157
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
лі ақпаратқа сүйеніп немесе тарихта қалыптасып қалған ырым-нанымдарға
жете түсінбей сенген соң жасалады. Мұндайда мəселе өз этносының мəдение-
тін, мінез-құлығын сын көзбен қарамай дəстүр бойынша қабылдаудан келіп
шығады.
Алайда, өзіңдікі өзгенікінен əрқашан жоғары бағалана бермейді. Этнос-
аралық алмасулар өрістеп, ықпалдасу кеңістігі ақпаратпен қанығып, эт-
нофорлардың білімі артып, толеранттылық қағидаларын насихаттау та-
бысқа жетіп тұрған қазіргі кездегі жағдайда бағаны жіктеп қою жүйесі
басым болады: өз этностық тобының мəдениетінің бір сипаттарын топ-
тың бір өкілдері оң бағаласа, екіншілері теріс бағалап жатады. Мұндай
сыншылдық болмай өздерін өздері əсіре бағалау, күмəнсіз оң баға беру эт-
ноцентризмнің негізіне айналып келеді, шовинизмге негіз болатын тұста-
ры аз емес. Осының салдарынан өз халқының асыра дəріптелген, түрлі
жетістіктер мен кемелдіктер шоғырланған ұлы бейнесі жасалады. Осындай
көзқарастар, басқаларға қатысты қасаң бағдар ұстану, əдетте, ұлттар ара-
сында араздық, жек көрушілік туғызады, кейде тіпті қарулы беттесуге əкеп
соғады. Бір кереғар жайт сол, саны аз халықтармен салыстырғанда, саны
көп, демократиялық жақтан анағұрлым дамыған ұлттарда өз беделін өзі
бағалауда сыншылдық сипат жиі байқалатынын сеніммен айтуға болады.
Мұндай халықтарда оң автостереотиптерді зорайту кейде этностың сая-
си бірлігін нығайтудың, өз халқын басқа ұлттар мен мемлекеттер алдында
ұлықтаудың бірден-бір тəсілі болады.
Мұндай функцияны көбінесе басқа халықтарды бағалайтын пайымдаулар-
дың жиынтығы ретінде, бірақ басқа этностарға, ұлттарға, халықтарға деген
теріс көзқарастар есебінен гетеростереотиптер де атқара алады. Адам өзіне
бөтен, жат нəрсемен кездескенде білгісі келіп қызығуымен қатар сақтығы да
келе қалатыны белгілі. Сол сияқты бір ұлт я оның өкілі басқа бөтен ұлтпен
я оның өкілімен кездескенде де осындай жайт болады, осыған орай, даму
деңгейі мен əрекеттесуге қабілетін бағалағанда басқа этностық қауымдас-
тықтар жөнінде жаңсақ түсінікке келуге де мүмкіндік туады. Бұл үдеріс
қарсы жақтың жауабымен күшейе түсуі де мүмкін. Өзін белгілі бір қауымдас-
тықтардан ерекшелеуге ұмтылысты көрсете отырып, басқа этностар туралы
таптаурын түсініктер көбінесе сол басқа этнос лайық емес деп есептейтін
жəне өздерінің ар-намыс, адамгершілік пен əсемдік, этностық пен мəдениет-
тің басқа да көріністері туралы түсінігіне қарама-қарсы сипаттамалардан
құралады. Сондықтан басқа халықтарды бағалайтын пайымдаулардың жиын-
тығы ретіндегі гетеростереотиптер негізінде елеусіз болса да оң сипаттан
гөрі көбінесе теріс сипатты болады, бірақ автостереотиптегідей өзін-өзі оң
бағалауға сыншылдықпен қарамау гетеростереотиптерде басым болмайды.
Оң гетеростереотиптер ұлтаралық жəне мемлекетаралық қатынастардағы,
саяси үдерістердегі, мəдени алмасудағы оң өзгерістерді қабылдағыш болады.
Бұлар (гетеростереотиптер) жайпап келе жатқан жаһандану жағдайында эт-
158
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
ностар мен мəдениеттердің аман қалуы үшін əріптес болудың пайдалы екенін
түсінумен байланысты.
Ұлттық сананың элементі ретінде Э.С. бұрынғы этностық қасиеттердің
кейбірін абсолюттендірп, мəнін əсірелеп қана қоймай, өз этносында да, өзге
этноста да жоқ сипаттарды таңуға да бейім болады.
Э.С. саналы түрде жасалып, тұтастай бір елдердің, этномемлекеттік
қоғамдастықтардың азаматтарының санасын «ойнатудың» құралына айнала-
тын кездері аз емес. Мұндайда олар ұлтшыл ырым-жырымдар мен жалған
сенімдердің, ұлттар арасындағы араздық пен дұшпандықтың тірегіне айна-
лады. Əрекеттестіктің халықаралық кеңістігінде де, ел ішінде де бұған қарсы
күресу қажет: оқу-ағартудың, тəрбиенің өзара түсіністік, əріптестік ахуалын
туғызуға, мəдениетті дамытуға, ырым, нанымдарға қарсы иммунитет жасау-
ға, ұлтаралық қатынастар мен мəдени ауыс-түйіске бүлдіргіш идеология-
ларды қолдануға қарсы тұруға қажетті барлық құрал-тəсілдерін пайдалану
керек (қар. Ұлттық психология, Ұлттық эгоизм, Этнопсихология, Қоғамдық
сана, Қоғамдық пікір).
ЭТНОСТЫҢ СІҢУІ /АССИМИЛЯЦИЯ/ (ор. ассимиляция этническая,
ағыл. assimilation ethnic(al)) – бір халықтың басқа халықпен тоғысып, олар-
дың бірінің өз тілін, мəдениетін, ұлттық санасын жоғалтуы нəтижесінде ұлт-
тық-психологиялық ерекшеліктерінің белгілі бір дəрежеде (көбінесе түбегейлі)
трансформациялануы (қар. Ассимиляция). Э.с-н этносы əр текті жұрт топта-
рының түйісуінен, Этносаралық некелер т.с.с. байланыстардан туатын табиғи
Э.с. жəне ұлттардың құқықтары тең емес елдерге тəн зорлықпен жүргізілетін
Э.с. деп бөледі. Қосылып жатқан этномəдени топ біртіндеп басым мəдениет-
тің салттарына, құндылықтарына, өмір салттарына жəне көбінесе тіліне бейім-
делгенде (немесе бейімделуге мəжбүр болғанда), Э.с. жүреді. Э.с.-ны көбінесе
Аккультурациямен теңестіреді, бұл негізгі қоғамның мəдениетінің пайдасына
қарай этностық мəдениеттің жартылай немесе толығымен жоғалуын меңзейді.
Егер Мəдени ассимиляцияның нəтижесінде осы топтың Сəйкестенуі, яғни эт-
ностық санасы ауысса, онда оның Э.с. бар деп айтуға болады. Дегенмен, жаңа
мəдениетті меңгергеннен кейін де, Отан туралы есте қалған бұрынғы этностық
өзіндік сана жаңасымен əлі де ұзақ уақыт қатар жүре алады. Мигранттардың ұр-
пақтарының өз сəйкестігін ауыстыруы, басқаша айтқанда, толықтай Э.с. оларды
қоғамның лайықты қабылдағанда ғана мүмкін болады.
ЭТНОСТЫҚ ТОП (ор. этническая группа, ағыл. ethnic group, ethnicity)
– бірқатар себептермен этностың өзегінен ажырап, одан тыс тірлік ететін,
халықтың немесе ұлттың тілінің, мəдениетінің, дінінің, тұрмысының кейбір
ең маңызды ерекшеліктерін сақтаған айрықша бөлігі. Ұлттық-этностық, ді-
ни-қауымдастық, тілдік, мəдени-тұрмыстық белгілер бойынша ерекшеленіп,
Э.т. субэтностық, этноконфессионалдық, этнолингвистикалық қауымдас-
Достарыңызбен бөлісу: |
