «Едіге», 

«Ер  Сайын»  шығармаларының  тілінде  -  Алшын  тайпаларының  тілдік 

элементтері, «Қобыланды батыр» поэмаларының тілінде Керей, «Алпамыс 

батыр», «Мухаббат-намеде» - Қоңырат, ал «Надж аль – Фараджде»- Кердер 

тайпасының тілдік элементтері т.б. байқалады.

Расында,  туыстық  тайпалық  тілдер  ерекшеліктерінің  тұрақтанғаны 

соншалықты,  олар  әлі  күнге  дейін  белгілі  аймақтарда  тараған  құбылыс 

ретінде қарамастан қазақ халқының жергілікті тілінде өмір сүріп келеді.

Мұның  қазақ  диалогтарының  республикамыз  бен  одан  шет  жатқан 

аймақтарда  жүргізілген  көпжылдық  зерттеулер  нәтижесінде  жинақтаған 

бай  диалектологиялық  материал  болып  табылатын  «Қазақ  тілінің 

диалектологиясының сөздігі» (3 томдық) атты еңбекпен түсініруге болады. 

Әрине,  қазақ  тілінің  диалектальдық  лексикасы  ежелгі  туыстас  тайпалық 

тілдер элементтерінен ғана емес, сонымен қатар өзінің тарихының әр кезінде 

байланысуына  мәжбүр  болған  ежелгі,  көрші  түркі  және  түркі  емес  тілдер 

элементтерінен де тұрады.

Дегенмен  бәрі  де  салыстыру  арқылы  танылады.  Көптеген  жергілікті 

(перифериялық)  тілдік  ерекшеліктер  мен  оған  қарсы  қойылатын 

оппозициялық  элементтерге  қарамастан  қазақ  әдеби  тілі  (Балақаев  М.) 

өзінің тұтастығын сақтап қалды. Ал диалектілік ерекшеліктерінің басқа түрі 

(өзбек, ұйғыр, түркімен және т.б. ) тілдермен салыстырғанда болымсыздығы 

соншалықты, олар тіпті диалектілер қатарына да кірмей, диалектілік жүйеде 

дербес  өмір  сүре  алмайды  және  оның  доминанты  да  бола  алмайтын 

говорлар күйінде қалады. Ал доминант болып табылатын өзі жергілікті 

ерекшеліктерге  қатысты  дінің  өміршеңдігімен,  адалдығымен  көрінетін 

жалпыхалықтық тіл.

Сонымен,  түркі  тілдерінің  ішіндегі  дербес  те  ірі  қазақ  тілінің 

сипаттамалық қасиеттері мен құрылымдық ерекшеліктері ретінде бірде, 

басқа да түркі тілдеріне тән классификацияға орай белгілерімен жіктелсе, 

бірде,  өзінің  әдеби  тіл  нормаларына  қатысты  диалектілі  (жергілікті) 

перифериялық болып табылатын қасиеттерін айтуға болады. (қараңыз: 

376

С. Аманжолов, Ш. Ш. Сарыбаев, Г Қалиев, О.Нақысбеков, С. Омарбеков, Ә. 

Нұрмағамбетов, т.б.)

Сонымен,  қазақ  тіліне  тән  негізгі  классификациялық  белгілері  мен 

құрылымдық ерекшеліктеріне мыналар жатады: 

1.  Сингармонизм  заңдылығының  көрінуі  мен  тұрақтылығының 

дәрежесіне (еріндік және лабиалдық үндесу) қарай қазақ тілі сингармондық 

түркі  тілдер  қатарына,  ал  оның  жүзеге  асыру  деңгейіне  қарай  ол  қырғыз 

тілінен кейінгі екінші орында.

2. [ш-с сөз аяғында] дыбыстарында жалпытүріктілік [ш] дауыссызына 

қазақ тілінің [с] дыбысы: тас, қас, қыс және т.б.

3 [й-ж] инициалдық соңында жалпытүркілік [й] дыбысына қазақ тіліндегі 

[ж] дыбысы сәйкес келеді: жыл, жас, жел, т.б.

4. [д - з-й ] дауыссыздарының медиалдық қатарында жалпытүріктілік [д-

з] дыбыстарына қазақ тілінде [й] сәйкес келеді: айақ, қайық, қайың.

5.  Жалпытүріктілдік  қатаң  [ч]  дауыссызына  қазақ  тілінде  (кейбір 

диалектілерді айтпағанда чал-шал, чик-шық т.б.) [ш] дыбысы сәйкес келеді: 

шаш, ши, шеге, т.б.

6. Оғыз тілдеріндегі [г] дауыссызына қазақ тілінде қатаң [к] дауыссыз 

сәйкес келеді: кел, кет, келін, т.б.

7. Байырғы бір буынды түркі сөздеріндегі [ғ-қ-у-й] дыбыстарына қазақ 

тілінде көбіне [у] дыбысы сәйкес келеді: тау, сау, су, жу, ту, т.б.

8.  Бұл  белгі  екі  буынды  байырғы  қазақ  сөздерінің  айтылуында  да, 

айтылуында да кездеседі: тауық (ұйғырша таху), бүзау (ұйғырша мозай, басқа 

түркі тілінде бұзағу), тура (өзбекше тоғри), жуан (ұйғырша йоған)

9. [қ-у] соңды дауыссыз дыбыстарына қазақ тілінде көбіне [қ], кейде екеуі 

де қолданылады: құрау-құрақ, сұрау- сұрақ, бояу- бояқ, қыстау-қыстақ, т.б. 

10. Оғыз және т.б. тілдердегі [д] дыбысына (дөрт сөзінен басқа) қазақ 

тіліндегі [т] сәйкес келеді: темір, толқын, таңу, т.б.

11.  Екібуынды  -лық,  -лік,  -дық,  -дік,  -тық,  -тік  қосымшалары  арқылы 

жалғанатын  қазақ  тіліндегі  түбір  сөздер  (т.б.  қыпшақ  тіліндегі)  элизияға 

ұшырайды,  яғни,  соңғы  қ,к  дауыссыздары  қосарланады:  қатты  (қатылық), 

тәтті (татлық), ұлы (ұлұқ), т.б. С.Е. Малов бұл белгіні классификациялық белгі 

деп тапты. Осыны негізге ала отырып ол қазақ тілін «жаңа тілдер» қатарына 

жатқызады. (Малов С.Е. 121).

12. Қазақ тіліндегі екі буынды сөздердің басында не соңында бір тектес 

немесе  әр  тектес  дауыссыздар  қатар  келмейді  (кейбір  дыбыстардан  және 

еліктеуіш сөздерден басқа- бұлт, қылт, тарс т.б.): түркі, халық, қарық, бұлыт 

(жазғанда бұлт), кіліт (жазғанда кілт), т.б.