Оқулық баспа Философия тарихы Болмыс ілімі (Онтология) Эпистемология

XX ғ. христиандық философия

Бұл философия «болмыс» (esse) және «дүниедегі бар», өмір сүріп жатқанды (ens) бір-бірінен айырады. Болмыс категориясы тек қана мәңгі, абсолютті, құдіретті өмір сүріп жатқан Құдаймен теңелсе, нақты бұл дүниеде өмір сүріп жатқан заттар - жаратылған, өтпелі, олардың болмысқа тек қатысы ғана бар, яғни уақытша келген.

Христиандық философияның негізгі мәселелерінің бірі сенім мен білімнін арақатынасы. Бұл мәселенің діни шешімін алғаш рет Орта ғасырда Ф.Аквинский тапқан болатын. XX ғ. діни философия осы шешімді Бұлжытпай орындап, қадағалап отыруға тырысады. Ол шешім, білімге қарағанда, сенімнің басымдылығы. Діни сенім мен ақыл-ой арқылы дүниетану - бір-біріне қарсы емес, бірін-бірі ығыстырмайды, керісінше, бірін-бірі толықтырады, олар бір өзенге құлтын екі бұлақ сияқты. Сенімнің түпкі қайнар көзі -Құдайдың адамға берген аяны, оның ақиқаттығына еш күмән келтіруге болмайды. Ақыл-ой арқылы дүниетану - жаратылған пенде -адамға берілген үлкен сый. Бірақ қайсыбір адам шектелген, соңы бар пенде болғандықтан, оның білім-тануы да сол сияқты, ол бәрін біле алмайды. Олай болса, ақыл-оймен табылған білімді әрқашан құдіретті түрде берілген сенім ақиқаттарымен салыстырып, бақылап отыруымыз қажет. Олардың ойынша, ол, әсіресе XX ғ. ғылыми-техникалық революцияның жетістіктерін сараптау үшін аса қажет.

Христиандық философияның бұл ғылыми жаңалыққа берген бағасына келер болсақ, олар бұл ашылған жаңалық Құдайдың «жоқтан» бар Дүниені жаратқаны жөніндегі діни қағиданы ғылыми түрде дәлелдейді деген пікір туындайды. Олай болса, бұл теорияның ақиқаттығына күмән келтіруге болмайды.Екінші мысал ретінде биология саласында ашылған тіршілікті клональды түрде, яғни жыныстық жолдан тыс жарату мүмкіндігін келтіруге болады. Биологтардың айтуына қарағанда, тірі организмнің әрбір клеткасында организмнің бүкіл «генетикалық қоды» жазылған. Олай болса, белгілі бір клеткадан жасанды жағдай тудырып, дәл сол организм сияқты жаңа тіршілікті дүниеге әкелуге болады!! Әрине, бұл - ғылым саласында ашылған ғажап жаңалық. XX ғасырдың аяғында ағылшын ғалымдары клеткадан «Долли» деп ат қойған қойды да тудырып, өсірді.

Христиандық философияға келер болсақ, бұл жаңалық та ақиқатты деген пікірге келеді. Өйткені Құдайдың өзі алғашқы «клональды экспериментті» жасады: Адамның бір қабырғасын жұлып алып, одан Еваны тудырды. Әрине, мүндай «аргумент» бізді күлдіртуі мүмкін. Әңгіме осы философияның ғылыми жетістіктерін өз ішіне кіргізіп, заман ағымына сай келуге тырысуында болса керек.

Шындығында, христиандық философияның қойған мәселесі өте өзекті, бірақ оны сәл өзгертсек, онда ол адамның дүниетану мүмкіндігі моральдық сананың бақылауында болып, бүкіл адам-заттық құндылықтардың шеңберінде даму қажеттігіне келіп тіреледі. XX ғ., бір жағынан, ақыл-ой арқылы дүниетанып, оны қайта өзгертудің орасанзор мүмкіндіктерін ғана көрсетіп қоймай, сонымен қатар «ғылыми өркөкіректіктен» сақ болу қажеттігін көрсетті. Ғалымдар ашқан жаңалықтарын дереу дүниеге енгізіп, адамзат пайдасына жаратуға тырысады. Бірақ ол жаңалық бізге пайдасымен бірге, көп ойламаған теріс салдарын өмірге әкеліп қоғам алдында неше түрлі жаңа қауіптерді тудырады. Адамзат алдындағы көп экологиялық мәселелердін пайда болуының терең себептерінің бірі, міне, осында.

XX ғ. христиандық философия туғызған ірі тұлғаның бірі -Льер Теяр де Шарден (1881-1955 жж.) Негізгі еңбегі «Адам құбылысы» деп аталады.

Діни философтың қойған негізгі мәселесі: «Адам Құдайдың жаратқан Дүниесінің қонағы ма, я болмаса сол жүріп жатқан жаратылысқа өз үлесін қосып, оны әрі қарай дамыта ма? Егерде бұл дүние дайын күйінде адамға берілсе, онда адамға тек қана оның ғажаптығына таңғалып, оған табынудан басқа еш нәрсе қалмайды. Ал егерде дүниенің басы да, аяғы да болмай, бірақ ол өне бойы жаңару, өзгеру (эволюция) үстінде болса, онда адамның бұл дүниеге келуінің негізгі мақсаты - оны әрі қарай дамытып, көркейтіп, өзгертуінде болса керек», - деп қорытады П. Т. де Шарден.

Өзінің философиясында ойшыл материализм мен идеализмнің біржақтылығын сынап, шынына келгенде, дүниенің сыртқы материалдық және ішкі психиқалың рухани жақтары болуы қажет деген пікірге келеді. Егер дүниенің алғышарты ретіндегі рухани қосындысы болмаса, онда жалғыз материядан тұратын әлемде адам пайда болмас еді.

П.Т. де Шарденнің ойынша, ғарыштың өмір сүруі мен әрі қарай өрлеуінің негізінде екі энергияның (күш-қуаттың) тікелей қатысы бар. Олар - тангенциалдық, яғни физиқалық күш-қуат және радиалдық, яғни психикалық, рухтық. Егер тангенциалдық күш дүниенің элементтерін бір-біріне тартып, оның біртұтастығын қамтамасыз етіп отырса, радиалдық энергия оларды алға және жоғарыға, күрделенуге әкеледі.

Дүниенің тарихи дамып, күрделенуі, негізінен, үш ғарыштын өткен сатыларына байланысты. Олар: өмір алды; өмір; ой.

Сонымен бірге П.Т. де Шарден ұжымдық өмір сүруге шақырады. Жалғыздықтағы адам рухани жетіле алмайды. «Менің» жетілуім ұжымдық сана арқылы ғана жүрмек.

Қазіргі қоғамдағы дағдарыс - өрлеудің дағдарысы. Адамзат дүниенің әрі қарай өрлеуінің негізгі күшіне айналғанын сезінеді, екінші жағынан, осы сезімнен қорқып, оған күмәндана бастайды. Ал осы ізгілікті істі әрі қарай жалғастыру үшін, адамзатқа белгілі бір рухани тірек қажет. Ол тек «өмірден де жоғары» құдіретті күш болуын талап етеді. Ол адамзаттың алдында әрқашанда шамшырақтай жанып тұруы керек. Ол оны аспандағы ең күшті жарқыраған жұлдызға теңеп, оған «Омега» нүктесі деген ат қояды.

Ойшылдың ойынша, Омега - кеңістік пен уақыт шеңберінен тыс, дүниенің алдында тұрып, өзінің психикалық радиалдық энергиясы арқылы бүкіл өмір сүріп жатқанның бәріне де өз әсерін тигізіп жатқан кұдіретті күш. Ол күш, негізінен алғанда, сүйіспеншілік, ал оның ең кішкентай ұрығы - ол молекуланың ішке тарту күші. Сонымен П.Т. де Шарденнің Омегасы христиан дінінің Құдайына ұқсамайды, ол - таза рух, сананың жиынтығы, сонымен қатар дүниенің әрі қарай дамып, күрделенуінің негізгі себебі.