Г.Т. Тұрсынова, Ұ.Р. Шүленбаева, Г.Д. Рыскелдиева, А.С. Итемирова
98
Басқа заттармен салыстырғанда, судың өте көп аномалиялық
(ауытқу) қасиеттері бар.
1) 0
0
С -ден 4
0
С -қа дейін қыздырғанда, судың көлемі
көбеймейді, керісінше азаяды, ең максимальды тығыздық
мағынасы су қататын нүктеде (0
0
С) емес, 4
0
С -де болады.
2) Басқа денелердей емес, су көлемі қатқанда сығылысу
орнына үлкейіп, оның тығыздығы төмендейді.
3) Қысым
көтерілгенде
судың
қату
температурасы
көтерілмейді, ол төмендейді.
4) Судың диэлектрлік тұрақтылығы өте жоғары болуына
байланысты соның еріткіштік және диссоциациялау қасиеті
басқа сұйықтармен салыстырғанда өте жақсы.
5) Сұйықтықтардың ішінде судың беттік керуінің шамасы
ең жоғары – 75*10
-3
Дж/м
2
.
6) Булану
кезінде
жылу
сіңіріліп,
ал
бұдан
конденсациялану мен қату кезінде керісінше жылу бөлінеді.
Ауытқулықтың болу себебі – оның құрылысының
ерекшелігі мен су молекулаларының бір-бірімен күшті
байланысатындығында. Жер бетіндегі барлық тіршіліктің суға
байланыстылығының негізі, осы ауытқулықтың болуы. Су
табиғатта үш агрегатты күйде: сұйық, қатты және газ тәріздес
жалғыз
зат
болып
саналады.
Табиғаттағы
барлық
биогеохимиялық, биофизикалық процестер судың қатысуымен
жүреді десек қателеспейміз.
Академик Карпинский су туралы былай дейді: « Су – ең
бағалы байлық, су – тек минералды шикізат. Ол тек өнеркәсіп
пен ауыл шаруашылығын дамытушы ғана емес, сонымен бірге,
өмір жоқ жерге тіршілік сыйлайтын ыстық қан».
Су – тірі материяның негізі. Қазіргі кезде сулы ортада
тіршілік ететін жануарлар түрінің саны 150 000 немесе олардың
жалпы санының 7% , ал суда өсетін өсімдіктер түрінің саны
10 000 (8%). Ал жануарлардың ішінде балықтардың шамамен 16
000 түрі, былқылдақ денелердің 80 000 түрі, шаян тәрізділердің
20 000-нан астам түрі, қарапайымдылардың 15 000-ға жуық түрі
және т.б. бар. Жануарлардың дене массасының орта есеппен 75
%, ал кейбір өсімдіктер массасының 89–90 % судан тұрады.
Адам ұрығының 97% -ы су, жаңа туған баланың дене
массасының 77–80% судан тұрады. Орта есеппен ересек адам
Қазақ тілі
99
денесінің 65–70% су, ұлғайған су мөлшері адам денесінде 60% -
ға дейін төмендейді. Осы деңгейден денедегі судың мөлшері 10–
12% төмендесе организм әлсіреп, жұмыс атқару қабілеті
жойылады, ал организмдегі судың көлемі 25% -дан төмен түссе,
адам өміріне қауіп төнеді. Кейбір жан-жануарлар (балықтар,
киттер, дельфиндер, құндыздар) тек қана сулы ортада тіршілік
етеді. Себебі, организмде судың мөлшері азайғанда ас қорыту
мен басқа да процестер яғни, организмдегі тепе-теңдік бұзылып,
түрлі ауыр жағдайларға әкеліп соғады. Негізінде барлық
организмдердің өсіп-өнуіне таза су қажет, сондықтан сумен
жабдықтау көздеріне, судың сапасына ерекше көңіл бөлінеді.
Су ең жақсы еріткіш, осыған байланысты барлық өнер-
кәсіптер, ауыл шаруашылығында, үй-жай, т.б. шаруашылықтарда
кеңінен қолданылады. Ол айырбасталмайтын, сарқылмайтын
(тұщы су сарқылатын) табиғат ресурсы.
Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология.
− Алматы: Экономика, 2002. – 402 б.
220-тапсырма. Сөйлемдерді оқып, асты сызылған сөздер
мен сөз тіркестерінің дұрыс мағынасын белгілеңіздер.
1. Су күрделі заттың біріне жатады.
___________ қиын
____________ таза
2. Судың көп аномалиялық (ауытқулық) қасиеттері бар.
______________ өзгерушілік
______________ қалыпты
3. Су тірі материяның негізі
____________ формасы
____________ бөлігі
4. Барлық организмдердің өсіп-өнуіне таза су қажет
________________ өркендеуіне
________________ дамуына
221-тапсырма. Мәтіннен суға қатысты сөз тіркестерін
теріп жазыңыздар.
Г.Т. Тұрсынова, Ұ.Р. Шүленбаева, Г.Д. Рыскелдиева, А.С. Итемирова
100
222-тапсырма. Мына сөздерге қарама-қарсы мәндес
сөздерді табыңыздар.
Уақыт - ауытқу -
Ауыр- қарапайым -
Қасиет – ұлғаю -
Үлкею – сапа -
Қату – жабдықтау –
223-тапсырма. Мәтінді оқып шығып, әрбір азат жолдағы
негізгі ойды анықтаңыздар.
А) Су күрделі заттың бірі.
Ә) Судың басқа заттармен салыстырғанда аномалиялық
қасиеттері бар.
Б) Табиғаттағы барлық процестер судың қатысуымен
жүреді.
В) Су – тірі материяның негізі.
Г) Организмнің өсуіне таза су қажет.
Д) Су ең жақсы еріткіш.
Сіздердің жауаптарыңыз:
1. _____________________
2. _____________________
3. _____________________
4. _____________________
5. ______________________
6. ______________________
224-тапсырма.
Су
ресурстарының
маңызы
туралы
айтыңыздар. Әр сөйлем астына өз болжамдарыңызды жазыңыздар.
Су – тіршілік көзі
Сіздің ойыңыз:_____________
Су ең жақсы еріткіш
Сіздің ойыңыз:_____________
Су – минералды шикізат
Сіздің ойыңыз:_____________
Судың өте көп қасиеттері бар
Сіздің ойыңыз:_____________
