14.
ДАМУЫНДА БҦЗЫЛУЫ БАР БАЛАЛАРДЫҢ
ОТБАСЫН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚОЛДАУ
14.1. Отбасында кемтар баланың дҥниеге келу мәселесі
Мҥгедек бала тәрбиелеп отырған отбасы – бҧл ерекше
мәртебеге ие отбасы. Олардың ерекшеліктері мен проблемалары,
сол отбасы мҥшелерінің жеке ерекшеліктерімен, олардың ӛзара
қарым-қатынастарымен ғана анықталмайды, бҧл отбасында
кемтар баланың проблемалары басым болады, кӛп жағдайда,
мҥгедек баланың анасына, жҧмыс істеуден бас тартуға тура
келеді. Кішкентай мҥгедек балалар оқшау ӛмір сҥрмейді, отбасы,
бала ҥшін анағҧрлым жайлы, әрі жақын әлеуметтік орта. Бірақ,
отбасында кемтар баланың болуы тәрізді жағдай отбасының
кейбір мҥмкіндіктерін шектейді. Мысалы, отбасы мҥшелеріне
мол табыс табу мҥмкіндігінен, әлеуметтік белсенділіктен немесе
алыс, қымбат жерлерде демалу тәрізді мҥмкіндіктерден, бас
тартуға тура келеді.
Даму мҥмкіндігі шектеулі бала тәрбиелеп отырған
отбасылардың, әдетте дәрігерлік және әлеуметтік қызметтерге
қажеттіліктері, олардың әлеуметтік жағдайына сай бола бермейді.
Осыған байланысты, әлеуметтік ҧйымдардың, мекемелердің
қызметкерлері,
мҧндай
отбасыларына
әлеуметтік-
реабилитациялық кӛмек кӛрсетеді. Даму мҥмкіндігі шектеуді
балаларды әлеуметтік реабилитациялау технологиясы, барлық
шараларға ата-аналардың қатысуын міндеттейді. Сӛйтіп, балалар
мен ата-аналарды қатар оқып-ҥйретеді, ата-аналар ҥйде баламен
жҧмыс істеуге, оны әлеуметтік ортада, тәуелсіз ӛмір сҥруге
баулуға ҥйренеді.
Отбасы-баланың тығыз араласатын, ең жақын әлеуметтік
ортасы. Отбасында кемтар баланың дҥниеге келуі, әрине ата-
анаға ӛте ауыр соққы болып тиеді. Егер отбасында дені сау
баланың дҥниеге келуі, адамзат баласына жаңа бір қуаныш,
мақтаныш, рахат сезім әкелетін болса, кеміс баланың тууы
керісінше, отбасындағы зҧлмат тәрізді бағаланады. Осы жағдай
негізінде, ата-аналар арасындағы қарым-қатынастар бҧзылады,
кейбір жағдайда ата-аналар ажырасады немесе баладан мҥлдем
250
бас тартады. Кеміс баланың дҥниеге келуі, барлық ата-анаға
бірдей әсер етпейді, бірақ басым кӛпшілігін кҥшті психологиялық
кҥйзеліске (стресс) ҧшыратады, сӛйтіп психиканың бҧзылуына
әкеп соқтырады. Ата-аналардың кӛпшілігі, кҥнделікті тіршілікті
жалғастыру қажеттілігін сезінеді, біртіндеп кҥш жинайды, сӛйтіп,
кеміс баланы тәрбиелеуге кіріседі.
Кеміс баласы бар отбасында, толып жатқан проблемалар
туындайды: дамудағы кемістіктің қандай кӛріністе болатыны
туралы мағлҧматтың болмауы, баланың болашақтағы дамуы
туралы болжай алмау, ӛздері қамқорлық жасай алмайтын
уақытта, баланың тағдыры ҥшін алаңдау; ата-аналардың
психологиялық дезадаптациясы; «Мҧндай баланың дҥниеге
келуіне кім кінәлі?» деген сҧраққа, жауап табуға тырысу; кеміс
баланы тәрбиелеуден бас тарту мен баланы мемлекеттік мекемеге
орналастыру туралы шешім қабылдаудағы сергелдең т.б.,
сонымен қатар, кеміс баланың тууымен қатар, материалдық және
әлеуметтік проблемалар пайда болады, отбасы мен қоғам
арасындағы қарым-қатынас қиындайды Егер мемлекет тарапынан
кӛрсетілетін әлеуметтік және моральды-психологиялық қолдау
жеткіліксіз болса, мҧндай жағдаяттар асқына тҥсуі мҥмкін.
Сондықтан, кеміс баланы ҥй жағдайында тәрбиелеу туралы, ата-
аналарды сауаттандыру жҧмыстары жҥргізіледі, арнайы
әдебиеттермен қамтамасыз етеді.
Дамуында қандай бір ауытқуы бар баласы бар ата-аналардың
мінез-қҧлқының бірнеше тҥрін ажыратады:
- Ата-ананың баланы, оның кемістігімен бірге қабылдауы –
баланың кемістігін қабылдайды, адекватты бағалайды және
балаға шынайы адалдық кӛрсетеді, оның кемістігіне деген
жағымсыз кӛзқарас, ӛзін, баланы кінәлау сезімі болмайды.
- Теріске шығару, мойындамау реакциясы – баланың
кемістігі мен мҥмкіндіктерінің шектелуі теріске шығарылады,
сондықтан, баласының қабілетінің жоғары болуын талап етеді.
- Шектен тыс қорғау реакциясы – бҧл тым, кҥшті қамқорлық
жасау, балаға аяныш сезімімен қарау және шектен тыс жақсы
кӛру. Баланың орындайтын істерін ӛздері орындайды,
нәтижесінде, бала ӛздігімен әрекеттенуге дәрменсіз, ӛмір бойы
инфантильдік деңгейде қалып қояды.
251
- Баладан жасырын бас тарту, шеттету – мҧнда кемістік
масқара, ҧят болып саналады. Ата-аналар, ӛздерінің жиреніш,
жеккӛрініш сезімдерін, шектен тыс қамқорлықпен бҥркемелейді.
- Баладан ашық бас тарту, шеттету – мҧндай ата-аналар
ӛздерінің жауығу, жеккӛру сезімдерін жасырмайды. Ата-аналар
ӛздерінің бақытсыздығына, қоғамды, дәрігерлерді, мҧғалімдерді
кіналайды, балаға, оның кемістігіне адекватты емес кӛзқараспен
қарайды.
Шектен тыс қамқорлық (протекция) пен бас тарту, жасырын
немесе ашық шеттету – мҧның барлығы, ата-ананың теріс
реакциялары, бҧлар баланың дамуын тежейді немесе дамуға
кедергі жасайды. Мҧндай отбасыларына психологиялық қолдау
қажет, сондықтан, мҧнда әлеуметтік қызметкерлер, арнайы
мамандар ҥлкен рӛл атқарады. Балаға әлеуметтік реабилитация
жасауды, оның ӛзінен емес, ата-анасынан бастаған дҧрыс, нақты
айтқанда, олардың даму мҥмкіндігі шектеулі баланы тәрбиелеуге
деген психологиялық даярлығын қалыптастырудан бастаған жӛн.
Кемістігі бар бала, ата-ана ҥшін, теріс эмоционалды сезім
туғызып қана қоймайды, ол отбасының ҥйреншікті тҧрмысын,
ӛмір сҥру жағдайын ӛзгертеді, отбасындағы басқа балаларға деген
кӛзқарас пен олармен қарым-қатынасты ӛзгертеді. Кейбір
отбасылар, ӛзінің кеміс баласымен, ел кӛзіне тҥспеуге тырысып,
тасаланады, аяушылыққа немесе мазаққа тап болудан қорқады,
басқа отбасылармен, туғандармен қарым-қатынастарын шектейді.
Мҧның барлығы, қоғамның кеміс балларды қабылдауға даярлығы
деңгейіне байланысты, ӛкінішке орай, қоғам әлі бҧған дайын
емес. Қоғам, қоғам болғалы, дені сау адамдар мен даму
мҥмкіндігі шектеулі адамдар арасында болатын, «психологиялық
кедергі» әлі жоғалған жоқ. Бҧл жағдайдан, кеміс балалар ғана
емес, қоғамның ӛзі зардап шегеді, себебі адамдардың моральды
қатігездігі арта тҥседі, ӛзге адамдардың бақытсыздығы мен
қасіретіне деген сезімталдық жоғалады. Ата-аналар сау баланың
дҥниеге келуін кҥткендіктен, кеміс баланы қабылдауға даяр
болмайды, оны тәрбиелеуді ҧйымдастыру бағыттарымен мҥлдем
таныс болмайды.
Даму мҥмкіндігі шектеулі балалары бар отбасыларының
проблемалары мен кезігетін қиындықтары бірдей. Отбасы, бала
ҥшін маңызды әлеуметтендіруші фактор, оның ықпалы ӛзге
252
қоғамдық орталардың ықпалынан анағҧрлым кҥшті. Отбасында,
бала ережелер мен тәртіп жҥйесін меңгереді, қоғамдық мәдениет
пен дәстҥрге сәйкес білімдерді, қҧндылықтарды игереді, ӛмірлік
тәжірибеде қолданады.
Достарыңызбен бөлісу: |
