Дәріс 10. Минералдардың парагенетикалық ассоциациялары. Минералдану этаптары мен стадиялары. Минералжаралу тізбегінің сұлбасы

Геологиялық-минералогиялық зерттеулерде минералдық ассоциация ішінде минералдардың санаулы парагенетикалық топтары не минералдардың парагенезисі бөлінеді. Парагенетикалық минералдық ассоциация тура шекараларымен бітісе жаралатын және тең салмақты жағдайларда біруақытта түзілетін, кейде бір минералдың басқа минералмен шамалы коррозия белгілерімен екі немесе бірнеше минералдың минералдар ассоциациясында заңды түрде бірге кездесіп табылуын көрсетеді.

Сондықтан, минералдық ассоциацияларда минералданудың белгілі бір стадиясында қалыптасуы өтетін, бір немесе бірнеше парагенезисті бөлуге болады. Рудатүзуші минералдарды анықтағанда парагенетикалық ассоциациялардың заттық құрамын ескеріп білу өте қажет, өйткені әрбір минерал, минерал ассоциация тобының сипаттаушы бір бөлігі болып табылады.

Типоморфтық минералдар ассоциациясындағы минералдар тізімі ұқсас кенорындар тобын зерттегенде белгіленеді. Жекелеген кенорындар берілген ассоциацияның минералдар құрамының тек көп немесе аз бөлігін ғана қамтуы мүмкін.

Жоғарыда берілген парагенезис анықтамаларынан бірге жаралған минералдар генетикалық байланыстары тек кеңістікте (бірге кездесуі) ғана емес белгілі бір жас тізбектерімен бөлініп уақыттарын анықтайды. Минералжаралу процестері минерал ассоциацияларының түзілімдерінің кезеңдеріне сәйкес уақыт үзінділеріне бөлінеді: этаптар, стадиялар, стадия бөлікшелері.

Этап, минералдық ассоциация қалыптасуының уақытымен сәйкес келетін ең ұзақ кезең; стадия – минералдардың парагенетикалық ассоциацияларының түзілу уақыты; стадия бөлігі – парагенетикалық ассоциацияларының тең салмақты бөлінуі. Бұл реттілікте олардың арасындағы үзілістердің ұзақтығы және сипаттамасы азаяды. Әрбір парагенетикалық ассоциацияны белгілі бір температура (Т), қысым (Р) және заттардың концентрациясы (С) мәндерінде жүйе ретінде қарастыруға болады.

Бұл факторлар минералдық ассоциациялардың жаралу жағдайын анықтайды, олардың өзгеруі басқа минералдық ассоциациялардың жаралу және жүйенің теңесуінің бұзылуына әкеледі.

Минералдардың парагенетикалық ассоциациялары туралы ілім минералогия, петрография және пайдалы қазба туралы ғылымында үлкен мәнге ие. Минералдардың парагенетикалық ассоциация білімі іздеу жұмыстарын жүргізуге көмектеседі. Мысалы, хромдық рудаларды тек аса негізді таужыныстар таралған жерлерден іздейді. Әктастармен жапсарларында пироксенді және анартасты таужыныстар (скарндар) табылса, оларда осы сияқты таужыныстарында шеелит немесе басқа минералдар бар ма жоқпа соған мұқият қарау қажет. Шлихтарда пироп табылса, алмазды кимберлиттер болу мүмкіндігін көрсетеді; пегматиттерде полихромды турмалиннің кездесуі, литий, бериллий, цезий, тантал және ниобийдің бағалы минералдарын табу мүмкіндігін көрсетеді.

Минералдық ассоциацияларды жаралуының басты типтері бойынша топтау қабылданған. Тек осылай жаралуы магмалық (қышқыл, негізгі және сілтілі таужыныстары үшін), пегматиттерде (қышқыл және сілтілі), скарндарда, гидротермалық өнім әрекеті, минералдарының ассоциациялары, сонымен қатар теңіздік химиялық шөгінділер, мору, метаморфизм өнімдері, минерал ассоциациялары бөлінеді.

Бітімдік-құрылымдық талдау рудадағы минералдық парагенезистерде байқалатын құрылымдарды толық жете зерттеумен басталады. Бұл үшін әр минералдық парагенезистерде поляризациялық жарық көмегімен немесе құрылымдық өңдеу минерал бөліктерінің пішіні (идиоморфты, гипидиоморфты, аллотриоморфты, коллоидты) және олардың ішкі құрылымдарын байқайды. (белдемділік, қосарлану, пластиналы). Бұл минералдық парагенезистерде минералдар тізбегінің бөлінуін көрсететін құрылымдардың морфологиялық типтерін анықтауға мүмкіндік береді. Одан кейін минералдық бөлінудің минералдық парагенезистерде морфогенетикалық ерекшеліктері белгіленеді (кристалдық түйірлер, метатүйірлер, бластотүйірлер, коллоидты пішіндер, кластар) және алғашқы немесе туынды генетикалық топтарға жататындығы құрылымдардың морфологиялық типтері (метатүйірлі, метаколлоидты және т.б.) анықталады.

Құрылымдардың генетикалық топтары құрылымның бекітілген қандай морфогенетикалық бітім тобына (таңдақты – қуыстарды толтыру, жолақты - седиментация және диагенез, желілік – метасоматитті орын басу т.б.) жататындығын көрсетеді. Уатылу, жаншылу, бластикалық сияқты және басқа туынды құрылымдар минералдық парагенезистердің метаморфизм дәрежесін көрсетеді. Қатты ерітінділер шөгуінің туынды құрылымдары геологиялық термометр ретінде қолданылуы мүмкін. Минералдар жаралуының температура реті туралы мөлдір минералдарда температура негізінде сұйық кірмелердің гомогенизациясын айтуға болады.

Әдетте рудалардың бітімдік – құрылымдық талдауын жүргізгенде зерттеуші ең алдымен рудада пайдалы компоненттері бар минералдық парагенезис қалай пайда болғанын және ол рудалық минералдары жоқ минералдық парагенезистерінде қандай байланыста болатынын анықтау қажет. Минералдық парагенезис өнеркәсіптік минералдардан тұратындықтан, бұл минералдық парагенезис сипаттау ретінде алынады. Оның пішіні, өлшемі және басқа минералдық парагенезисін үйлестірушісі болғандықтан рудалардың бітімі (таңдақты, макротекстура, желілік микротекстура, жолақтық немесе цементтік макротекстура және т.б.) морфологиялық типтерін сипаттайды.

Рудалардың құрылымдары минерал жаралу процесінің физикалық-химиялық жағдайын көрсетеді және рудаларда минералдардың бөлінуін анықтау негізін береді. Рудалардың бітімдері минералдық парагенезистердің арасындағы қатынасын көрсетеді. Құрылымдарын және бітімдерін зерттеу рудада минералданудың этаптарын және стадияларын бөлуге мүмкіндік туғызады (әрбір этап және стадия рудаларда өздеріне сәйкес минералдық парагнезистерімен көрсетіледі). Бітімдерді жалпы геологиялық жағдайымен байланыстыра отырып, кенорындарда минералдық парагенезистердің таралу заңдылықтарын айтуға болады.
Бақылау сұрақтары:

1.Минералдардың парагенетикалық ассоциациясы және минералдық ассоциация деген ұғымға анықтама беріңіз және олар уақыттың қандай бөлігіне сәйкес келеді.

2.Типоморфтық минералдық ассоциация түсінігіне анықтама беріңіз.

3.Қандай талдама (анализ) рудаларда парагенетикалық минералдық ассоциация және минералдың бөліну тізбегін анықтайды?