VI тарау. XIII-XV ғасырлардағы рухани және материалдық мәдениет
121
ген Тараз өңіріндегі Айша-Биби, Бабаджа-Хатун және т.б. жатады. Деген-
мен ХІІІ ғасырда болған Моңғол шапқыншылығы Қазақстандағы сәулет
өнерінің дамуын баяулатты.
Тек ХІІІ ғасырдың жартысы мен ХIV ғасырдың басында отырықшы
қала мәдениетінің қалыптасуымен сәулет ғимараттары қайта салына баста-
ды. Солардың қатарында: Арыстан-Баб кесенесі, Қожа Ахмет Яссауи, Көк-
Кесене, Алаша хан, Дәуітбек, Тек-тұрмас және тағы басқалары.
Егер бұрын архелогиялық зерттеулер бойынша Оңтүстік
Қазақстанда
30 қаланың орны белгілі болса, ал кейнгі кездері, олардың саны 37-ге жеткен.
Қалалар санының өсуі Шығыс экономикасы мен мәдениетінің дамы-
ғандығын, қала маңызының артқандығын көрсетеді. Екіншіден, қала төңі-
регіне жартылай көшпелі мал өсірушілердің отырықшылана бастауы қала
санының өсуіне әсер тигізген.
Оңтүстік Қазақстанда қалалардың топтаса орналасқан жері – Арыс
өзенінің Сырдарияға қосылатын тұсы. Арыстың орта ағысында орталығы
Осбаникент қаласы болған Кенже аймағы құрылса, ал өзеннің Сырдарияға
құяр жерінде орталығы Отырар қаласы болған Фараб аймағы орын тепкен.
Ал Шауғар аймағында Қарнақ, Шур, Шағылжан қалалары болған. Сырдың
орта ағысында – Сүткент, төменгі ағысында Сығанақ, Жанкент, Асынас,
Жент, Баршынкент қалалары өмір сүрген.
Қалалық отырықшылық мәдениеттің тағы бір қанат жайған жері –
Жетісу аймағы. Әсірісе оңтүстүк-батыс Жетісудың орталығы Таразда да
қала мәдениеті өркендеген. Бұл аймақта 36 қала жұрты табылды. Солтүстік-
шығыс Жетісудан (орталығы – Лабан, Алматы, Талхир қалалары) 70 қала
жұрты ашылған. Қалалар тек саны жағынан ғана емес, көлемі, экономикалық
жағынан да өсіп отырған. Оны негізінен үш топқа бөліп қарауға болады.
І топ: көлемі 30 гектардан асатын қала жұрттары жатады.
Ондай
қалалар Испиджаб, Отырар, Сауран, тағы басқалар.
ІІ топ: 10 гектардан 30 гектарға дейінгі қалалар жатады.
Мұндай
қалалар Бурух, Хурлуг, тағы басқалар.
ІІІ топ: көлемі 10 гектарға жетпейтін қалалар
– Алмалық, Лавар,
Қапал, Ақтам, Арасан, тағы басқалар жатқызылған.
Мұндай қалалар І және ІІ топқа қарағанда өте көп кездеседі. Қалалар
көлеміндерінің үлкен-кіші болуының өзі, олардың тұрғындарының санына
ғана емес, ішкі құрылыс жүйелеріне, қоғамдық сауда, діни орындардың ор-
наласуына да байланысты.
Қолөнер мен сәулет өнері дамыған қалалардың бірі Жетісудағы көне
Талхир (Тахир – Талхиз – Талғар). Қаланың тарихы сақ дәуірінен (б.з.д.
VІІІ-ІІІ ғ.) басталып, б.з.д. ІІІ – б.з. V ғасырына дейін Үйсін мемлекетіне
қатысты болған. Х-ХІІІ ғ. гүлдену шегіне жеткен. Қолөнер өте жақсы да-
мып, егіншілік пен қатар мал шаруашылығы жетік игерілген. Ежелгі Талхир
қаласының шеберлері – өз ісінің нағыз маманы және қала – Шығыстағы си-
рек кездесетін темір қорытатын орталықтардың бірі болған. Атақты құрыш
болат осы жерде өндірілген. Талхир қаласы ХІІІ-ХІV ғ. құлдырай бастаған.
Оның себебі моңғолхандарының өзара ауыздықтары, бітіспес соғыс еді.
І бөлім. Еуразия аумағындағы XIII-XVIII ғасырлардағы
ұлыстар мен ордалар
122
Келесі үлкен қала орталық-
тардың бірі Алматы (Баба Ата-
Алмалық). Қазіргі Алматының
ор нында орналасқан Алмату деп
аталатын ортағасырлық қала бол -
ған. 1979 жылы Алматыдан
ХІІІ ға сырға жататаын екі күміс
теңге табылды.
Бұл теңгелердің
Жетісуда соғылғандығы және
қа зіргі Алматы территориясын-
да ХІІІ ғ. ақша соғатын өндіріс
болғаны жайлы болжамдар бар.
1990 ж. тағы таңбалы екі теңгелер
табылған. Теңгелерді оқып зерт-
теу
барысында ғалымдар, оның
сол кездің өзінде қазіргі
«алмалы
жер»
немесе
«алма көп өсетін
жер»
деген мағынаны білдіретін
«Алматы» атауымен аталған. Жаз-
ба ескерткіштер, теңгелер және
археологиялық
материалдарға
сүйене отырып, қазіргі Алматы
ежелден осы атымен белгілі бо-
лып, Х-ХІІ ғ. қалыптасқан деп ар-
хеолог, ғалым К. Байпақов тұ жы-
рымдайды.
Келесі ортағасырлық қала де-
ректерде ІХ-ХІІІ ғ. Қаялық атау-
ымен (Қойлық – Қойлақ) белгілі
болған.
Рубруктің мәліметі бо йын -
ша Қаялықта будда ғибадатха-
на сының қалдықтары, христиан
шіркеулері және мұсылман мешіт-
тері болған деседі. 2001 жылы
археолгтар қазіргі Антоновка ор-
нында орналасқан қала Қаялықта
хаммам-монша
табылып зерттел-
ді. Шығыстық моншаларға жата-
тын, барлық жағдайлар ойласты-
рылып, сапалы салынған. Тіпті,
мон ша қабырғасында арнайы на -
маз оқитын оңтүстік-шығыс бұ ры-
шында «михраб» ойластыры лып
салынған.
Қаялық моншасы ның
өмір сүрген уақыты – ХІІІ ғасыр.
Достарыңызбен бөлісу: 
