Оқулық баспа Философия тарихы Болмыс ілімі (Онтология) Эпистемология

Гносеология (дүниетаным) мәселелері

жүктеу 5,05 Mb.

бет	121/298
Дата	07.01.2022
өлшемі	5,05 Mb.
	#37044
түрі	Оқулық

1 ... 117 118 119 120 121 122 123 124 ... 298

философия Серик Мырзалы (1)

Гносеология (дүниетаным) мәселелері

Таным мәселелеріне келгенде біз Б.Спинозаны рационализм бағытына жатқызамыз. Ол әркашанда сезімдік танымды ой елегінен өткізген білімнен айыру керек екендігін басым айтқан. Сезімдік таным әрқашанда бұлдыр, көмескі. Тек ақыл-ой ғана айқын білім береді. Ғылымдардың ішіндегі ең айқыны - математика.

Сезімдік танымның бұлдырлығы ол тек қана сыртқы затты ғана көрсетіп коймай, сонымен қатар оны өзінің денесіндегі өзгерістермен, әсіресе сезім мүшелерімен байланыстырады.

Санадағы сезімдік бейнелердің бір-бірімен байланыстары кездейсоқ. Мысалы, аттың ізін көрген әскери адам жақындап қалған жауды есіне елестетсе, қарапайым шаруа соқа мен жыртылған жерді елестетеді, - дейді Б.Спиноза.

Бірақ сезімдік танымды толығынан жалған деп есептеуге де болмайды, олардың кайсыбірінде аз да болса ақиқаттың жұрнақтары бар. Мысалы, надан адамның «күн - кішкентай зат және жерге өте жақын орналасқан», - деген жалған пікірінің өзінде күннің өмір сүріп, бізге ықпалын тигізіп жатқаны жөнінде ақиқаттық пікір бар, - дейді ұлы ойшыл.

— Күнбе-күнгі өмірден алатын сезімдік таным — қалың бұқараның негізгі тәжірибесі, соның арқасында олар бір-бірімен карым-қатынасқа түсіп, өмір сүріп жатады. Ақыл-ой аркылы алынатын білімнің шындығының өзін біз оқтын-октын тәжірибе арқылы тексеріп отыруымыз кажет, - деп қорытады Б.Спиноза.

Абстрактілік білім де тәжірибеден шығады, өйткені адамдар дүниеден алған тәжірибесін сөз аркылы корытады. Бірақ сөзге адамдар өзінің тәжірибесіне сәйкес әртүрлі мағына береді. Сондықтан біреулерге адам - тік жүретін жануар, екіншіге - күлетін пенде, ал үшіншіге, ол ойлай алатын тіршілік т.с.с. Сондықтан сөз заттың кейбір ғана қасиеттерін белгілеуі мүмкін, яғни оның мағынасы затпен толық тең емес. Ал схоластика мектебі универсалияларды (ең жалпы ұғымдарды) дүниемен теңеп, оларды шынайы болмыс деп есептейді. Философия саласындағы көп дау-дамайлар көбіне «ойды дұрыс көрсететін сөздерді қолданбағаннан, иә болмаса басқаның айтқан сөздерін дұрыс түсінбегеннен туады», - дейді ұлы ойшыл.

Б.Спиноза нағыз шынайы білімге тек қана ақыл-ой, зерде (ratio, intellectus) арқылы жетуге болады деген пікірде болды. Ақыл-ой арқылы сөздерді жалпы ұғымдық дәрежеге көтеріп, оның мән-мағынасын айқьшдауға болады. Ғылымдағы ең құнды ұғымдар математика саласынан шығады. Олар бір-бірімен байланысты, жүйелі, сондықтан сезімдік танымға қарағанда анағұрлым биік дәрежеде. Егер Б.Спинозаның ойынша, сезім заттың сыртқы жағын бейнелесе, онда ақыл-оймен біз заттың ішкі сырын ашамыз. Сондықтан болар, Б.Спиноза өзінің «Этика» деген еңбегінде «геометрикалық әдісті» пайдаланып, анықтама, аксиома, теорема деген ұғымдарды мораль саласын талдауға пайдаланады.

Б.Спинозаның ойынша, шындықты танып-білудің үшінші түрі - ол интеллектуалдық интуиция. Интуиция дегеніміз - тікелей, сезім мен ақыл-ой елегінен еткізбей-ақ ақиқатқа жету. Ол бүкіл Дүниенің біртұтастығын тануға мүмкіндік береді. Адам рухының шығармашылық касиетінің негізінде біз шынайы аяқталған шексіздік идеясын ашамыз. Ол бізге интуиция аркылы ғана беріледі.

Тағы да бір ерекше атап кететін нәрсе - ол Б.Спинозаның таным теориясының (гносеология) оның болмыс ілімімен (онтология) қосылып жатқанында. Оның себебі - субстанция-табиғаттың ойлау қасиеті бар.

жүктеу 5,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 117 118 119 120 121 122 123 124 ... 298