Оқулық баспа Философия тарихы Болмыс ілімі (Онтология) Эпистемология



жүктеу 5,05 Mb.
бет36/298
Дата07.01.2022
өлшемі5,05 Mb.
#37044
түріОқулық
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   ...   298
философия Серик Мырзалы (1)

Гректердің «Жеті даналары»

Грек философиясының пайда болып калыптасуына өзінің тікелей әсерін тигізген — олардың «Жеті даналары». Олар б.з.д. 7-ғ. өмір сүрсе керек, аттары — Фалес, Клеобул, Питтак, Биант, Солон, Хилон, Анахарсис. Соңғы кісінің шыкқан тегі - қазақ жері болса керек. Білім іздеп сонау Грецияға барып, Солон патшаның кеңесшісі болыпты-мыс деген аңыз бар. «Сіз қалай ойлайсыз, жер бетінде өлі көп пе, тірі көп пе деген сұраққа ол кісі сұрақпен жауап қайтарған екен: «Түбінің қалыңдығы 3 елі тақтайдан жасалған қайықтағы теңіздің толқынында жүзген адамдар өлі ме, әлде тірі ме?» Осы жауаптан Анахарсистің XX ғ. пайда болған әкзистенционализм философиясының негізгі қағидаларының бірі - адам өмірінің нәзіктігі, ол тек «шекаралық», яғни өмірмен өлімнің екі ортасында қалған жағдайда өзінің өмірінің мән-мағынасын ашатыны жайлы шындықты болжай білгенін байқаймыз.

Гректің «жеті даналары» үлкен философиялық туындылар қалдырмаған, олар кітап жазбаған. Бірақ олардың Дүние, адам, таным мәселелеріне арналған біршама нақыл сөздері қалған. Кейбіреулерімен таныстырайық.



Клеобул: «Өлшем - ең жақсы», «Әкеңді сыйла», «Көбірек тыңда, азырақ сөйле», «Ләззатты ауыздықта», «Әйелді теңіңнен ал» т.с.с. деп айтқан екен.

Солон патшадан мынандай нақыл сөздер қалыпты: «Зардап тудыратын ләззаттардан аулақ бол», «Әке-шешеңнің пікірлері әрқашанда дұрыс» (бұған күмән келтіруге, әрине, болады. - С.М.), «Елді басқару үшін, ең алдымен кенуді үйрен», «Көрмегенді айтпа, білмесең - үндеме». «Ұлы істермен бәріне жақсы болу қиын».

Хилон былай депті: «Өзіңді тани біл», «Тойды арзан ақыға жаса» (әсіресе қазақтарға керек. - С.М.), «Өлгенді көтер, үлкенді сыйла», «Тілің ойыңнан озып кетпесін» (әсіресе бізге керек нақыл СӨЗ.-С.М.).

Фалес: «Әке-шешеңді қалай сыйласаң, балаларың соны жасайды», «Ең жаман нәрсе – тәрбиесіздік», «Өлшемді сақта», «Елді басқару үшін ең алдымен өзіңді-өзің басқара біл».

Питтак: «қорқыныш пен үрей болашақта, тыныштық еткенде», «Кек алудан гөрі кешіру жақсы».

Биант: «Күнде айнаға қара: әсем болсаң, дұрыс жүр, кемшілігің болса түзетуге тырыс», «Өзімдікінің бәрін өзіммен бірге алып жүрмін».

Периандр: «Талаптан. Сонда ғана барлық арманыңа жетесің», «Дүниедегі ең тамаша тыныштықта».

Әрине, осы және басқа нақыл сөздерде жеті даналардың өмірден алған тәжірибесі, олардың дүниетанымы, адамдардың қарым-қатынасы жөніндегі терең ойлары берілген. Осындай рухани тебіреністерден кейін грек даласында философияның өзі туады.

Алғашқы философтар. Натурфилософиялық кезең



Алғашқы грек философтары Иония (Кіші Азияның батысы) топырағында дүниеге келеді. Олар тарихқа «фисиологтар» (рһуsis -табиғат, грек сөзі, nаturа - табиғат, латын сөзі), яғни табиғатпен айналысатын ойшылдар ретінде кірді. Дүние жөніндегі мифологиялық көзқарасқа қанағаттанбай, олар бүкіл Дүниені біріктіретін, соның негізінде жатқан алғашқы затты іздеді. Олардың ойынша, ол зат, біріншіден, сезіммен танылатын, ең кең тараған, әртүрлі қасиеттері бар зат болуы керек. Сонымен олар Дүниенің бастауын мифологиядағы Құдайлардан іздемей, табиғаттың өзінен табуға тырысады.

Егер мифология Құдайлардың аяны ретінде есептелсе, Дүниеге келген ойшылдар өздерінің «даналыққа деген құштарлығын», білімге деген талпыныстарын көрсеткісі келеді. Пифагор айтқандай, «Толығынан дана - ол Құдай ғана, ал біз тек сол даналыққа құштармыз».

Тарихи бірінші рет осындай ой-өрісіне көшіп, Милет қаласынан шыққан Фалес (625-547 б.ғ.д.): «Алғашқы Дүниенің негізін құрайтын зат - су», деді. Өйткені су ең әртүрлі өзгеріске ұшырайтын табиғаттың заты, сондықтан ол табиғаттағы барлық өзгерістердің негізінде жатуы мүмкін. Фалес барлық заттардың қорегі дымқыл болып келеді, барлық тіршіліктің ұрықтары мен дымқыл табиғаты бар деген ойларды айтыпты-мыс деген қағидалар тарихта қалған. Құрғақшылық тіршіліктің өліміне әкеледі. Өмір әрқашанда сумен байланысты, бәрі де судан шығады, су арқылы өмір сүреді де, суда өмірі бітеді. Аңыз бойынша Фалес - жүзімнің шырынын қысып шығаратын құрал жасаған адам. Мүмкін, бүл нәрсе де оның ойына судың, дымқылдың тірі өмірдегі маңызын көрсетсе керек.

Ал адамның жан дүниесіне келер болсақ, Фалес оны барлық Дүниедегі заттарға теңеген. Магнит темірді тартады, олай болса темірдің де жаны бар деген екен. Олай болса, бүкіл Дүние тіршілікке толы. Мұндай көзқарасты біз гилозоизм дейміз (һуlе -грек сөзі, материя, zое - өмір,тірі). Сонымен Фалес жанды бүкіл дүниедегі заттардың ішкі қозғайтын күші ретінде караған.

Фалестен қалған кейбір нақыл сөздерді «Жеті дана» жөніндегі тарауымызда айттық. Тағы да басқа ойларын осы арада келтіруді жөн дейміз. Плутархтың айтуына қарағанда, Фалеске берілген сұрақтардан мынандай жауаптар алыныпты.

«Бәрінен де жасы үлкен кім?» «Құдай, өйткені ол тумаған». «Бәрінен де не үлкен?» «Кеңістік, өйткені ол бүкіл Дүниені қамтиды.» Не нәрсе ең әсем? —Дүние, өйткені әсемдіктің бәрі оның құрамында. «Ең дана не?» - Уақыт, ол бәрін тудырды, тағы да тудырады. «Барлыққа ортақ не?» «Үміт. Қолында еш нәрсе жоқтардың да үміті бар өмірден». т.с.с.

Сонымен Фалеспен бірге грек ой-өрісі бірте-бірте аңыз-қиялдан айырылып, ғылым жолына қарай бетбұрыстың есігін ашты. Милет мектебінің келесі үлкен ойшысы - Анаксимандр. Ол Фалестің жан досы, оқушысы болған деген пікір бар.

Анаксимандр алғашқы негіз мәселесін тереңдете түседі. Судың өзі нақтылы заттың түрі ретінде алғашқы негіз бола алмайды. Алғашқы негіз (аrсһе - бастау, грек сөзі) шексіз және бейнақтылы болуы керек. Оны Анаксимандр апейрон деген ұғыммен береді (ареіrоn - шексіз, бейнақтылы, грек сөзі).

Апейронның кеңістікте сыртқы шектеуі жоқ, яғни сандық жағынан шексіз, сонымен қатар ішіне қарай да шектелмеген, яғни сапа жағынан да анықталмайды.

Сонымен ішкі және сыртқы жағынан алғанда шексіз апейрон Дүниедегі шектелген әртүрлі заттарды тудырады. Апейрон бүкіл Дүниені қамтып, қоршап, бүкіл заттарды тудырып, ауыстырып отырады.

Бұл шексіз алғашқы негіз жоғарыда айтқандай кұдіретті болғаннан кейін, ол Құдайға тең, өйткені ол өлмейді де құрымайды. Егер грек мифологиясындағы Құдайлар дүниеге келіп мәңгілік өмір сүрсе, Анаксимандрдың Құдайы - апейрон – мәңгілік, шексіз, оның басы да соны да жоқ.

Анаксимандр - дүниедегі заттардың табиғатының қарама-қарсы жақтарын аңғарған ойшыл. Олар жылы мен суьқ, кұрғақ пен дымқылдың күресі.


жүктеу 5,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   ...   298




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау