Оқулық «Білім беруді дамытудың федералды институты»

87 
 
 
 
 
 
басқаруды  оңайлату  үшін  жасалған  қосымша  пернелермен  (әдетте 
басқа өлшемдер мен пішінде) жабдықталған:
 
■ 
дыбыс  деңгейін  басқару:  дыбыссыз,  тыныш,  дыбысты  қосу  немесе 
өшіру;
 
■ 
ықшам  дискісіне  арналған  жетегінде  науаны  басқару:  дискіні 
шығарыңыз, дискіні алыңыз;
 
■ 
аудио ойнатқышты басқару: ойнату, кідірту, ойнатуды тоқтату, алға 
немесе  артқа  дыбыс  жазу,  келесі  немесе  алдыңғы  аудио  жазуды 
өткізіп жіберу;
 
■ 
компьютердің 
желілік 
мүмкіндіктерін 
басқару: 
пошталық 
бағдарламаны  ашу,  браузерді  ашу,  басты  бетті  көрсету,  кірген 
беттердің тарихын алға немесе артқа жылжыту, іздеу жүйесін ашу;
 
■ 
ең танымал бағдарламаларды басқарыңыз: калькуляторды ашыңыз, 
файл менеджерін ашыңыз;
 
■ 
операциялық  жүйе  терезелерінің  күйін  басқару:  терезені  азайту, 
терезені жабу, келесі немесе алдыңғы терезеге өту;
 
■ 
к
омпьютер  күйін  басқару:  күту  режиміне  қойып,  ұйқыға  қою, 
компьютерді ояту, компьютерді өшіру.
 
 
2.5.3.  «
Тінтуір» манипуляторы
 
Компьютерлік  тінтуір  (қарапайым  тінтуір,  2.28-сурет)  – 
қозғалысты 
басқару 
сигналына 
түрлендіретін 
механикалық 
манипулятор [36]. Атап айтқанда сигналды курсорды немесе жылжыту 
беттерін орналастыру үшін пайдалануға болады. 
Тінтуір  дербес  компьютерлерде  графикалық  пайдаланушы 
интерфейсінің пайда болуына байланысты кеңінен қолданылды. 
Тінтуір  өз  қозғалысын  жұмыс  үстелінде  қабылдайды  (әдетте 
үстелдің  бетінде)  және  осы  ақпаратты  компьютерге  жібереді. 
Компьютерде  жұмыс  істейтін  бағдарлама  тышқанның  жылжуына 
жауап  ретінде  экранда  осы  қозғалыстың  бағыты  мен  қашықтығына 
сәйкес келетін әрекет жасайды. 
Қозғалыс  бөлшегінен  басқа,  тінтуірде  бір  немесе  бірнеше 
батырмалар,  сондай-ақ  басқару  элементтері  (айналдыру  дөңгелектері, 
потенциометрлер, джойстиктер, трекболлар және т.б.) бар, олардың іс-
әрекеттері  әдетте  ағымдағы  курсор  позициясына  (немесе  белгілі  бір 
интерфейстің компоненттеріне) байланысты.
 
 

 
88 
2.28-сурет. Компьютерлік сымсыз тінтуір
 
Батырмалар  -  бұл  негізгі  манипуляцияларды  жүзеге  асыратын 
тінтуірдің  негізгі  элементтері:  объектіні  таңдау  (басу  арқылы), 
белсенді  қозғалысы  (яғни,  экрандағы  сегменттің  басын  және  соңын 
салу  немесе  белгілеу  үшін  басылған  түймені  жылжыту,  ол 
төртбұрыштың  диагоналы  ретінде  қарастырылуы  мүмкін,  шеңбердің 
диаметрі, нысанды жылжыту, мәтінді бөлектеу және т.б.). 
Тінтуір үш (үлкен, сақина және кішкентай саусақ) немесе екі (үлкен 
және  кішкентай  саусақ)  саусақпен  жылжиды.  Қалған  екі  немесе  үш 
саусақты  (индекс,  орта  және  аноним)  тінтуір  түймелеріне  бекітіледі. 
Тінтуірдің  түймелері  олардың  орнына  сәйкес  келеді:  сол  (оң  жақ 
саусақтың астында), оң және ортаңғы. 
Ұзақ  уақыт  бойы  екі  және  үш  батырмалы  тінтуірлер  бір-біріне 
қарсылық  көрсетті.  Алдымен  екі  батырмалы  тінтуірлерді  жіберді.  Өз 
тарапынан  қарапайымдылықтан,  (үш  түймені  шатастыруға  оңай), 
ыңғайлылық пен жетіспеушіліктерді қоспағанда, әдетте екі батырманы 
жүктеп алған бағдарламалық құрал болды. 
Екі  және  үш  батырмалы  тінтуірлерге  қарсылық  жаңа  танымал 
ерекшеліктер  –  экранға  жылжу  пайда  болғаннан  кейін  аяқталды 
(айналдыру). Екі батырманың тінтуірінде айналдыру мүмкіндігін қосу 
және өшіру үшін кішкене орташа (үшінші) батырма пайда болды. Көп 
ұзамай  айналдыру  дөңгелегіне  айналдырылды,  ол  орташа  батырма 
сияқты жұмыс істейді. 
Apple компаниясы қосымша тінтуірдің түймелерін қолдануға келді. 
Бастапқыда  екінші  батырманы  қажетсіз  деп  санап,  жақында  Apple 
өзінің  барлық  интерфейстерін  бір  батырмалы  тышқанға  орнатқан. 
Алайда  Apple  Mighty  Mouse-тан  басталатын  қазіргі  заманғы 
тінтуірлерді бір-төрт батырманы қолдануға бағдарламалауға болады. 
Өндірушілер  үнемі  тінтуірдің  жоғарғы  модельдеріне  қосымша 
батырмаларды,  көбінесе  саусақ  немесе  саусағыңыздың  астына,  және  

89 
 
 
 
 
 
кішігірім ортаға қосуға ұмтылады. Кейбір түймешіктер тінтуірдің ішкі 
реттелуіне  (мысалы,  сезімталдықты  өзгертуге)  немесе  екі  –  үш  рет 
басуға  мүмкіндік  береді  (бағдарламалар  мен  ойындар  үшін).
 
Басқа 
жүйелік  функциялар  драйвердегі  және/немесе  арнайы  утилитаның 
басқа  түймелеріне  тағайындалады,  мысалы  көлденең  жылжу;  екі  рет 
басу  (double  click);  браузерлерде  және  файл  менеджерлерінде 
навигация; аудио және видео материалдардың көлемін және ойнатуын 
бақылау; қосымшаларды іске қосу және т.б. 
Батырмалар болып табылмайтын көптеген элементтер қолданбалар 
терезелерінде  жылжу  (айналдыру)  (веб-бет,  мәтіндік  құжат  және  т.б.) 
және оларды шарлау үшін пайдаланылады.
 
2009  жылы  Apple  мульти-сенсорлық  технологияға  сенсорлық 
басқару және қолдау көрсететін әлемдегі алғашқы Magic Mouse тінтуін 
ұсынды.  Түймешіктердің,  дөңгелектердің  және  басқа  басқару 
элементтерінің  орнына  бұл  тінтуір  әртүрлі  қимылдарды  пайдаланып 
басуға,  кез  келген  бағытқа  жылжуға,  суретті  үлкейтуге,  құжаттар 
тарихына  өтуге  және  т.б.  пайдалануға  болатын  сенсорлық  тақтаны 
пайдаланады. 
Тінтуірдің  сигналдық  сымы  кейде  кедергі  келтіретін  және 
шектейтін  фактор  ретінде  қарастырылады.  Бұл  фактор  сымсыз 
тінтуірлерден  айырылады  (2.28-суретті  қараңыз).  Дегенмен  сымсыз 
тышқандарда  маңызды  мәселелері  бар  -  сигнал  кабелімен  бірге  олар 
стационарлық  қуатын  жоғалтады  және  автономды  аккумуляторға 
немесе жиі жетілмеген батареяларға мәжбүр болады. 
Сымсыз  тінтуірдің  батареялары  тінтуірдің  сыртында  да,  ішіне  де 
(мобильді телефондардағы батареялар сияқты) орналасқан, олар қайта 
зарядталуы  мүмкін.  Соңғы  жағдайда  тінтуірді  кабель,  док  станция 
немесе  индукциялық  қуат  көзі  арқылы  стационарлық  қуат  көзіне 
мерзімді түрде қосу керек. 
Алғашқы  әрекеттер  тінтуір  мен  арнайы  қабылдағыш  арасында 
инфрақызылды  байланыс  орнату  болып  табылады,  ол  өз  кезегінде 
компьютерлік  портқа  қосылған.  Оптикалық  байланыс  практикада 
үлкен  кемшілікті  көрсетті:  тінтуір  мен  сенсор  арасындағы  кез  келген 
кедергі  операцияға  кедергі  келтірді.  Тінтуір  мен  компьютерге 
қосылған  қабылдағыш  құрылғы  арасындағы  радиоқабылдағыш 
инфрақызыл  байланыс  кемшіліктерінен  құтылуға  және  оны 
алмастыруға мүмкіндік берді. 
Сымсыз тінтуірдің үш буынын бөлуге болады. Бірінші буын радио 
бақыланатын ойыншықтарға (27 МГц) арналған жиілік диапазондарын 
қолданды.  Олар  төмен  жауап  жиілігінің  (әдетте  20  -  50  Гц)  тұрақсыз