54
еңбек ресурстарымен қамту мәселесі толық қолда бар еңбек ресурстарын қолдану
арқылы, еңбек ӛнімділігінің ӛсуі, ӛндірілісті интенсификациялау, ӛндіріс процестерін
комплексті механизациялау және автоматизациялау, жаңа ӛндіруші қабілеті жоғары
техниканы енгізу арқылы, технология мен ӛндіріс процестерін дамыту арқылы
жеңілдетуге болады. Егер кәсіпорын ӛз қызметін кеңейтсе, ӛндіріс күштерін,
қуаттылығын арттырса, жаңа еңбек орнын ашса, еңбек ресурстарының қосымша
категориялар мен мамандығы бойынша және оларды еліктіру қайнар кӛздері
бойынша жаңа жұмыс орнын анықтау.
Ӛнім кӛлемінің қосымша еңбек күші есебінен кӛбею қоры олардың ӛсімінің
факттық орташа жылдық бір жұмыстың есеп периодына кӛбейту арқылы
анықтаймыз:
Р↑ВП=Р↑КР x ГВ1
Мұндағы:
Р↑ВП - ӛнім кӛлемінің ӛсу қоры (ӚК↑Қ)
Р↑КП – жұмыс орны санының ӛсу қоры (ЖС↑Қ)
ГВ1 – факттық орташа ӛндірудің жұмыстық есеп периоды.
Жұмыс уақыттың қорын пайдалануды талдау. Жұмысшылардың толықтай
қолданысын талданатын уақыт аралығындағы бір жұмысшының атқарған күндері мен
сағаттары; жұмыс уақытының қорын қолдану дең-гейіне байланысты бағалауға
боолады (ЖҰҚ). Бұндай талдау жұмысшының жеке категориясына, ӛндірістік салаға,
барлық кәсіпорын бойынша да жүргізіледі.
ЖҰҚ жұмысшы санына, орташа бір жылдағы жұмыс атқарған күнінің санына,
орташа жұмыс уақытының ұзақтығына байланысты. Оны келесідей жазуға болады:
ЖҰҚ = ЖС x К x Ұ
(ФРВ = ЧР x Д x П )
Жұмыс уақытының толық бір күндік және смена ішідегі уақытын жоғалтуын
анеықтау үшін факттық және жоспарлы жұмыс уақыттың балансын сәйкестендіреміз.
Жұмыс уақытын жоғалту объективті немесе субъективті себептерге, жоспарда
қаралмаған: адменистрацияның рұқсатымен берілген қосымша демалыстар;
жұмысшының уақытша жұмысқа араласа алмай, ауырғандықтан; құрылғылардың,
машина, механизмдердің істен шығуынан; себепсіз жұмысқа келмеуінен; жұмыс,
шикізат, материал, электроэнергия, отын тағы басқанын болмағандығынан. Әрбір
жоғарыда кӛрсетілген себептер, әсіресе кәсіпорын тарапынан болатын қателіктер
талданып, қолға алынады.
3.Еңбек ӛнімділігін талдау.
Еңбек ӛнімділігін талдау. Персоналды интенсивті қлдану деңгейін бағалау үшін
еңбек ӛнімділігінің жал-пылама, жеке, кӛмекші кӛрсеткіштерінің жүйесі қолданы-лады.
Жалпылама кӛрсеткіштер – бұл бір жұмысшының орташа-жылдық, күндік, сағаттық
ӛнім ӛндіруге және ба-ғалық анықталған бір жұмысшыға шаққандағы ӛнім ӛн-дірісі.
Жеке кӛрсеткіштер – бұл белгілі бір ӛнім бірлігін ӛндіруге шығындарған уақт
(ӛнімнің еңбек сыйымдылығы) немесе белгілі бір ӛнімнің натуралды белгілеуіндегі
адам-сағат, адам-күн. Кӛмекші кӛрсеткіштер – белгілі бір тауарды ӛндіруге кеткен
уақыт шығыны, не уақыт бірлігіндегі жасалған жұмыс кӛлемі. Еңбек ӛнімділігін
анықтаудағы ең жалпылама кӛрсеткіш болып, бір жұмысшымен ӛндірілген орташа
жылдық ӛнім кӛлемі табылады. Оның кӛлемі жұмысшы ӛнімділігіне, персоналдың
жалпы снына, олардың жұмыс жасаған күндеріне және жұмыс күнінің ұзақтылығына
да байланысты.
Бір жұмысшының ӛндірілген ӛнімін келесі факторларға байланысты жазуға
болады:
ЖӚ = Үл x К x Ұз x СӚ
55
(ГВппп = Уд x Д x П x ЧВ)
Еңбек ӛнімділігінің ӛсуінің негізгі қоры:
1. ӛнім ӛндіру кӛлемінің барлық мүмкін кӛлемін қол-дану;
2. еңбек шығынын механизация және ӛндірісті авто-матизациялау, еңбнеті
ұйымдастыруды еңбек интен-сивтілігін арттыру арқылы азайтуға болады.
Персоналды басқару саясатының таңдалған нұсқасына қарамастан, ӛндірістің
орташа сағаттық қорының ӛсуі (ӚС↑Қ – Р↑ЧВ) келесідей анықталады:
ВП1 + Р↑ВП
– ВП1
Р↑ЧВ = ЧВВ – ЧВ1 = ФРВ1 – Р↓ФРВ + ФРВд ФРВ1
Мұндағы:
Р↑ЧВ – орташа сағаттық ӛнімділіктің ӛсу қоры;
ЧВв және ЧВ1 – сәйкесінше орташа сағаттық ӛнімдердің факттық және мүмкін
деңгейі;
Р↑ВП – инновациялық жаңалықтарды енгізу арқылы ӛнім кӛлемінің ӛсу қоры;
ФРВ1 – есептік перодтағы ӛнім ӛндіруге кеткен еңбек уа-қытының факттық
шыңыны;
Р↓ФРВ – еңбек уақытын ӛндірістік процестерді механи-зация және
автоматтандыру есебінен, еңбекті ұйымдасты-рудың жақсаруымен жұмысшының
квалификациясының ӛсу деңгейіне байланысты қысқарту;
ФРВд - ӛнімді ӛндіру кӛлемінің ӛсуіне байланысты қо-сымша еңбек шығыны.
4.Еңбек ресурстарын пайдалану тиімділігін талдау
Еңбек ақы қорын пайдалануды талдау. Еңбек ресурстарын қолдануды, еңбек
ӛнімділігінің ӛсуін еңбек ақы тӛлеумен тығыз байланыста қарастырған жӛн. Еңбек
ӛнімділігі артса ол ӛз кезегінде оның ақысының ӛсуіне де себепкер болады. Ал
еңбек ақының ӛсуі оның мати-вациясының және ӛнім ӛндірісінің де ӛсуіне ықпал
ете-ді. Сондықтан, еңбек ақы тӛлеуге кеткен шығындар тал-дау барысында үлкен
маңызға ие.
Еңбек ақы қорын пайдалануды талдау (ЕҚТ – ФЗП) барысында, бірден факттық
ӛлшемнен жоспарлының аб-солюттік және қатыстық ауытқуларын анықтау керек.
Абсолюттік ауытқу (∆ЕҚТабс - ∆ФЗПабс) – еңбек ақы тӛлеуге шығындалған
факттық қорлармен кәсіпорын жұ-мысшының категориясы және бӛлімшелеріне
байланысты жалпы кәсіпорын есептелген базалық ЕҚТ – ФЗП – ның арасындағы
айырма ретінде есептеледі:
∆ЕҚТабс = ЕҚТ1 – ЕҚТ0
Абсолюттік ауытқу ӛнім кӛлемінің ӛзгерісін есепке алмай қолданылатындықтан,
оған қарап ЕҚТ-тың үнем-делгенін немесе шығындалғанын айтуға болмайды.
Қатыстық ауытқуы (∆ЕҚТқат - ∆ФЗПотн) – еңбек ақыға факттық аударылған
сомма мен ӛнім ӛндірісінің кӛлемі-нен индексіне корректрленген, базалық қор
арасындағы айырма ретінде есептеледі:
∆ЕҚТқат = ЕҚТ1 – ЕҚТкӛрр
Ӛз білімін бақылау сҧрақтары:
1. Кәсіпорынның еңбек ресурстармен қамтамасыз етілуін талдау.
2. Жұмыс уақыт қорын пайдалануды талдау.
3. Еңбек ресурстарын тиімді пайдалануды талдау.
Ҧсынылған әдебиеттер:
1 Баканов М.И., Шеремет А.Д. Теория экономического анализа: Учебник. - М.:
Финансы и статистика, 2001. - 416 с.
2 Басовский Л.Е. Теория экономического анализа: Учебное пособие. - М.: ИНФРА-
М, 2001. - 222 с.
