Оқулық Алматы, 2013 Əож кбж қ Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің «Оқулық»

жүктеу 3,79 Mb.

бет	7/140
Дата	09.12.2023
өлшемі	3,79 Mb.
	#44625
түрі	Оқулық

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ... 140

kabysheva-topyraktanu

Алғашқы топырақ түзілу процесі

Топырақ планетарлық қабаттардың (литосфера, атмосфера, ги- дросфера, педосфера, биосфера) шекарасында жайғасып, солардың бір-бірімен өзара қатынасынан дамып, геосфераның ерекше қабығы педосфераны, яғни Жердің топырақ жамылғысын түзеді. Соны- мен бірге, топырақ Жер шарының тіршілік дамыған аймағы – биосфераның негізгі компоненті. Топырақтың табиғаттағы рөлі өте зор. Ол жер бетінде тіршіліктің дамуына қолайлы орта. Топырақ – өзі тіршіліктің туыңдысы бола тұрып, сол тіршіліктің өмір сүруінің де негізі.

сурет. Топырактың Жер геосферасында алатын орны.

сурет. Yлкен геологиялық зат айналымның жал- пы сызбанұсқасы (В. А. Ковда, Б. Г. Розанов, 1988)

Топырақ арқылы жер бетінде заттардың үздіксіз үлкен геологиялық жəне кіші биологиялық айналымы өтеді.
Биологиялық кіші зат айналымы кезінде, ең алдымен, аналық тау жынысынан, кейін топырақтан өсімдіктермен коректік элементтер алынады. Олардан суға ерімейтін күрделі органикалық қосылыстар түзіледі. Əр жылы өсімдіктерден қурап түскен органикалық қалдықтардан қоректік элементтер бірге түсіп, топыраққа қайтып оралады. Биологиялық кіші зат айналымның негізгі нəтижесі – қоректік элементтер топырақтың жоғарғы тамырлы қабатында
шоғырлануы, құнарлы топырақтың түзілуі. Ал геологиялық үлкен заттар айналымы жер қойнауындағы жəне жер бетіндегі тау жыныстарының өзгеруі мен қозғалуын қамтиды, құрғақ жер мен теңіз арасындағы геологиялық үлкен зат айналымы нəтижесінде борпылдақ үгітілу қабаты құралып; топырақтың түзілу процесінің негізі қаланады. Жер бетіндегі осы екі айналымның арасындағы байланыс топырақ арқылы өтеді.
Топырақтың тағы бір функциясы – ол ауа жəне су сферасының химиялық құрамдарын реттейді. Фотосинтез арқылы өсімдіктер тотыққан көмірді сіңіреді де, көміртегі тотығынан құралатын органикалық қосылыстар синтезін өткізеді. Жапырақтары мен тамырлары СО₂көміртегі тотығын жəне судан келетін сутегін
пайдаланып, атмосфераға еркін молекулалы оттегін О₂бөліп
шығарады. Жалпы топырақ арқылы жер бетінде бүкіл биосфералық құбылыстар реттеледі. Топырақ – адамзат үшін өлшемі жоқ, баға жетпейтін байлық жəне құрлықтағы биоценоздар тіршілігінің негізі.

жүктеу 3,79 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ... 140