Г.Т. Тұрсынова, Ұ.Р. Шүленбаева, Г.Д. Рыскелдиева, А.С. Итемирова
86
7. Дисперсті ортада, мысалы ұсақ топырақтың немесе
биологиялық құрылымдар байланысқан немесе таралған күйге
ауысуы.
8. Әмбебап еріткіш. Сондықтан табиғатта абсолютті таза су
жоқ.
Адам ағзасындағы судың үлесі 60 % -ға жуық, бірақ
жекелеген мүшелер мен ұлпаларда 1 %-дан – 96%-ға дейін
ауытқиды.
Судың көптеген биологиялық ерекше қасиеттері нашар
зерттелген.
Еріген қар суының жақсы қасиеттерін адам ерте кезден
байқаған. Мұндай су өсімдіктердің тіршілік күшін арттырады,
өнімділігін арттырады. Тау қабаттарының ұзақ сақталуы еріген
қар суын пайдалануға байланысты. Оттексіз су тірі ағзалардың
жойылуына әкеледі, бірақ қыздыру арқылы белгілі бір дәрежеде
оттегінен айрылған суды аз уақыт аралығында пайдалану
өсімдіктердің өнімділігін арттырған.
Су адам үшін тек биологиялық қана емес, сонымен қатар
әлеуметтік тұрғыда өте маңызды. Биологиялық қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін адамға тәулігіне 2–5 литр су қажет.
Алғашқыда адам осы мөлшерге қанағаттанған. Шаруашылық
саласының ұлғаюына байланысты қолдануға қажетті су мөлшері
арта түсті. Судың негізгі бөлігі өнеркәсіптік және ауыл
шаруашылық мақсатында қолданылады.
Жылдан-жылға судың бағасы артып барады. Кларктың
(АҚШ) мәліметтері бойынша соңғы 50 жылда мұнай бағасы 10
есе, ал тұрмысқа қажетті суға сұраныс шамамен 100 есе, ал ауыз
суға – 1000 есе артқан. Ауыз суды шыны бөтелкелерде сату,
әдеттегі көрініске айналды. Табиғи таза су, аса маңызды байлық
көзіне айналып отыр.
Қазірдің өзінде су, ол халықаралық қатынастардың шиеленісу
себебіне айналып отыр. Мысалы, Колумбия өзенінің суы үшін
АҚШ пен Канада арасында, Дунай өзенінің суын пайдалануда
бірнеше мемлекеттер арасында шиеленістер туып отыр.
Г. С. Оспанова., Бозшатаева Г.Т. Экология.
− Алматы: Экономика, 2002 – 402 б.
Қазақ тілі
87
188-тапсырма. Мәтінде берілген негізгі ойды (ақпаратты)
орыс тіліне аударыңыздар.
189-тапсырма. Сіз болашақ маман ретінде су ресурстарын
қорғауға қандай шара ұйымдастырар едіңіз? Іс-шаралардың
жоспарын құрастырыңыздар.
190-тапсырма.
Төмендегі
етістікті
сөз
тіркестерін
пайдаланып, сөйлем құрастырыңыздар.
Қасиеттермен сипатталады, терең қатуы, нашар зерттелген,
жоғалта алады, артуына әкеледі, өнімділігін арттыру, мүмкіндік
беру, мөлшерін арту.
191-тапсырма. Төменде берілген кестеге судың қасиетін
толтырыңыздар
Қасиеттері
Су
1.
2.
3.
4.
5.
192-тапсырма. Мәтіндегі тұйық етістіктерді теріп, сөз
тіркестерін құрастырыңыздар.
193-тапсырма. Тәуелді зат есімдерді септеп, олармен
сөйлем құрастырыңыздар.
Ресурсы, көлемі, суы, атмосферасы, қабаты, жылуы,
булануы, өнімділігі.
194-тапсырма.
Мәтіннің
көмегімен
сөйлемдерді
толықтырыңыздар.
Табиғатта ... таза су жоқ. Булану мен еру кезінде ...
сіңіріледі. Судың көптеген биологиялық маңызды ... нашар
зерттелген. Жылдан-жылға судың ... артып барады. Табиғи таза
Г.Т. Тұрсынова, Ұ.Р. Шүленбаева, Г.Д. Рыскелдиева, А.С. Итемирова
88
ұлттық ... көзіне айналып отыр. Судың негізгі бөлігі ... және ...
..... мақсатында қолданып отыр.
195-тапсырма. «Су – тіршілік факторы» атты тақырыпта
шағын мәтін құрастырыңыздар.
196-тапсырма.
Берілген
мақал-мәтелдерді
оқып,
мағынасын түсіндіріңіздер.
Су да басынан тұнады.
Су тасыса кемеріне, ер тасыса еліне.
Су басса, жер азады, қайғы басса, ер азады.
Судың да сұрауы бар.
Сулы жер – нулы жер,
Бұлақты жер – тұрақты жер.
Сусыз елде қоныс жоқ,
Азған елде намыс жоқ.
197-тапсырма. Берілген мамандыққа қатысты терминдерді
жаттап алыңыздар.
Негізгі сорғыш – насосные вспомогательные
Ақау актісі – акт дефектный
Су кемері – урез воды
Су-газ жоспары – водно-газовой контакт
Шектің тепе-теңдіктегі арнасы – русло предельного равновесия
Құрсау – бандаж
Жүйектегіш – борозделатель
Су бастайтын жүйек – незатопляемая
198-тапсырма. Мәтінді оқып, негізгі ойды анықтайтын
сөздерді теріп жазыңыздар.
Су қоры – халық байлығы
Тірі және өлі табиғатта жүретін түрлі процестер мен
құбылыстардың адам тіршілігіне қажетті заттардың ішінен ең
маңызы су. Мұздар мен батпақтарды қосып есептегенде, жер
бетінің 77,5 %-ын су алып жатыр. Су қорларына – мұхит, теңіз,
