Оқулық. Г. О. Сыздықова Алматы, 2012. 160 бет

42
білдіретін категория ретінде анықтайды. Қазақ тілі граммати-
каларында да тəуелдік категориясы белгілі бір заттың, нəрсенің 
кімнің меншігі екендігін білдіретін категория немесе өзге жүйедегі 
тілдерден түркі тілдерін типологиялық жағынан оқшаулап тұратын 
басты бір грамматикалық ен-таңбаның бірі ретінде сипатталады. Бұл 
анықтамалардың барлығына ортақ сипат: тəуелдік категориясының 
меншіктілік мағынамен байланысы, меншіктілік мағынаны білдіру 
категориясы ретінде анықталуы. 
Грамматикалық категорияның басты белгісі оның белгілі бір 
грамматикалық тəсілдер жəне көрсеткіштер арқылы берілуі екендігін 
ескерсек, тəуелдік категориясы тілде, негізінен, морфологиялық, 
синтаксистік жəне аралас тəсіл арқылы беріледі. Морфологиялық 
тəсіл зат есімге тəуелдік жалғауы немесе тəуелдік мағына үстейтін 
жұрнақтың жалғануы арқылы жүзеге асады. Мысалы, 
даланың 
шөбі, ауылдың кітапханасы, шөп даланікі, кітапхана ауылдікі,
т.б. 
Синтаксистік тəсілде меншік иесі – біз, сіз есімдіктері мешіктелетін, 
тəуелденетін затпен тəуелдік жалғауы арқылы байланысып, 
меншіктелетін затты өзіне ешбір қосымшасыз тіркестіреді. Мысалы, 
сіздің ауыл, біздің мектеп,
т.б. Ал аралас тəсіл біз, сіз есімдіктерінен 
басқа есімдіктер мен зат есімдердің меншік иесі қызметінде тұрып, 
меншіктелетін заттың үнемі тəуелдік жалғауында тұруы арқылы 
жасалады. Мысалы, 
біздің үйіміз, олардың достары, кітапхананың 
кітабы, 
т.б. 
Түркі тілдерін, оның ішінде қазақ тілін басқа тілдер жүйесінен 
грамматикалық құрылысы жағынан ерекшелендіретін категория 
-
ның бірі – тəуелдік категориясының меншікті мағына білдіруші 
негізгі грамматикалық көрсеткіштерінің бірі – тəуелдік жалғауы. 
Тəуелдік жалғаулары жалғанған сөздер өзі тіркесетін сөзінің ілік 
септігі жалғауында тұруын қажет етеді. Зат есімдер үш жақта, жеке-
ше жəне көпше түрде тəуелденеді. Көпше түрде тəуелдену тəуелдік 
жалғауын көптік жалғауымен байланыстырады. Сөз құрамында 
көптік жалғауымен қатар келген жағдайда тəуелдік жалғауы орын 
тəртібі жағынан көптік жалғауынан кейін жалғанады. Тəуелдік 
жалғауы септік жəне жіктік жалғауларымен де байланысады. Бұл 
жағдайда орын тəртібі жағынан тəуелдік жалғауы сөзге аталған 
жалғаулардан бұрын жалғанады. 
Ғалым Ы. Маманов тəуелді форма, негізінен, зат есімге тəн фор-
ма бола тұра, зат есімнен басқа сөз таптарының да тəуелді форма-
мен түрленетіндігін атап көрсетеді. Соның негізінде əр сөз табының 

43
тəуелді формасының контекстегі жəне сөздің ішкі мағынасына бай-
ланысты бірнеше мағыналық қатынасын анықтайды. Олар: 1) тəуелді 
формадағы зат есімдердің ілік септігіндегі иеленуші сөзге үстейтін 
қатыстық мағыналары: меншіктілік қатынас (

жүктеу 457,37 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: