112
Сондықтан вегетативтік жүйе организмді дер кезінде қоректік зат-
тармен, энергиямен қамтамасыз ете алмайды.
Жедел (жіті) қажу дағдыланбаған адамдарда ұзақ жұмыстың
алғашқы сəтінде кездеседі. Ол мүшелер мен жүйелерді бұрынғы
қалпына келтіру қоры азайғандықтан жəне реттеуші механизмнің
олқылықтарынан туындайды.
Бұл қажу қоршаған орта температурасы мен ылғалдылығы
жоғары болған жағдайда тез пайда болады. Өйткені адам қатты тер-
леп, организм маңызды микроэлементтерден арылады. Қажудың бұл
түрі кəрі адамдарда айқын көрінеді, олардың организмі бұрынғы
қалпына баяу келеді.
Созылмалы қажу жүйке-бұлшық ет жəне вегетативтік
жүйелердің өзгерістеріне əкелетін қарқынды жұмыстардан кейін
байқалады. Мұнда орталық жүйке жүйесінің меңгеру əрекеті
өзгеріп, организмнің күш салу мүмкіндігі, жұмыс қабілеттілігі,
күрделі үйлесімдігі əлсірейді. Тахикардия байқалып, диастолалық
қысым көтеріледі. Сонымен қатар жүйке үдерістерінің балансы
өзгереді, жұмыс жəне тұрмыс жағдайындағы төзімділік пен сақтық
жойылады. Организмнің қолайсыз жағдайларға бейімделу қабілеті
төмендейді, сондықтан ол жиі ауруларға шалдығады.
Ақыл-ой жұмыстарында қажу тез басталады. Мұнда зейін,
зерде (ес) əлсірейді, тез шешім қабылдау, анық қисынды сөйлем
құрау, дерексіз ойлау қабілеті төмендейді. Ақыл-ой қажуы да же-
дел жəне созылмалы болып бөлінеді. Жедел ой қажуында негізгі
физиологиялық көрсеткіштер тəулік ішінде бұрынғы орнына келеді.
Ми қыртысында шектен тыс тежелу байқалады, қан айналысы
өзгереді, талдағыштардың орталық бөлімінің қызметі нашарлайды.
Жалпы физиологиялық тұрғыдан алып қарағанда, дене мен
ой еңбегінен туындайтын қажудың айырмашылығы шамалы.
Сондықтан оны болдырмау шаралары бірдей болады.
Қажуды анықтау үшін объективті жəне субъективті белгілер
қолданады. Субъективтік белгіге шаршау түйсігі жатады. Ол
белсенді жұмыс істеп отырған жүйке орталықтарының тежелуінен
туады. Объективті белгілер жұмыс қабілеттілігінің өзгеруінен жəне
қажумен қатар білінетін əртүрлі жүйелердің өзгерістерінен тұрады.
Біріншіден, жұмыс қабілеттіліктің сандық көрсеткіштері, нақтылы
мерзімдегі жұмыс өнімі төмендейді. Мұны корректуралық кесте-
лер немесе эргографиялық зерттеулер арқылы тексереді. Екіншіден,
жұмыс қабілеттілік сапасы, арнайы бақылау тапсырмаларын орын-
113
дау нашарлайды. Үшіншіден, жұмысқа байланысты үйлесімді
əрекеттер бұзылады.
Жұмысқа қабілеттілік сапасына əлеуметтік жағдайлардың
(тұрмыс салты, молшылық жəне т.б.) мəні зор. Сонымен бірге
оған кейбір ішкі факторлар: денсаулық күйі, жүйке жүйесінің
ерекшеліктері де əсер етеді. Ал жүйке жүйесінің қызметі ішкі секре-
ция бездерінің қызметімен байланысты болады.
Қажудың түрлері, оның даму сатылары адамның жеке қасиетте-
ріне, жұмыс жағдайлары мен тəртіптеріне байланысты келеді.
Сондықтан оны болдырмау үшін қоршаған ортадағы санитарлық
жəне гигиеналық шараларды жақсарту керек. Жаттықтыру жəне жа-
рыс өткізілетін орындардың (спорт залдар, гимнастикалық, бокс зал-
дары жəне т.б.) арнайы гигиеналық талаптарға сай жабдықталуына
аса мəн берілу қажет. Жұмысты қолайлы ұйымдастырудың да
(жұмыс орны, тұлға қалпы, бірсарынды еңбекті азайту) маңызы
бар. Жұмысқа қабілеттілікті үнемі жаттығу, жұмыс дағдыларын
қалыптастыру, кəсіби үйрету, тиімді тынығу арқылы жоғарылатуға
болады.
Түрлі спорттық жаттығуларды орындау кезіндегі қажу
Түрлі жаттығулар үшін қажу механизмдерінің жəне жетекші
жүйелердің (локализация) арнайы комбинациясы тəн.
Максималды анаэробтық қуаттылықты жаттығуларды
орындау кезінде қажудың дамуында ОЖЖ мен орындаушы жүйке-
бұлшық ет аппаратында жүретін үдерістер маңызды рөл атқарады.
Бұл жаттығулар кезінде жоғары моторлық орталықтар жұмыс
атқаратын бұлшық еттердегі жұлын мотонейрондарының макси-
малды санын белсендіріп жəне жоғары жиіліктегі импульсация-
сын қамтамасыз ету керек. Осындай қарқынды «моторлық топ»
тек бірнеше секунд ғана болады. Əсіресе, импульсация жиілігі
ерте төмендейді жəне жылдам мотонейрондардың істен шығуы
жүреді. Жұмысшы бұлшық еттердегі фосфагендер, əсіресе, кре-
атинофосфат тез шығындалады, демек, осы жаттығуларды орын-
дау кезіндегі қажудың жетекші механизмдерінің бірі осындай
жұмысты қамтамасыз ете алатын негізгі субстраттар ретіндегі
фосфагендердің түгесілуі болып табылады. Анаэробтық гликолиз
баяу дамиды, сондықтан жұмыстың бірнеше секундында жиырыла-
114
тын бұлшық еттердегі лактат концентрациясы елеусіз жоғарылайды.
Вегетативтік қамтамасыз ету жүйелері бұл жаттығуларды орындауда
жəне сəйкесінше, қажудың дамуында шешуші рөл атқармайды.
Максималдыға жуық анаэробтық қуаттылықты жатты-
ғуларды орындау кезінде де қажудың дамуын ОЖЖ мен орындаушы
бұлшық ет аппаратында жүретін өзгерістер анықтайды. Максимал-
ды анаэробтық жұмыс кезіндегі сияқты бұл жаттығуларда да ОЖЖ
негізгі жұмыс бұлшық еттерін жүйкемен жабдықтайтын көптеген
жұлын мотонейрондарының жоғары жиіліктегі импульсациясы
мен белсенуін қамтамасыз ету қажет. Бұлшық ет жасушаларының
өзінде анаэробтық метаболизм субстраттары – фосфагендер мен
бұлшық ет гликогенінің қарқынды шығындалуы жүруінен қанға сүт
қышқылының айтарлықтай мөлшері шығарылады. Максималдыға
жуық анаэробтық жұмыс кезінде қажудың маңызды себебі
фосфагендердің түгесілуімен қатар бұлшық ет пен қанда сүт
қышқылының жинақталуы болып табылады. Бұл бір жағынан,
бұлшық етте гликогенолиз жылдамдығын төмендетсе, екінші
жағынан, ОЖЖ қызметіне жағымсыз ықпал етеді.
Субмаксималды анаэробтық қуаттылықты жаттығуларды
орындау кезінде фосфагендер ресинтезі жеткілікті жылдамдықпен
жүреді, сондықтан жұмыс соңында олардың айтарлықтай
шығындалуы байқалмайды. Бұл жаттығулардағы қажудың басты
механизмі (энергия өндірілудің негізгі жолы ретінде) қарқынды
гликогенолизбен байланысты бұлшық ет пен қандағы лактаттың
жинақталуы жəне соның салдарынан бұлшық ет пен қанда рН
төмендеуі болып табылады. Бұл фактордың екеуі де бұлшық
еттегі гликогенолиз жылдамдығының төмендеуіне əкеледі жəне
ОЖЖ қызметіне теріс ықпал етеді. Субмаксималды анаэробтық
қуаттылықты жаттығулар кезінде жұмысқа қабілеттілікті лимиттеуші
қосымша (дегенмен, өте мəнді емес) фактор оттегі тасымалдау
жүйесінің қызметтік мүмкіндіктері болып табылады. Сондықтан
осындай жұмыстарды орындау кезіндегі қажу механизмдерінің бірі
бұлшық еттің оттегімен жеткіліксіз жабдықталуы болып саналады.
Максималды аэробтық қуаттылықты жаттығуларды орын-
дау кезінде қажу ең алдымен, жұмысқа қабілеттілікті лимиттеуші
фактор болып табылатын оттегі тасымалдау жүйесімен байла-
нысты. Аталмыш жағдайда қажудың басты механизмдерінің бірі –
жұмысшы бұлшық еттердің оттегімен жеткіліксіз қамтамасыз етілуі.
Достарыңызбен бөлісу: | 
