4.7. Ерте жастағы балалар аутизмі
«Аутизм
дегеніміз – баланың
«экстремалды» жалғыздығы
,
эмоционалды байланыс пен коммуникация орнату қиындығы мен
әлеуметтік даму қабілетінің тӛмендеуі. Л. Каннер, аутизмнің
негізгі белгісі ретінде, «экстремалды жалғыздықты» атайды,
сонымен бірге ондағы сӛйлеудің бҧзылуын немесе мҥлдем
болмауын,
ӛзіндік
әдет-ғҧрып
формаларына
ҧмтылуды,
сенсорлық стимулдарға әдеттен тыс реакция жасауды тізбектей
келіп, бҧл ауытқу тҥрін,
конституционалды генезді
даму
ауытқуының ӛзінше бір тҥрі деп атайды.
Кӛзбен байланыс жасау, яғни кӛзбен бағу, бетқимылы, ым,
интонация жасау ӛте қиын. Бала ӛзінің эмоционалды кҥйін
жеткізе алмайды және басқалардың кӛңіл-кҥйлерін ҧғына
алмайды. Эмоционалды байланыстар орнату қиындығы, тіпті ең
жақын адамдарымен қарым-қатынаста да кӛзге тҥседі;
іс-әрекеттегі
стереотиптілік,
баланың
ӛміріндегі
ҥйреншікті, ӛзіне таныс жағдайларды ӛзгертпей сақтауға деген
ҧмтылыстан туындайды. Бала пайда болған ӛзгерістерге кҥшті
қарсылық кӛрсетеді. Ол біртекті әрекеттермен әуестенеді:
76
шайқалу, қолын жан-жаққа сілтеу немесе сілкілеу, секіру; бір
заттармен біртектес манипуляция жасау: соққылау, тарсылдату,
айналдыру; белгілі бір тақырыпта айналсоқтап сӛйлеу немесе бір
ғана тақырыпта сурет салу;
сӛйлеу
дамуының,
оның
ішінде
коммуникативті
қызметның тежелуі немесе бұзылуы.
Барлық жағдайлардың
ҥштен бірінде, бҧл
мутизм
(сӛйлеуді нақты коммуникативті
мақсатта қолданбау) тҥрінде кӛрінеді.
ЕЖБА бар баланың
сӛйлеуінің формальды тҥрде жақсы жетілуі, жеткілікті сӛздік
қоры болуы мҥмкін, тіпті ол кӛбіне ересек адамдардай сӛйлейді.
Алайда, мҧндай сӛйлеуде қайталама бірізділік, мағынасыз
кӛшірме сипат алады. Бала ешкімге сҧрақ қоймайды, ӛзіне
қойылған сҧрақтарға жауап бермейді, кейде мағынасыз
фразаларды, қажетсіз ӛлеңдерді қайталап айтып, ӛзін-ӛзі
тыңдайды. Сондай-ақ, бҧл балаларға
эхолалия
(естіген сӛздерді,
фразаларды, сҧрақтарды мағынасыз қайталау) кӛрінісі тән, олар
кӛпке дейін ӛзіндік есімдіктерді қолданбайды, ӛзін «сен», «ол»
деп немесе есімімен атайды, қажетін сҧрауда, есімдіксіз
бҧйрықтарды қолданады т.б. Тағы да бір кӛңіл аударар нәрсе, ол
сӛйлеудің ӛзгеше қарқыны, ырғағы және әуені;
жоғарыда тізбектелген бұзылу кӛріністерінің ӛте ерте
жастан байқалуы
(2,5 жасқа дейін).
Аутизм әртҥрлі формаларда кездеседі:
1. Айналадағы болып жатқан оқиғалардан мҥлде бас тарту,
араласпау.
2. Белсенді бӛлектену.
3. Аутистік қызығушылықтар мен әуестенулер.
4. Басқа адамдармен қарым-қатынас жасаудың қиындығы.
Осылайша, ЕЖБА бар балалардың негізгі 4 тобын
ажыратады:
1.
Баланың ерте жастан, әлеуметтік белсенділігінің болмауы
назар аудартады. Бала ӛзінің жақындарының ойнатқан, кҥлдірген,
назарын аудармақ болған әрекеттеріне жауап бермейді.
2.
Екінші топтағы балалар сәл белсендірек. Олар
бӛлектенбейді, тек қарым-қатынас жасауда, талғампаздық
танытады. Ӛзіне ҧнаған адамдарға ғана жауап береді т.с.с.
Олардың киім киюі, тамақ ішуі, ойнауы сияқты әрекеттерінде,
77
белгілі бір қалыптасқан жҥйе бар. Сонымен қатар, кӛңіл-
кҥйлерінде қорқыныш, алаңдау т.б қалыптасады. Кейде агрессия
пайда болады.
3.
Мҧндай балалар қоршаған ортадан бӛлектену емес, одан
гӛрі қызықты ӛз қиялдарының әлемінде ӛмір сҥруге ҧмтылады.
Бҧл балалар басқалармен тіл табыса алмайды, жиі қақтығысады,
басқалардың тілектерімен санаспайды. Кейде олар айлар–
жылдар бойы бір ғана тақырыпта сӛйлейді, бір ғана ойынды
ойнайды. Қиялында мистикалық, қорқынышты, агрессивті
бейнелер жасап алады. Ӛздерін «қҧбыжық», «ӛлтіруші» т.б.
бейнесінде сезінеді.
4.
Бҧл топтағы балалар-анағҧрлым жеңіл формадағы ЕЖБА
бар балалар. Олар ӛте ӛкпелегіш, сезімтал. Бҧл балалар ересектер
тарапынан берілетін эмоционалды кӛмекке зәру. Олар ҥшін ең
бастысы, ӛзара сенім, тҥсіністік, қауіпсіздік жағдайын орнату.
Аутизм саңыраулық пен соқырлықты қоса алғанда жиі
кездеседі, бірақ оның таралуы жайлы статистикалық мәліметтер
әрқилы, оның ӛзіндік себептері бар:
1) диагностикалық критерийлердің жеткілікті деңгейде анық
болмауы, олардың сапалық жағы;
2) синдромның баланың жасына сәйкестігін бағалаудағы
әртҥрлі пікірлердің болуы (Ресейде – 15 жасқа дейін, Батыс
Европа, АҚШ, Жапон елдерінде – жасқа сай шектеу
қойылмайды);
3) ЕЖБА себептерін, механизмін, негізгі мәнін ҧғынудағы
әртҥрлі пікірлердің болуы.
Соңғы жылдары біздің еліміздегі, шетелдердегі ғылыми
әдебиеттерде, әрбір 10.000 сәбидің 15-20-да, оның ӛзінде аутизм
қыз балаларға қарағанда, ҧл балаларда 4–4,5 есе жиі кездесетіндігі
жайлы айтылады. Сонымен қатар, аутизм жиілігінің уақыт ӛткен
сайын ӛсу ҥрдісі байқалуда, әрі мҧның ҧлттық, нәсілдік,
географиялық факторларға қатысының болмауы, оның тҥпкі
себебі, локальды емес, жалпы адамзаттық сипатқа ие болатынына
айғақ бола алады.
Балалар аутизмінің патогенетикалық механизмдері, толық
зерттелмеген қҧбылыс. Қазіргі кезде оның генетикалық
факторларына назар аударылуда. Мҧның ішіндегі ең дәйектісі –
78
мультифакторлық механизм. Гендік кешен, патологияның ӛзін
тудырмайды, тек ауытқудың пайда болуына септігін тигізеді.
Ҧзақ уақытқа дейін ЕЖБА-ң психогендік табиғаты туралы
Б. Биттелгейм болжамы басым болды. Ол баланың психикалық
белсенділігінің жаншылуы мен аффективтілігі тәрізді даму
жағдайлары, жеке тҧлғаның патологиялық дамуына алып
әкелетіндігін дәлелдейді. ТМД елдерінің ғылыми әдебиетінде,
«психогендік аутизмнің болуы мҥмкін, бірақ оған нақты
сипаттама жоқ» деген пікірлер келтіріледі»
1
.
Психогендік фактордың әсері:
-
ЕЖБА-ң кез келген тҥрін туындатуы мҥмкін;
-
ЕЖБА-ғы ҥшінші бір ауытқудың пайда болуына әсер етуі
мҥмкін (сана мен интеллект деңгейінің қалыпты кҥйіне
қарамастан, ӛз жағдайын уайымдауға байланысты, жҥйке
жҥйесінің қажуы, қапалану);
-
сенсорлық кемістіктер мен депривациялық психикалық
даму тҥрлеріндегі, екінші ауытқу ретінде аутизмді туғызу.
Статистика тҥрінде ЕЖБА негізінен, шизофрения тектес
патологияда кездеседі.
Достарыңызбен бөлісу: |
