Оқулық ретінде ұсынған Алматы 2013

Г.Т. Тұрсынова, Ұ.Р. Шүленбаева, Г.Д. Рыскелдиева, А.С. Итемирова 

 

80 

ортаның  тұрақты  дамуын  анықтайтын  негізгі  фактор  болып 

саналады.  

 Қазіргі уақытта Парсы шығанағы  ғимаратында  1 л мұнай 

шикізатын 1 л ауыз суға алмастыру тиімді деп есептелінеді. Жер 

тұрғындарының  20%-дан  астамы,  таза  ауыз  су  жетіспеушілігін 

сезініп    отыр.  Су  жетіспеушілігі  мен  шектеулі  су  ресурстарын 

пайдалану    бәсекелестік  сипатқа  ие  болғанда  туындайды.  БҰҰ  

мәліметтері  бойынша  су  қорларының  10%-дан  аз  мөлшерін 

пайдаланатын елдерде, су ресурстарын пайдалануға байланысты 

қиындықтар  көрмейді.  Судың  жетіспеушілігі  тұщы  суларды 

тұтынудың 40%-ға жоғарлауымен түсіндіріледі.   

Қазақстанда  таза  су  мәселесі  өте  маңызды.  Бүгіннің  өзінде 

Қазақстан аумақтары тұрғындарын тұщы сумен  қамтамасыз ету 

мәселесі  үлкен  қиындықтарға  ұшырауда.  Бұл  тек  аумақтар 

бойынша  су  ресурстары  қиындығы  ғана  емес,  сол  сияқты  сулы 

аумақ    ластануының  жоғары  деңгейіне  негізделген.  Су  сапасын 

бұзатын зат ластанушы болып табылады.  

Табиғи  сулар  химиялық,  биологиялық  және  физикалық 

болып  бөлінеді.    Көбінесе  химиялық  және  бактериялық 

ластанушылар жиі кездеседі.  Радиоактивті, механикалық, жылу 

ластаушылар өте сирек байқалады.  

Жер беті  суларының ластану процестері түрлі жағдайларға 

байланысты.  Оларға  мыналар  жатады:  су  қоймаларына  

тазартылмаған су ағыстарын жіберу; улы химикаттардың селдік 

жауын-шашындармен  шайылуы;  газ  түтінді  шығарындылары; 

мұнай мен мұнай өнімдерінің өртенуі.  

Жер  беті  суларынан  басқа,  жерасты  сулары  да  ластанады. 

Жерасты  суларының  ластану  көздері  әртүрлі.  Ластаушы  заттар 

жерасты  суларына  түрлі  жолдармен  кіруі  мүмкін:  атмосфералық 

жауын-шашын  мен  судың  өзендік  ағыстармен  табиғи  сіңуі. 

Көптеген  зерттеушілер  жерасты  суларына  негізгі  ластаушыларды 

былай  бөледі:  өнеркәсіптік,  ауыл  шаруашылық,  коммуналды 

тұрмыстық, теңіздік, тереңдік, ядролы жарылыстар, т.б. 

 

     А. Ж. Ақбасова., Г. Ә. Самнова. Экология.  

    −Алматы: Бастау. 2003 – 292 б. 

 

Қазақ тілі 

 

 

81 

170-тапсырма. Мәтінге сұрақ-жауап құрастырыңыздар.  

 

171-тапсырма. Сөз тіркестерімен сөйлем құрастырыңыздар. 

 

Су  ресурстары,  таза  су,  ауыз  су,  тұщы  су,  адамзаттың 

тұтынуы, судың жетіспеушілігі, судың ластануы. 

 

172-тапсырма.  Мәтін  бойынша  төмендегі  тезистерді 

толықтырыңыздар.  

 

Тезис 

Қажетті мәтіндер 

Таза су мәселесі 

Су тағдыры – адам тағдыры  

Судың тіршілікке қажеттілігі  

 

 

173-тапсырма. Сөз тіркестерінің екінші сыңарын табыңыздар.  

 

Аймақ                                                су  

Тұщы                                                 жетіспеушілігі 

Қауіпті                                               шайылуы  

Ауыз                                                  жарылыс 

Судың                                                су 

Жауын-шашындармен                      жағдай  

Ядролық                                            бойынша  

 

174-тапсырма. 

Судың 

қасиетін 

ажыратып, 

кестені 

толтырыңыздар.  

 

Ауыз судың сипаты                       Ластанған судың сипаты 

_________________                             ___________________ 

_________________                             ___________________ 

 

175-тапсырма.  Мақал-мәтелдерді  оқып,  оның  тәрбиелік 

мәніне назар аударыңыздар. 

 

1.  Отанды сүю от басынан басталады. 

2.  Аяққа кісен салуға болар, 

3.  Тілге кісен салынбас. 

4.  Жақсының қасиеті – жарастыру, 

5.  Жаманның қасиеті – таластыру. 

Г.Т. Тұрсынова, Ұ.Р. Шүленбаева, Г.Д. Рыскелдиева, А.С. Итемирова 

 

82 

6.  Орынсыз ашу – от шашу.  

7.  Уәдені бұзу – ұяны бұзумен тең. 

 

176-тапсырма.  Берілген  (не  өздеріңе  ұнаған)  тақырыптар 

бойынша әңгіме-сұхбат құрастырыңыздар.  

 

Су тағдыры – ел тағдыры. 

Су – тіршілік көзі. 

Туған жер табиғаты. 

Суды ластаушы көздер.  

 

177-тапсырма. Мәтінді оқып, қандай мәліметтер алдыңыздар, 

баяндап беріңіздер? 

 

178-тапсырма.  Мәтінді  мұқият  оқып,    орыс  тіліне 

аударыңыздар.  

 

Қазақстан Республикасындағы  су ресурстарын пайдалану 

проблемалары және оларды шешу жолдары 

 

Қазақстан Республикасы аумағының Еуразия континентінің 

ішіндегі  өзіндік  ерекшелігі,  оның  физика-геологиялық  бет-

бейнесімен де байланысты.  

Табиғи  жағдайда  Қазақстан  су  ресурстарының  көлемі 

(жерасты, жерүсті суларының бәрін есептегенде) жылына 115 км

2

, 

оның ішінде 70 м

3

 республика аумағында, 42 км

3

 жуығы одан тыс 

жерлерде,  яғни  көрші  мемлекеттер  аумағында.    Оған  қоса, 

Қазақстан  жылына  60  км

3   

дейін  су  ресурстарын  төменірек 

орналасқан  елдер  аумағына  жіберуді  қамтамасыз  етеді.  Сонымен, 

Қазақстанның  экологиялық  жүйесіндегі  су  ресурстары  жылына 

оның 55 км

3

 көлемін құрайды.  

Орографикалық 

және 

гидрологиялық 

белгілері 

мен 

шаруашылық  қызметіне  қарап,  Қазақстан  аумағы  6  ірі  су 

шаруашылық аудандарына (Жайық – Жем, Тобыл – Есіл, Нұра – 

Теңіз,  Балқаш  –  Алакөл,  Арал  –  Сырдария)  бөлінген.  Бұлардың 

гидроэкологиялық  жағынан  бір-бірінен  елеулі  айырмашылық-

тары бар. Ал олардың ортақ проблемасы – барлық алаптарда су