Оқулық баспа Философия тарихы Болмыс ілімі (Онтология) Эпистемология

Адамзат тарихы көрсеткендей, қайсыбір империя ертелі-кеш ыдырайды. XX ғ. 80 жж. бастап, Жер бетіндегі соңғының бірі болып Совет Одағы да үлкен дағдарысқа түсіп, соның нәтижесінде 90 жж. басында тәуелсіз жаңа мемлекеттер пайда болды. Тарихта бірінші рет бабаларымыздан қалған алып территорияда қазақ халқының басы бірігіп, әртүрлі жағдайлармен келген басқа ұлт өкілдерімен қосыла, өз мемлекеттігінің негізін қалай бастады.

Осы талаптарға сай біздің елде болған көп өзгерістерді философиялық тұрғыдан сараптағанбыз (қараңыз: 16-22, 32-35-6.6.).

Әрине, мұндай ахуал өтіп жатқан өзгерістерге өз ықпалын тигізбей қоймайды. Сондықтан да реформа барысында Батыс елдерінде дүниеге келіп жетілген «оңшыл» либерализм саясаты қолданыла бастады. Бұл саясаттың қысқаша мәнін «әрбіреуге өзінікі» деген қағидаға теңеуге болады. Әр адам өзінше іс-әрекет жасап, ең алдымен өз қамын ойлауы керек. Осы себепті мыңдаған жылдар бойы қауымдастықтың рухында тәрбиеленген халықтың санасында «кұндылықтар кақтығысы» пайда болып, үлкен қайшылықтарды тудырды.

Әлеуметтік-экономикалық салада асығыс түрде жүргізілген жекешелендіру саясаты (біз оған мәжбүр болдық), тез арада қоғамның «жаңа қайта топтануына» (рестратификация) әкеліп, әлеуметтік құрылымды түбегейлі өзгертті. Байлық пен кедейлік арасында қалыптасқан айырмашылық Батыста қалыптасқан өлшемдерді басып өтіп, ешқандай сын көтермейтін жағдайға әкелді. Негізгі кемшілік - жаңадан пайда болған дәулетті адамдардың біршамасының, дәлірек айтсақ, буржуазияның халық алдындағы жауапкершілігінің төмендігі, моральдық қасиеттерінің тайаздығы. Өтпелі қоғамдағы жаңа қалыптасып жатқан кейбір іскер топтар өкілдерінің көбінің бойында қарапайымдылық, басқалардың қамын ойлау, әділеттілік деген қасиеттер жоқтың қасында. Жеңіл келген байлықтың буына мас болған кейбіреулер тіпті дөрекі нәрселерді жасап, өзін қоғамдық пікірге батыл қарсы коюда.

Мұндай теріс ахуал қалыптасуының негізінде реформаларды тез арада өткізу қажеттігі жатқан болатын. Екіншіден, әрине, Батыс емір салтына әсіресе «тәтті өмір» идеологиясына ойланбай еліктеу жатса керек. Нәтижесінде «жаңа орыстар», «жаңа қазақтар» деген сөз тіркестері пайда болып, халык жүздеген анекдоттарда оларға өз бағасын берді. Олар халықтың сый-қошеметіне ие болу, өз әлеуметтік мәртебесін мойындату үшін жаңа жұмыс орындарын ашуы, қорланған көп элеуметтік мэселелерді шешуге атсалысуы қажет. Өйткені либералдық саясат ұстаған мемлекет, біздің жағдайда, тез арада оларды шеше алмайды.

Қазақ елінің ерекшелігін ескере отырып (территория көлемдігі, ауа райыньщ қаталдығы, халқының аздығы т.с.с.), мемлекеттің аса үлкен рөлін ескеру қажет. Олай дейтін себебіміз: реформа барысында мемлекетке деген «романтикалық», «жеңіл» көзқарастың қалыптасуы, нарыққа аса көп үміт артуға байланысты болды. Реформаторлардьщ ойынша, нарьқ қалыптасса, А.Смиттің «көзге көрінбейтін нарық қолы» барлық экономикалық қатынастарды өзі-ақ ретке келтіреді. Ал мемлекет жекенің мүлкін сақтайтын «түнгі күзетші» болып, салықты жинап, қоғамның керектігіне жаратуы керек. Екінші бір кең тараған «либералдық пікір» - тек қана жеке-меншіктің аса тиімділігі, ал мемлекеттік меншік болса оның ауырлығы, өзгеріп жатқан ахуалға тез икемделе алмауы т.с.с. Шынына келгенде, әңгіме меншік формасында емес, оны тиімді басқаруда (менеджмент) екенін бүкіл әлем біледі. Олай болса, мемлекеттік меншікті нығайтып, оны басқаратын «топменеджерлерді» дайындауға аса көп назар аударылуы қажет сияқты. Энергетика, жолдар мен басқа коммуникациялар, су тораптары т.с.с. өмірлік маңызы бар шаруашылық кешендер мемлекеттің қолында болуы керек. Бүгінгі таңда, еркіндік үлттық капитал қорланған кезде, ел байлығын «оңға-солға» сатуды тоқтатып, керісінше, бұрын басқаларға өтіп кеткен шикізат кеніштерін мемлекетке кайта оралту қажет. Сонда ғана мемлекет әлеуметтік мәселелерді кеңінен шеше алатын дәрежеге көтеріледі.

Енді ең қиын мәселе - халықтың діліне (менталитет) келер болсақ, ол бүгінгі өмірге сай болуы үшін қаншалықты өзгеруі керек деген заңды сұрақ туады. Себебі, реформаторлық саясатта эсіресе алғашқы уақытта, жеке мүдде қауымдық пен үжымдыққа, еркіндік теңдікке қарсы қойылды. Окырманның өзі де байқаған болар, бүгінгі таңда «ұжым» деген ұғымды өте сирек кездестіруге болады.

Мазмұны: