Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік фармацевтика академиясы Қалыпты және патологиялық физиология кафедрасы Дәріс кешені Пән

Энергия шығыны 2 түрлі:

1. 
   Тікелей калориметрлік.
   
2. 
   Жанама калориметрлік.
   

Жанама аздар алмасуы арқылы өлшеу.

-дәріс материалдың презентациясы;

-тақырып бойынша плакаттар;

-кестелер, сызбалар.

1. Тағамдық қажеттілік дегеніміз не?

2. Ашығу мен тойынудың нейрофизиологиялық тетіктері қандай?

3. Қандағы қоректік заттардың тұрақтылығын сақтайтын функционалдық жүйеде ас қорыту үрдісі қандай орны алады?

4. Ақуыздар ағзада қандай қызмет атқарады?

5. Майлар ағзада қандай қызмет атқарады?

6. Көмірсулар ағзада қандай қызмет атқарады?

7. Негізгі алмасу дегеніміз не?

Тынысалу негізінен бес кезеңнен түрады:

1. 
   сыртқы тынысалу – ауадағы газдарды (атмосферадан) өкпеге
   әкеліп, өкпеден (тотыққан) қайтадан атмосферага шыгарып тұру;
   
2. 
   өкпе көпіршіктеріндегі (альвеолалардағы) газдар мен кан құрамындағы газдардың алмасуы;
   
3. 
   газдардың өкпеден тінге, тіннен өкпеге қан ағынымен тасымал
   дануы;
   
4. 
   тін мен қан арасында газ алмасуы;
   
5. 
   ішкі тынысалу – жасуша құрамындағы органикалық заттардың
   тотығуы. Бұл – биохимиялық үрдіс. Тынысалудың алгашқы 4 кезеңін
   физиология, соңғысын биохимия зерттейді.
   

1812 ж. Легаллуа, 1842 ж. Флуранс, 1885 ж. Қазан университетінің профессоры Миславский атаған әдістерді қолдана отырып, тыныс орталығының ромб тәрізді ойықтың астыңғы (төменгі) бұрышына жақын орналасқан, бұл орталықта инспирация (дем алу), экспирация (дем шығару), бөлімдерінің бар екенін, бұл бөлімдердің жұптаса орналасқанын анықтады.

Демалу және демшығару механизмі. Сыртқы тынысалу, яғни газдардың ауадан өкпеге өтуі, өкпеден қайта атмосферага шығарылуы екі кезеңнен: демалу (инспирация) және демшыгарудан (экспирация) тұрады. Инспирация мен экспирация тірі организмде өзара жымдасып үйлесім тапқан, өмірі бойы бірінен соң бірі кезөкпен келіп алмасып отырады. Ауаны өкпеге тартып алып, ондагы газ алмасуына қатысқан ауаны тысқа шығару үшін өкпе біресе үлғайып (кеңейіп), біресе тарылып түруға тиіс. Бірақ альвеола (alveola – үяшық) кабырғасында ет талшықтары болмағандықтан өкпекеңейіп не тарылып көлемін өзі өзгерте алмайды, бұл үрдіс көкірек қуысының үлғайыптарылуына байланысты. Өкпе сыртындағы ауамен катыспайтын көкірек қуысында орналасқан. Сыртынан өкпе висцеральдық (агзалық) және париетальдық (жақтаулық) екі қабықпен қоршалған. Висцеральдық плев­ра өкпе тінімен біте байланысқан. Өкпе түбіріне жеткен жерде париетальдық плевраға айналады да көкірек қуысын ішкі жағынан астарлап көмкереді, ондағы тіндермен біте киылысады. Плевра қабықтарының арасында плевралық қуыс деп аталатын саңылау тәрізді өте тар (5-10 мкм) кеңістік бар. Онда плевра қабықтарының ішкі беттерін майлап өзара үйкеліс кедергісін азайтатын аздаған шырышты сүйықтық болады. Плевралық кеңістік бітеу, оның ішінде ауа болмайды, сондықтан да плевра қабықтары дем алған сәтте бірінен-бірі айырылып алшақтай алмайды. Осыған орай көкірек қуысы кеңейген кезде париетальдық плевра висцеральдық плевраны өзіне тартып өкпені созады. Сол кезде оның ішіндегі қысым азаяды, сондықтан қысымы жоғары| сырттағы ауа өкпеге кіріп, оны одан әрі кернеп кеңейтеді. Дем шығарған сәтте көкірек куысы тарылады да өкпе қысымы жоғарылағандықтан ауа сыртқа шығады, өкпе кішірейеді. Сонымен өкпенің кеңейіптарылуы көкірек аумағының өзгеруіне, яғни тынысалу еттерінің жиырылып босауына байланысты.

Адам демді ішке тартқан кезде инспирация еттері жиырылады да, көкірек қуысын кеңейтеді: көкет (диафрагма) жиырылады, оның күмбезі жазылып 1,5 см төмендейді. Сөйтіп көкірек қуысы жоғарыдан томен қарай кеңиді, сыртқы кабырғааралық және шеміршекаралық еттер тартылып, қабыргаларды жоғары қарай көтереді, осы кез­де төс алга қарай ығысады да солдан оңға, оңнан солға және арттан алға қарай көкірек өлшемдері үлғаяды, сөйтіп көкірек кеңейеді. Өкпе альвеолалары серпімді тіндерге бай, осыған байланысты олар жазы­лып үлғаяды да, көкірек қуысын кернеп, түгелдей жайлап алады. Осы сәтте альвеолаларда қысым азаяды да сырттан тартылған ауа өкпеге қарай ойысады. Одан әрі инспирация еттері босап кабырғалар мен төс әдеттегі орындарына түседі, ілешала көкет күмбезі томпайып, жоғары карай көтеріледі де көкірек қуысы тарылады, өкпенің аумағы кішірейеді. Көкірек қуысының тарылуы экспирация (демшыәару) еттері, яғни ішкі қабырғааралық еттердің жиырылуына байланысты. Дәл осы кезде альвеолаларда ауа қысымы күшейеді де, мүндағы ауа өкпеден сыртқа қарай ығысады. Қаттырақ, яғни терең дем алған сәтте, қосымша (көмекші) тынысалу еттері бұл үрдісті күшейте түседі. Бұл еттер үлкен және кіші кеуде еттері, алдыңғы тіс тәрізді еттер. Ал демді қатты шығару тура, қигаш, келденең жолақты құрсақ еттерінің жиырылуына байланысты.

Тыныс алу орталығының қызметі қандағы газдар мөлшеріне байланысты екені көптен белгілі. Қандағы оттегінің мөлшері азайса (гипоксия) немесе көмір қышқыл газ деңгейі артса (гиперкапния) тыныс алу жиілейді.

Мұны гиперпноэ дейді. Әдетте еркек адам минутына 16-20 рет дем алады.

Егер қанда көмір қышқылды газ азайса (гипокапния) тыныс алу сирейді, тіпті тоқтап та қалады (опноэ). Кеңірдекті қысып, бәраз уақыт дем алмай қойса, гиперкапния мен гипоксинея процестері үдейді де адам жиі-жиі әрі терең дем алады. Яғни диспноэ пайда болады.

1868 жылы неміс ғалымдары Геринг пен Брейлер иттің өкпесін ауаға толтырып керсе немесе оның бүйрегіне пневмоторакс жасап өкпенің көлемін кішірейтсе, дем алу және дем шығару кезеңдері өзгеретінін байқаған. Өкпені ауамен кергенде 3 түрлі рефлекс пайда болады.

1. Инспираторлық тежеу рефлексі - өкпені ауамен керген сәтте организм кенеттен дем ала алмай қалады.

2. Өкпені дем шығару кезінде керсе, келесі жолға дем алу сатысы кешеуілдейді де, дем шығару сатысы созыла түседі. Мұны экспираторлық жеңілдеу рефлексі деп атайды.

3. Дем алған сәтте өкпені қаттырақ керсе , инсператорлық еттер шектен тыс қозады да ит дірілдеп демін қатты ішіне тартып жан ұшырады. Ал өкпенің көлемін пневмоторакс арқылы кішірейтсе, дем шығару қысқарады, бірақ дем алу ұзарады, яғни келесі жолға дем алу сатысы түзейді. Бұл өкпені кішіреюіне берілген рефлекстік жауап.

Ирритантты рецепторлар тыныс жолындағы эпителий және субэпителий қабаттарында және өкпе түбірінде орналасқан. Ирритантты рецепторлар қозған сәтте адам жөтеледі, тыныс жиілейді, бронхтары тартылады, әлсін-әлсін күрсінеді.(демді қатты ішке тартады)

Тыныс алу орталығын қоздыратын механизмдер түрлі рецепторлардан және шеткі хеморецепторлар мен өкпе механорецепторларынан тыныс орталығына келіп түсетін сигналдар. Тыныс орталығының қозу жиілігін реттейтін мидағы, оның құрамындағы орталықтардың (пневматаксикалық орталық гипоталамус торлы құрылымы, стрио-паллидарлық жүйке, лимбиялық жүйе) және ми қыртыстарындағы нейрондардың тыныс орталығына қарай бағытталған сигналдардың да зор мәні бар.

Осының бәрі тыныс орталығының өмір бойы белгілі бір ырғақпен қозуының және сыртқы ішкі ортаның өзгерістеріне бейімделуінің механизмі.

Эритроциттер (қызыл қанды жасушалар) – қанның жасушасында айтарлықтай көп.

Ересек адамның 1 мм қанында олардың 5 000 000 4.5-5 құрайды. Эритроциттер О₂, СО₂ тасымалдайды және қанның буферлі іс-әрекетіне әсер етеді. Онда қатысатын пигмент – гемоглабин – оларға қызыл түс береді. Гемоглабин қызыл жасушада орналасқандықтан, цитоплазмада бос жағдайда болғандықтан, келесідей қасиеттерге ие: қандағы төмен байланысты сақтайды, гемоглабин қандағы су потенциалының төмендеуінің қаупін алдын - алады.

Эритроциттердің өмір сүруінің ұзақтығы 90-120 күн, содан кейін олар талапта ыдырайды.

Лейкоциттер патогенді микроағзалардан спецификалық емес (мысалы, фагоцитоз), сонымен қатар (антиденелердің құрылуы) спецификалық токсиндерденг қорғайды.

Тромбоциттер (қанды пластинкалар) – ол қанды қоюланудың пайда болуындағы маңызды роль ойнайтын жасушалардың фрагменттері.

Басқарушылық функция. Қанда еритін заттар, қанның сулы потенциалын жасайды және соған сәйкес тіндік сұйықтық пен қанның арасындағы су потенциалының градиенті.

Мұндай су потенциалының көлемі, плазмадағы ақуыздар мен Na⁺ сәйкес қан мен тінді сұйықтық арасындағы қозғалуды басқарады.

Қанның құрамына кіретін су, дене температурасын басқарушы ролін ойнайды, өйткені ол жылу мен жылуды жасаушы орталықтарды алып келеді (бауыр, қаңқа бұлшықеттері) тері мен ми сияқты жылу беруші органдар. Үздіксіз рН-ты ұстап тұру, гидрокарбонаттар мен фосфаттар және гемоглабиндегі кейбір плазма ақуыздарының екіншілік функциясының тепе-теңдігін ұстау арқасында қанның буферлік жүйесінің маңызды функциясы болып табылады.

Тасымалдау функциясы. Тамақты қорытудың ыдыраушы өнімдері/ жұтылу (глюкоза, аминқышқылдары және минералды тұздар) ішеткрден бауырға және одан кейін жалпы қан арнасына тасымалданады. Майлы қышқылдар ішектерден лимфа жүйесіне, содан кейін жалпы қан жүйесіне барады.

Метаболизмнің ең соңғы өнімі (мочевина, креатинин және сүт қышқылының тұздары) жою (бауыр және бүйрек). Гормондар (инсулин, пептид, тестостерон, стероид, адреналин, катехоламин) – темірден, олар әсер ететін көздену ағзаларымен тасымалданады. Газдар (таза ауа және көмірқышқыл газдары) – жұтылу орындарынан немесе оларды пайдалану немесе жойылу орындарында құралады. Таза ауа негізінен қызыл қан денелерімен, ал көмірқышқыл газы плазмада тасымалданады.

Бауырда құралатын плазмадағы ақуыздар қан тоғына бөлінеді; фибриноген (қанның қоюланатын агенті), глобулин (арнайыландырылған тасымалдау функцияларын орындайды, мысалы темір, тироксин және қоланы) және альбумин (ион плазмасымен байланыстырады Са₂ ⁺ тасымалдайды).

Организмнің тіршілігі барысында жұмсалатын энергияның мөлшерін өлшеу үшін тікелей және тікелей емес колориметрия әдісі қолданылады.

1 л оттегіні пайдаланғанда немесе сәйкес 1 л СО2 бөлінгенде 5,04 ккал жылу шығарылады. Тікелей калориметрия организммнен шығарылған жылу мөлшерінің биоколориметрдегі нақты есебіне негізделген. Өйткені организмдегі жылу өндірудің негізінде тотығулық үдерістер жатады. Бұл кезде оттегі пайдаланылады және көмірқышқыл газы түзіледі. Бұл организмдегі газ алмасу бойынша тікелей емес жылу өндірілуді анықтау – пайдаланылған оттегінің мөлшерін есептеу және организмдегі жылу өнімдерін есептеу арқылы шығарылған СО2-ні анықтау (Дуглас – Холдейн әдәсі).

Тыныстық коэффициент – шығарылған көмірқышқыл газының көлемінің жұтылған оттегі көлеміне ара-қатынасы.

Қоршаған ортаның 18-20 С температурасында организмнің тыныштық жағдайында жұмсалатын энергия мөлшерін негізгі алмасу деп аталады. Негізгі алмасу жынысына, жасына, бойына, дене салмағына байланысты.

-дәріс материалдың презентациясы;

-тақырып бойынша плакаттар;

-кестелер, сызбалар.

1. 
   Тыныс алу дегеніміз не? Қандай фазалардан тұрады?
   
2. 
   Тыныс алу орталығы қайда орналасқан?
   
3. 
   Қанның газдық құрамын тұрақты ұстап тұру қандай жолмен іске асырылады?
   
4. 
   Қан жүйесі дегеніміз не?
   
5. 
   Эротроциттер дегеніміз не? Әйелдер мен ер адамдардағы қандағы эритроциттердің саны қанша?
   
6. 
   Лейкоциттер дегеніміз? Сау адамдағы лейкоциттің с аны қанша?
   
7. 
   Тромбоциттер дегеніміз не? Олардың қандағы саны неше?
   
8. 
   Қан қандай қызметтер атқарады?
   

Жүрек бұлшық ет торшаларының периодты ілеспе қысқартуы арқасынды тамыр жүйесіне қанды басып тығыздайды, жүрекшелер мен асқазандардың миокардтарын құрайтын. Миокардтың қысқартылуы қан қысымының жоғарлатуы және оның жүрек камераларынан жүруін шақырады. Жүрекшелер мен асқазаншалар бір уақытта қысқарылуы, жүрекшелер мен асқазаншалардың және бір уақытта қоздырғыштар миокард торшаларына жүректің шығарып салушы миоциттер (Пуркинье жібі) арқылы келуі.

Жүрекшелердің қысқартуы қуыс көктамырлардың саға теңіректерідегін бастайды, саға салдарынан не қымқырылады, қан сондықтан бағатшаң қозғала алады – асқазаншаларға жүрекше – асқазанша саңылаулар арқылы. Клапандардың жармасы жүрекшелерінің босаңсыған кезеңдері кезде тарқайды, клапандар ашылып және қанды жүрекшелерден асқазаншаларға өткізеді. Сол жақ асқазаншада сол жақты жүрешк – асқазанша (жармалы немесе митральды) клапан болады, оң жақ – оң жақты жүрекше-асқазанша (үшқақпақты.) клапандар жармасын қан асқазаншалардың қысқартуын да жүрекшелерге қарай ентелеп сарт еткізіп жабады. Жармалардың ашылуына сіңір желілердің жүрекшелерге қарай кедергі келтіруі, жармалар өлкелері көмегімен емшектік бұлшық еттерге бекітіледі. Соңғысы ағаш бездері сияқты ішкі бұлшық еттік асқазаншалардың қабырғасы қабаттай болады. Асқазаншалар миокарданың бір бөлігі бола тура, емшектік бұлшық еттер олармен бірге қысқарады, сіңір желілерін кере, желкендердің ванттарына сияқты, клапандардың жармаларын ұстап тұрады.

Асқазаншалардың қан қысымының жоғарылатуы олардың қысқарылуында қанның қууына алып келеді: оң асқазаншадан өкпе күре тамырға, ал соң асқазаншалардан қолқаға. Қолқа және өкпе күре тамыр жармаларында айшық клапандар болады – қалқа клапаны және өкпе дінгектігінің клапаны сәйкесінше олардың әрқайсысы үш жапырақшаларынан тұрады, қалта клапандары сияқты көрсетілгендей артериялды тамырдың ішкі бетіне бекітілген. Асқазаншалардың систола уақытында тасталатын қан жапырақшаларды тамырдың ішкі бетіне қысады. Қан жүректің босаңсыған уақытында асқазандарда қолқа және өкпе күре тамырдан кері ентелейді және сонымен бірге клапандардың жапырақшаларын сарт еткізіп жабады. Бұл клапандар үлкен қысымды шыдай алады, олар асқазаншаға қолқа және өкпе артериясынан қанды өткізбейді.

Жүрек камераларындағы қысым жүрекшелер мен асқазаншалардың босаңсыған уақытында түседі, осының салдарынан қан күре тамырдан жүрекшеге және қиырда жүрекше – асқазанша саңылаулар (атриовентрикулярлы) арқылы жүрекшелерге ағады, соларда қысым нөл және одан төменге дейін төмендейді.

Жүректің қанмен толтырылуы. Жүрекке қаннның түсуі бірнеше себептерге байланысты. Олардың ішінен біріншісі қозғаушы күш болып табылады, жүректің алдыңғы қысқартуымен шақыртылған. Бұл күштің бар болуы туралы шеткі алғынан төменгі жүрекке жақын күре тамыры кесіп тасталған осы маңайда жұл қан ағады деб күәландырады, алдыңғы жүрек қысқартуының күші мүмкін емес жағдайда болар еді, толық тауысқан болса.

Үлкен шеңбер қан кету күре тамырларындағы қанның орташа қысымы 7 мм рт. Ст. тең. Жүрек қуыстарында босаңсыған уақытында ол нөлге жақын. Жүрекке күре тамыр қанының құйылуының қамтамасыз ететін қысым градиенті 7 мм рт. Ст. шақты. Бұл шама өте үлкен емес, сондықтан әртүрлі күре тамыр қанының ағуына бөгеттер болу (мысалы кез келген хирургиялық операция кезінде қуыс көктамырларды басу) жүрекке қанның келуін түгел тоқтатуы мүмкін. Жүрек тек қана сол қанды лақтырып тастайды, қай күре тамырлардың онына ағады, сондықтан тамыр жүйесіне қанның лақтыруын күре тамыр құйылуын тоқтатылуы, артериялды қысымының төмендеуіне алып келеді.

Жүрекке қан ағып келуінің екінші себебі – қаңқалы бұлшық еттердің қысқартылуы және шектілік мен денелердің күре тамырлары басылуда байқалатыны күре тамырларда клапандар қанды бір бағытта жіберетін – жүрекке. Күре тамырдың периодты басуы жүрекке қанды үстемелеуін шақырады. Бұл күре тамыр помпасы деп аталатын жүрекке күре тамыр қанның құйылуын түбегейлі үлкенді қамтамасыз етеді, демек, физикалық жұмыс істегенде жүректік лақтыруы.

Қанның жүрекке ағып келуінің үшінші себебі – оның кеуде қуысымен соруы, әсіресе дем алу уақытында. Кеуде қуысы тығыз жабылған қуыс сияқты болады, өкпенің эластикалық тартуы теріс қысым болуы салдарынан. Сыртқы қабырғааралықлық бұлшық еттер және диафрагманың қысқартуды дем алу кезінде бұл қуыстарды үлкейтеді: көкірек қуысының органдары, жеке алғанда қуыс көктамырлары, созуға дұшар болады және қуыс көктамырлардағы қысым мен жүрекшелер теріс болып қалыптасады. Сондықтан оған тап шеттегіден қан күштірек ағады.

Тетіктің бар екендігіне мәліметтер бар, жүрекке тікелей соратын қан. Бұл тетігі асқазандардың систоласы сол неге уақытында тұрады, олардың ұзына бойына өлшемі аласарады, жүрекше – асқөазанша қалқа төмен қарай салбырап кетеді, жүрекшелердің кеңейтуі және қанның көктамырларда құйылуын шақырады. Жүрекке белсене қандар беретін тағы басқа тетіктерді бар болулары болжамды.

Асқазандарда жүректiң босаңсыған кезеңдерi уақытында қанның 70 % шақты ортақ көлемi ағады. Асқазандарда жүрекшелердiң систоласының жанында әлi 30 % шақты бұл көлем басқылайды. Қан айналу үшiн жүрекшелердiң миокарданың бастырмалатқыш функциясының мәнi сайып келгенде салыстырмалы үлкен емес. Жүрекшелер ағып келетiн қан үшiн резервуарлар болып табылады, өз сыйымдылығынан құбылғыш деп қабырғалардың арқасында ептеген жуандығына оңай. Бұл резервуардың көлемi бар болу есебiнен қосымша сыйымдылықтар өсе алады – еске түсiретiн кисеттердiң жүрекшелерiнiң құлақтары қабiлеттi қанның түбегейлi көлемдерi жазалауда сыйғызу.

-дәріс материалдың презентациясы;

-тақырып бойынша плакаттар;

-кестелер, сызбалар.

1. 
   Жүректің қан айдау қызметі неге байланысты?
   
2. 
   Жүректік цикл дегеніміз не?
   
3. 
   Жүректің систоласы және диастоласы дегеніміз не?
   
4. 
   Жүрек қызметінінің реттелісінің қандай түрлерін атай аласыз?
   
5. 
   Гемодинамика нені оқытады?
   

Ерлер мен əйелдер репродукциясының физиологиялық механизмі.

Сыртқа шығару-алмасу үрдісінің бір бөлімі, зат алмасудың соңғы қалдықтарын ағзадан шығарып, ішкі ағзаны қалыпқа келтіреді, оның бұзылуы гомеостаздың бұзылуына әкеледі.

Сыртқа шығару жүйесіне: бүйрек ,тер бездері. өкпе мен ішек жатады.

Бүйрек арқылы су, тұз, токсиндер шығады.

Несеп түзетін мүшелерге екі бүйрек жатады, ал несеп шығаратын мүшелерге несепағар, қуық, несеп шығару өзегі бүйрек жатады.

Бүйрек бел бөлімінің артқы бөлігінде, соңғы кеуде омыртқасының астында, 1-2 бел омыртқасының жан-жағында орналасқан. Кеуекті және милы заттан тұрады. Милы зат кеуекті затты бөліп тұратын пирамидадан тұрады.

Несепағар-қос мүше – ұзындығы -30см , 14-7мм.

Қуық- несеп жиналатын мүше. Сиымдылығы 500-700 л. Денесі мен түбі ажыратылады. Несепағардың қабырғасы және қуықтық қабырғасы сілекейлі негізден бұлшықеттен және адвентициялық қабықтан тұрады. Сілекейлі қабығы эпителимен қапталған, бұлшықетті қабығы 3 бұлшықетті қабаттан тұрады.

Сілекейлі қабықша қыртыстардан тұрады. Несеп қуықта толған кезде қыртыстар жайылып созылады. Қыртыстар тек қуықтың түбінде ғана болмайды.

Ер адамның зәр шығару түтігі -18см.

Әйелдің зәр шығару түтігі -3-1,5см.

Бүйректің негізгі морфофункциялық құрылымы нефрон. Нефрон Шумлянский–Боумен капсуласы мен артериялық капилляр шумағынан тұрады.

Қазіргі ғалымдардың пайымдауынша соңғы несеп түзілісі 3 кезеңнен тұрады: фильтрлеу, реобсорбциялау және секреция.

Бүйректің негізгі қызметі-несеп түзу. Несеп түзілуі, оны сыртқа шығару үрдісі диурез (несеп шығару) деп аталады. Қатлыпты жағдайда тәуліктік диурез мөлшері сыртқы қоршаған ортаның температурасына, желінген тамақтың құрамына, мөлшеріне және ішкен судың мөлшеріне байланысты. Әдетте, ересек адамда тәулігіне 1000-1800 мл (орта есеппен 1500 мл) несеп түзіледі. Ауруға шалдыққан кезде кейде тіпті сау адамда да диурез өзгеріп отырады. Физиологиялық жағдайда оның үш түрін байқауға болады: олигурия – тәуліктік диурездің азаюы; полиурия- тәуліктік диурездің көбейуі, анурия-несеп түзілуінің тоқтауы. Ауруға шалдыққан кезде туатын өзгерістер-энурез “шыжың” немесе түнде несебін ұстай алмау), никтурия (түнде несептің шектен тыс көп болып түзілуі). Бүйректегі күрделі зәр жасалуды терең түсіну үшін несеп пен қан плазмасының құрамдарының әртүрлі заттардың өзара қатынасын салыстырып қарау керек, өйткені бүйрек арқылы зат алмасу үрдісінің ақырғы қалдықтары шығарылады.

Несеп қаннан түзіледі, оның құрамы және қасиеті биохимия пәнінде толық қ арастырылады. Біз тек қана, оның кейбіреулеріне ғана тоқтап өтеміз. Ол-гипертониялық (қаныққан) сұйық зат. Оның қату температурасы 1,5-2,2 (қан 0,56-0,58 қатады), тығыздығы 1,012-1,025, түсі сарғылт. Түсі несеп құрамындағы уробилин және урохром бояуларына байланысты. Несеп құрамында 2-4% құрғақ заттар бар.

Ересек адам несебінің құрамымен орта есеппен алғанда тәулігіне 30 г дейін мочевина (12 г-нан 36 г-ға дейін) шығарылады. Несеппен шығарылатын азоттың жалпы саны тәулікте 10 г-нан 18 г дейін өзгеріп отырады. Оның мөлшері белокқа бай тамақ ішкенде, ауырғанда, әсіресе белок көп ыдырайтын ауруларда жоғарылайды (мысалы6, гипретиреоз, дене температурасы өзгергенде т.б.). Қалыпты жағдайда несеппен глюкоза, белок шығарылмайды.

Бүйрек жұп мүше, салмағы 100-120г. Бүйректің негізгі морфофункциялық құрылымы-нефрон, ол мальпиги шумақтары мен бүйрек түтікшелерінен тұрады. Әрбір бүйректе 1 млн-ға жуық нефрон бар. Олар қан, лимфа тамырларымен жиі торланған және араларында интерстициальдық сұйықтық болады. Әрбір нефронда бір-біріне тәуелді аса күрделі үрдістер жүріп тұрады. Соның нәтижесінде бүйректе несеп түзіледі.

Нефрон құрылысы-өте күрделі. Ол Шумлянский-Боумен капсуласымен, артериялық капилляр шумағынан, яғни Мальпиги шумағына және түтікшелерден тұрады. Нефронның шумақтық бөлігі гломерулалық бөлімі деп аталады. Шумлянский-Боумен апсуласы түптеп келгенде бүйрек түтікшелеріне айналады. Сондықтан оны нефронның түтікше бөлімі деп те атайды. Бұл құрамында (проксимал) және (дистал) ирек түтіктер бар, бүйректің қыртысы бөлімінде, ал Генле ілмешегі және несеп жиналатын түтіктер ми бөлімінде болады. Әр бөлімнің өз құрылымдық ерекшеліктері болады.

Бүйрекке ағып келетін қанның 85% -ке жуығы, бүйректің қыртыс қабатындағы қан тамырларында.

Қанды алып келуші артериола тамырының қабырғасында, оның шумаққа кіретін жерінде микроэпителиялық жасаушадан пайда болған қалың тығыз түйін (macula densa) бар. Оны юкстагломерулялық (шумақ қасы) аппарат деп атайды. Егер де бүйректің қан мен қамтамасыз етілуі нашарласа, бұл аппарат ренин бөледі. Ренин артерия қан тамырының қысымын реттеп, қандағы электолиттердің мөлшерін қалыпты жағдайға келтіреді. Несеп жасалу үрдісін терең жіне жан-жақты қарастыру үшін, оның басқа да құрылысын, ерекшеліктерін білуіміз керек.

Бүйректің қан әкелуші тамыры (vas afferens) бүйректің артериасынан (а. Renalis) басталады. Бүйрек артериясы іш қолқасының бір бұтағы, осыған байланысты Мальпиги шумағы капиллярларында қан қысымы басқа мүшелер капилярындағы қысымына қарағанда (с.б.б. 25-30 мм) анағұрлым жоғары (с.б.б. 70-80мм).

Бүйректің қан әкелуші тамырына қарағанда қан әкетуші тамырының диаметрі (vas efferens) екі есе тар. Нефрон түтікшкелерінің ұзындығы 35-50 см, ал бүйректегі жалпы түтікшелердің ұзындығы 70-100 км. Әр капилляр шумағы қабырғасының жалпы ауданы 1,5-2 м², яғни адам денесінің ауданымен бірдей. Бүйрек қанындағы (гемореналдық) тосқауыл негізінен жіңішке базалдық мембранасынан тұрады. Нефрон түтікшелерінің құрылымдық ерекшелігі, оның жоғарғы бөлімі цилиндр тәрізді эпителиден тұрады, олардың ішкі бетінде микробүрлер, яғни кері сіңіру қасиеті күшті протоплазмалық өскінділер бар. Кейін эпителйлердің пішіні өзгеріп куб тәрізді болады. Микробүрлер бүйрек аппараты түтікшелерінің ішкі ауданының жалпы көлемін бірнеше рет ұлғайтады.

Ферменттік жүйелер түтікше эпителиінің әр бөлімінде әркелкі орналасқан: гексокиназа Na⁺, K⁺ -AYФаза жоғарғы иірімі түтікшелерде көбірек болады, сукинатдегидраза (Na⁺, K⁺ иондарын тасушы ) негізінен Генле ілмешегінің жоғарғы бөлімі эпителиінде көбірек, ал төменгі бөлімінде өте аз шоғырланған. Гиалуронидаза ферменті көбіне көп мөлшерде жинайтын түтіктің эпителиінде орналасқан. Бұл айтылған ерекшеліктер несеп түзілуі нефронының қай бөлімінде болса да өте күрделі үрдіс екенін көрсетеді.

Ұрпақ өрбіту жүйесі. Жер бетіндегі тіршіліктің үздіксіздігі тірі организмдердің генетикалық бағдарламаға сәйкес ұрпақ жаңғырту қасиетіне негізделген. Соның нәтижесінде адамзаттың барлық өмір сүрген уақытында өмірден кеткен ұрпақтрадың орнына жаңа ұрпақтар келкді. Мұны адамның саналы тұрде жыныс әрекеттік жүйесі атқарады.

Бұл жүйе жыныс жасаушыларының (гамета) жетілуі, жыныстық құштарлық (либидо), салт жоралары (ритуал), жыныстық қатынас (копуляция), ұрықтану, жүктілік, босану, сүтпен емізу (лактация), ұрпақ тәрбиелеу іспеттес үрдістерінен құралады. Осының бәрі организмнің жыныстық тірліктерінің әркелкі көріністерін қамтитын бір тұтас әрекеттік жүйе арқылы реттеледі.

Жыныстық әрекеттік жүйенің ерекшелігі ер мен әйел организмінің әртүрлі өзі реттелетін тетіктерінен тұрады. Олар биологиялық және әлеуметтік жүйеге жету, яғни өрбу мен тур жалғастыру үшін қарама-қарсы жынысты жынысты серіктердің өзара белсенді әрекеттесуін түзеді.

Жыныстық қалыптасу. Жыныс хромосомдар жиынтығынан пайда болады. Оған қатысты себепкерліктер жыныстық генетикалық, гонадалық, гаметалық, гормондық, денелік, азаматтық және тәрбиелік түрлерін жасайды.

Генетикалық бағдарлама бойынша ұрпақтану кезінде кариотипте XX хромосомдар қиылыстыру нәтижесі әйел жынысты, ал XY хромосомдары еркек жынысты қалыптастырады. Алайда текті бағдарламны іске асыруға бұлар жеткіліксіз болады, оған гормондар тікелей қатысуы тиіс.

Гонадалық жынысты аталық және аналық бездер айқындайды. Мұны нағыз жынс дейді. Себебі жыныс бездерінің гаметалық қасиеті (шәует және жұмыртқа түзі) арқылы әрбір жеке тұлғаның өрбіту үрдісіндегі мәнін ашады. Бұл гаметалық жыныс.

Сондай-ақ бездер гормондық жынысты да белгілейді. Гормондардың арнамалы (андроген, эстроген) және бағыттаушы (гонадотропин) әсерлері адамның белгі түрін (фенотип) жасайды.

Табиғатта өрбу маусымдық, рефлекстік, оралымды болып үш түрге бөлінеді. Жалпы аналық организмде жыныстық ырғақтылық ерекше қалыптасқан. Аталық организмдердің тұқымдылығы мен жыныстық құштарлығы соладың ерекшеліктеріне бейімделеді.

Жыныстық әрекеттік жүйенің қызметі арнайы ішкі сөлініс бездерінде түзілетін жыныстық гормондардың (андроген, эстроген) қандағы мөлшеріне тәуелді келеді. Жоғарыда айтылғандай, жыныс гармондары зат алмасу үрдістерімен қатар, жалпы жыныстық әрекеттік жүйені тікелей қоздырады. Жыныс гормондарының сөлініс планета ( Күннің, Айдың, су тасы мен қайтуының) әсерлеріне сәйкес болады.

Жыныс саласының анатомиялық құрылымы мен физиологиялық әрекетін жыныс мүшелерімен бірге орталық және шеткі жүйке жүйесі, ішкі сөлініс бездерінің, яғни нейроэндокриндік аппаратың әртүрлі бөлімдері қамтамасыз етеді.

Жыныс мүшелері (гениталий): жыныс бездері (гонада), ұрық жолдары, жатыр, қосалқы жыныс бездері және шағылысу (копуляция) мүшелерінен тұрады.

Жыныс бездері аралас әрекетті бездерге жатады. Олардыұң сыртқы сөлініс әрекеті-жыныс жаушаларын (шәует және жұмыртқ жасушасын) бөліп шығару, ішкі сөлініс ісәрекеті- қан мен лимфаға өтетін жыныс гормондарын түзеді.

Еркектер оганизмінде андрогендер өмір бойы сперматогенезді және қосымша жыныс белгілердің дамуын қамтамасыз етеді. Жыныстық жетілу кезеңінде жыныс мүшелері өсіп,еркектерге тән дене тұлғасы, жүн жамылғысы, дауыс және т.б. қалыптасады.

Аталық жжыныс гармондар белок түзілуін жеделдетеді, зор анаболиктік қасиеті болады. Сөйтіп, өлардың әсері еркектердің қаңқасын, бұлшықеттерін, ішкі ағзаларын өсіреді. Андрогендер шәует безімен қатар бүйрекүсті бездерінде түзіледі. Ол әсіресе балиғаттық шағына дейін байқалады. Еркектердің организмінде острогендер де түзіледі. Эстрадиол, тестостерон сияқты, аталбезінде, ал эстрон бүйрекүсті безінің ізашарларынан жасалып шығады. Аталық жыныс мүшелері экскрекциялық та қызмет атқарады. Атабездің қосалқы бөлігінде андрогеннің әсерінен шәует жиналып оның спермотидтері пісіп жетіледі.

Кейін шәуетағар, қосымша бездің құйрық жағы жиырылуы арқылы шыққан, шәуетті үрпектің несеп жолына өткізеді. Бұл эякуляция рефлексі кезінде болады, оның орталықтары жұлынның Tһ_ӀX –L_IV және S_II –S_IV сегменттерінде орналасады.

Әйелдердің бала көтеретін кезкңінде аналық бездің қыртыс қабатында фоликулалардың жетілуі, овуляция (жұмыртқа жасушасының шығуы), орнына сары дене түзілуі, оның жүктілікке байланысты тағдыры оралымды түрде қайталанып отырады.

4. Иллюстрациялы материалдар:

-дәріс материалдың презентациясы;

-тақырып бойынша плакаттар;

-кестелер, сызбалар.

1. Қандай сыртқа шығару ағзаларын білесіз?

2. Бүйректің құрылымдық-функционалды бірлігі қалай аталады?

3. Фильтрация үдерісі қай жерде өтеді?

4. Реабсорбция үдерісі қай жерде өтеді?

5. Өзекшелік секреция үдерісі немен байланысты?

6. Адамның репродуктивті қызметі дегеніміз не?
Дәріс № 3

1. Тақырыбы Ми мен жұлын функциясың негізгі заңдылықтары. Сенсорлық жүйенің физиологиясы.

2. Мақсаты: студенттерді бас миы және жұлынның әртүрлі бөлімдерінің қызметтерімен таныстып, талдағыштардың құрлысы және қызметтері жайында нақты мағлұмат беру.

3. Дәріс тезистерi

Орталық жүйке жүйесiнiң негiзгi интеграциялық қызметi екi өзара байланысты процесстер болып табылады: қозу және тежелу.

ОЖЖ-дағы қозудың таралуының бірқатар ерекшелiктері бар. Нейрондардың арасындағы синапстық байланыстар бар болудың арқасында қозу бір жақты ғана таралады – рецептордан аралық нейрондары арқылы эффекторға.

Егер жеке қоздырғыш әсерлердiң күшi едәуiр төменде табалдырықты болса, жүйке орталықтарындағы қозудың суммациясы сол жағдайда тiптi физиологиялық реакцияның дамытуын қамтамасыз етедi, бiрақ импульстердiң мұндай топтамасының уақытша және кеңiстiктiң қосуы эффектор торшасының қоздыруы шақырады. Қабiлеттiлiк қоздыру, жүйке орталығы және жүйкесiздендiрiлетiн жұмыс органдарының тиiстi функционалдық тұрақсыздығының 15 нақтылы мақамының түршiгуiн мақамды басқа түрге өзгертсiн, ОЖЖ тағы (пессималь тоқтатуы) пессимумының дамытуы, иррадиацияның қасиетiн сақтап қалады импульстер бойынша жүйке центтерiнде түсетiн әрбiр жеке жүйке талшығының қоздыруы шығатын тал жiптердiң орталарының оның жиынына берiлуiне мүмкiндiк туғызады айқындалады. Жүйке орталықтарының интеграция қызметын қамтамасыз ететiн қасиет конвергенция болып табылады, қоздырулар бекiтуiрек өткiзу қоздыруларды, әртүрлi тек, бiр жүйке жасушасына жиыны жинақталу сонымен бiрге. Aқырында («нейрон қақпандары») ендiрме нейрондарының жүйесiнде импульстердiң ұзақ таралуымен) сабақта реверберациялар қасиеті афферент қоздыруын қасиет сақтау уақытында қамтамасыз етедi және есте сақтаудың бастапқы кезеңдерiне үлкен мәндi алады.

ОЖЖ жұлыннан және мидан құралады.

Ми, оның бөлімдері.

Ми әрқайсысы жарты шарға ұқсас қос ми сыңарынан, мишық пен ми бағанынан тұрады. Құрылымдық айырмашылықтарына, даму ерекшеліктері мен қізметіне қарай нейрофизологиялық және клиникалық талдау жұмысын жеңілдету үшін ми, мишық, ортаңғы ми құрамына қызыл ядро, қара зат, төрт төмпешікті дене, торлы құрылым, аралық миға-көру төмпешігі (thalamus), астындағы құрылым (hypothalamus), алдыңғы миқұрамына ми мен аралық ми ми бағанының құрады.

Сопақша мидағы торлы құрылымы екі түрлі қызмет атқарады: а) жұлын қызметін күшейтіп не әлсірететін төмен қарай бағытталған әсер; б) ортаңғы мидың торлы құрылымымен бірге мидың басқа бөлімдерінің қызметін күшейтетін жоғары жаққа қарай бағытталған әсер.

Сопақша мидың рефлекстері туа біткен рфлекстер болғанымен бұлардың орталықтарына ми қыртысы әсер ете алады. Ми қыртысының сопақша ми қызметіне қандай әсер ететінін төменде келтірілген мысалдардан көруге болады. Емізер алдында баланың жаялығын құрғатып құндықтап отырса, балада осы қимыл әрекетіне сай шартты рефлекс қалыптасады да құндақтай бастасымен онда ему рефлексі басталады. Ми қыртысының құсу орталығына тигізетін әсерін мынадан көруге болады. Аузына ас аларда оның шірік иісін сезсе, шірік-ау дген ойға келсе, адам лоқсуы, тіпті құсуы мүмкін. Бұл тәжірибе әсіресе гипноз (иландыру) жағдайында анық байқалады. Артистер сахнада жүріп, қажет болса көз жасын төгіп жылай алады. Бұл айтылғандар сопақша мидың қызметін ми қыртысы реттейтінін көрсетеді. Варолий көпірінің қызметі осы күнге дейін толық анықталмаған. Көпір құрамды ақ зат көп. Сондықтан оның ең басты қызметі жүйке мидың жұлынға қарай (төмен) құлдыраушы жолдары.

Ақ заттар аралығында бөлек-бөлек нейрон шоғырлары жайылған. Бұлардың ішінде бас сүйек-ми жүйкелерінің V, VI, VIII жұптарының ядролары, көлденең жолақ еттерді ширықтыруға қатысатын рефлекс орталықтары, ұйықтау және ұйықтамау (сергек болу) тәртібіне реттейтін торлы құрылым нейрондары бар.

Сезім мүшелері-сыртқы тітіргендіргіштерді қабылдайтын анатомиялық түзіліс. (иіс, жарық, дыбыс т.б.). Жүйке импульсіне тасымалдап, миға жеткізеді.

Тірі организм ішкі және сыртқы, сонымен қатар дене мүшелерінднгі өзгерістер жайлы ақпаратты талдағыштардың көмегімен алып отырады. Ішкі және сыртқы тітіргендіргіштерді арнайы элемент қабылдайды. Оны сезім мүшесі екенін анықтап , оны рецепторлар деп атайды. Адамға әрқашан ішкі және сыртқы өзгерістерді біліп отыру қажет. Бұл өзгерістерді адам рецепторлар көмегімен ақпарат алып отырады.

Сезім жүйесін жүйке зат алмасу жүйенің бр бөлігі деп аталады. Сезім жүйесі көптеген рецепторлардан, сонымен қатар орталық жүйке жүйе жасушалары мен жүйке талшықтарын байланыстырушыдан тұрады.

Анализторлар ақпараттың миға баруы мен ақпаратты талдайды. Анализторлар жайлы толық зерттеген И.В. Павлов.

Анализторлар келесі міндеттерді атқарады:

1. 
   сигналды анықтау;
   
2. 
   сигналдарды ажырату;
   
3. 
   жеткізу және анықтау;
   
4. 
   келіп түскен ақпаратты кодтау;
   
5. 
   детектірлеу;
   
6. 
   образды тану.
   

Павловтың айтуына сәйкес әрбір анализатор біртұтас күрделі механизм. Ол сигналды қабылдап қана қоймай , жүйке импульсін де энергия түзіп, жоғарғы анализ және синтезге әкеледі. Әрбір анали-заторлар күрделі жүйе. Оған келесі тізбектер кіреді:

Перифериялық прибор: қоршаған ортадағы құбылысты қабылдайды және жүйке импульсінде оны түзеді (жарық,иіс,дыбыс т.б.)

Апарушы жол ол жүйке импульсін шеткі жүйке жүйесіне жеткізеді.

1. 
   Орталық жүйке жүйесі (шеткі анализтор соңы) Барлық анализторлар 2 бөлімнен тұрады.
   

Ішкі организм құбылыстарын қабылдаушы анализторлар ішкі және интрорецептор деп аталады. Ішкі анализторлар жүрек-қантамыр, ас қорыту, тыныс алу жүйесіндегі ақпаратты жеткізеді.

Интрорецепторлардың ең маңыздысы қозғаушы анализтор болып табылады. Ол бұлшықет-буынның жағдайын миға жеткізіп отұрады. Оның рецепторлары бұлшықетте, буында күрделі болып орналасқан. Дегенмен кейбір анализторлар әркелкі болып келеді. Мысалға, вестибулярлы анализтор ішкі мүшеде ішкі құлақта орналасқанымен, сыртқы факторларға жауап қайтарады.

Анализторлардың перефириялық бөлімі кейбір энергияны жүйке тітіргендіргішіне айналдырады. Мысалға, жылы, суық, иіс, дыбыс т.б.

Осы арқылы тірі организм сыртқы орта жайлы барлық ақпарат ала отырып, анықтайды, оған лайық жауап қайтарады.

Көру талдағышы, көз, барлық сезім мүшелерінен миға келетін мәліметтің 90%-ін жеткізеді. Көзге ілінген заттардың кескіні торлы қабыққа түсіп,сондағы қабылдағыштарды қоздырады. Сөйтіп,қозу толқындары ми қыртысындағы көру талдағышының жоғарғы бөліміне жетіп талданады.

Көз алмасы шар тәрізді, 3 қабықшасы:сыртқы аққабықша (склера),оның алдыңғы бөлімі мөлдір қасаң қабық,артқы жағындағы тесік арқылы көру жүйкесі енеді.

Ортаңғы-тамырлы қабықша,оның алдыңғы бөлігі нұрлы қабық.

3-ші-торлы қабық (ретина)-көздің ішкі қабықшасы.Нұрлы қабықтан кейін екі жағы дөңес мөлдір линза-көз бұршағы орналасқан.Көздің ішкі қуысын шыны тәрізді дене толтырып тұрады.

Аккомадация- затты анық көру үшін, бейне торлы қабықтың бетіне түсуі керек.Алыстағы затқа қарағанда,оның бейнесі торлы қабықта жиналып анық көрінеді,жақын орналасқан зат торлы қабықтың артында түйісіп, анық

көрінбейді.Көздің әртүрлі қашықтықтағы нәрселерді айқын көрінуге мүмкіндік беретін сәулелерді сындыру күшінің өзгеруін көз аккомодациясы дейді.

Адам көзінің торлы қабығында шамамен 6-7 млн сауытша және 110-125 млн таяқша болады.Таяқшалар мен сауытшалар торлы қабық бетінде әркелкі орналасады. Торлы қабықтағы орталық шұңқырда (fovea centralis) тек қана сауытшалар болады,осы жерді сары дақ деп атайды. Торлы қабықтың шеттеріне қарай сауытшалар азайып,таяқшалардың саны көбейеді.

Көздің торлы қабығында, жарық түскенде оңып кететін, жарық сезгіш пигмент болады.Торлы қабық таяқшаларында родопсин көру пигменті түзіледі Сауытшаларда йодопсин,хлоролаб және эритролаб деген бояғыштар бар. Йодопсин сары түске, хлоролаб жасыл түске,эритролаб қызыл түсті спектрдің сәулелерін сіңіреді.

Есту – сыртқы ортадағы дыбысты естиді. Есту мүшесі 3 бөліктен тұрады: сыртқы, ортаңғы және ішкі.

Құлақ қалқаны дыбысты қабылдап, сыртқы құлақ жолына бағыттайды. Сыртқы дыбыс жолынан келген дабыл жарғағын тітіркендіреді. Одан соң үш сүйекшеге балғашық, өс, үзеңгі, төске, ал мембранадан соң перелимфа арқылы үстіңгі және төменгі каналға бағыт алады. Перелимфа эндолимфадағы ортаңғы

каналға бағыттайды. Бұл толқын ең негізгі мембрананы қозғалысқа келтіреді Есту жүйке жүйесінің талшығы дыбысты аппаратты шеткі жүйке жүйеге жеткізеді.

Вестибулярлы аппарат организмнің орналасуын және тепе-теңдікті ұстауды қадағалайды.

Терінің жылу, суық, ауырсыну сезімі рецепторлардың орналасуына байланысты.

Ауырсыну сезімі бас жүйке ұштарымен, суық-Краузе колбасымен, жылу Гольджи-Маццони денешігімен жанасу және қысымды Мейсснер және Пачини денешігімен сезеді.

-дәріс материалдың презентациясы;

-тақырып бойынша плакаттар;

-кестелер, сызбалар.

1. ОЖЖ организмге қандай әсерін тигізеді?

2. Рефлекс деген не?

3. Рефлекстің морфологиялық негізін не түзеді?

4. Сізге қанша сезгіш ағза белгілі? Олар басқаша қалай аталады?

5. Талдағыштар қандай бөлімдерден тұрады?

6. Талдағыштар қандай қызметтер атқарады?
Дәріс №4

1. Тақырыбы: Гипоталамус-гипофиз-бүйрекүсті безі жүйесінің организм қызметін реттеудегі рөлі.

2. Мақсаты: студенттерді ішкі сөлденіс бездерінің қызметтерімен таныстыру және гипоталамус-гипофиз-бүйрекүсті безі жүйесінің организм қызметін реттеудегі рөлін көрсету.

3. Дәріс тезистері.

Адам денесңндегі көптеген жасушалар (жалпы саны 100 триллионнан астам) арнаулы тіндер, мүшелер және жүйелердің дағдылы қызметі, олардың өзара және сыртқы ортамен өте күрделі қарым-қатынасы жүйке және гуморальды жолмен реттелуі арқылы іске асады.

Денедегі барлық құрылымдар арасында үздіксіз, уақыт және кеңістік тәртібімен түрлі жолдар мен тетіктер арқылы кең көлемде мәлімет алмасу жүріп отырады. Бұл мәліметтер гуморалдық жолмен (қан, лимфа, тінаралық сұйықтық) жүреді. Оларға кодталған электрлік жүйке серпіністері немесе қарапайым және күрделі химиялық заттар, көбінесе мәліметтік макромолекулалар арқылы келеді.

Қызметтердің гуморалды реттелуінде маңызды рөльді ішкі сөлініс бездері, яғни эндокриндік бездер атқарады. Олар организмнің ішкі ортасына арнаулы биологиялық белсенді заттарды бөліп шығарады. Ішкі сөлініс бездері жасап шығартын заттар гормон деген атауға ие болады.

Эндокриндік бездердің (гректің endon-ішкі, crineo-бөлемін немесе шығарамын) сөлін шығаратын өзегі жоқ, без жасушаларын қан және лимфа капиллярымен өте жиі торланған, сондықтан без өнімдері тікелей осы тамырға өтеді.

Ішкі сөлініс бездеріне гипофиз, эпифиз, қалқанша, қалқансерік бездері, айырша без, бүйрекүсті, ұйқы және жыныс бездері жатады (24 сурет) Соңғы екеуі аралас сөлініс бездер.

Ішкі сөлініс бездеріне плацентаны (бала жолдасы) да жатқызады. Екіқабат (жүкті) әйел организмінде бала жолдасы бірқатар гормондар бөліп шығарады-эстроген, прогрестрон және гонадотропин. Ішкі сөлініс бездерімен гипоталамус құрылымымен және қызметіне тығыз байланысты болады.

Гипофизбен гипоталамустың арасындағы жүйкелік-гомуральдық байланыс екеуінің атқаратын қызметінің бір екенін дәлелдейді. Гипоталамустың супраоптикалық және правентрикулярлық нейрондар оксондар гипофиз аяқшалары арқылы оның атрқы бөліміне өтеді. Гипоталамустың аталған ядролары нейросекрециялық қызмет атқарады, яғни олар түрлі нейросекрециялық гормон тәріздес заттар түзеді.

Гипоталамустың түзетін заттары гармон емес, прогрмон болып саналады. Гипофиздің артқы бөлімінде өлар әбден жетіліп гормонға айналады, яғни гипофиздің артқы бөлімі мен гипоталамус біртұтас құрылымдық және әрекеттік құрылым болып саналады. Гипофиздің алдыңғы және ортаңғы бөлімдері гипоталамуспен қан тамырлары арқылы, яғни гуморалды жолмен байланысады. Виллизи шеңберінен тарайтын жоғарғы гипофиз артериясы алдымен ілмектер мен түйіндерден тұратын алғашқы капиллярлы троды түзеді. Бұл торға гипоталамустың нейросекрециялық жасушалары келіп, ұштары нейрокпиллярлық түйіспелер түзетін жүйкелік тор жасайды.

Гипофиз мидың түп жағындағы түрік ершігінде орналасқан, салмағы 0,5-0,6 г, алдыңғы, ортаңғы, артқы бөліктерден тұрады. Алдыңғысы- аденогипофиз, ортаңғысы-меланогипофиз, артқы бөлігі-нейрогипофиз деп аталады. Құрылысы қызметі жағынан бұлар әртүрлі сондықтан олардың әрқайсысын бөлек без деуге де болар еді.

Адам және жануар тірлігі үшін қай бездің қандай маңызы бар екенін білу мақсатымен зерттелетін безді сылып алып тастайды (экстирпация). Гипофизді алып тастаса (гипофизэктомия) өсімтал жас бала өспей қалады, жыныс бездері кеш жетіледі, ал еркек адамның бездерін алып тастаса, жыныстық шабыты төмендейді. Белок, май, көмір алмасуы бұзылады, қалқанша без, бүйрекүсті бездері кішірейеді, қызметі нашарлайды. Несеп бөінуінде тәуліктік диурез күшейіп, шыжыңдық белгілері пайда болады (полиурсия). Сырттан тиетін зиянды әсерлерге деген төзімдігі кемиді. Осы айтылғандардың бәрі гипофиздің горман шығару қызметінің нашарлауының (гипосөлініс) салдары. Ал гипофиздің қызметі күшейсе (гипосөлініс) мұндай өзгерістердің сипаты қарама-қарсы.

Гипофиздің алдыңғы бөлігі – аденогипофиз үш түрлі, атап айтқанда, ацидофилдік, базофилдік және хромофилдік жасушалардан тұрады. Соңғылары – бас жасушалары осы бас жасушалардан дамиды.

Гипофизде соматотроптық СТГ (соматотропин), тиреотроптық ТТГ (тиреотропин), адренокортикотроптық АКТГ (адренокортикотропин), гонадотроптық ГТГ (гонадотропин), фоллитропин ФСГ, лютейндейтін ЛСГ (лютропин), пролактин бағыттаушы гормондары түзіледі.

-дәріс материалдың презентациясы;

-тақырып бойынша плакаттар;

-кестелер, сызбалар.

1. Эндокринді жүйе денеіміз не?

2. Қандай ішкі сөлденіс бездерін атай аласыз?

3. Гипоталамус пен гипофиздің құрылымдық байланысы қандай?

4. Гипоталамус-гипофиз-бүйрекүсті безі жүйесінің организм қызметін реттеудегі рөлі қандай?

Қосымша №1
Әдебиет

Қазақ тілінде

негізгі:

1. Сәтбаева, Х. Қ. Адам физиологиясы: оқулық. – 2 бас. түзетілген және толықтырылған. – Алматы: Эверо,2005, 2007, 2010.

2. Миндубаева, Ф.А. Физиология пәнінен практикалық сабақтарға арналған нұсқау: оқу-әдістемелік құрал . – Алматы : Эверо, 2012. – 186.

3. Дүйсембин Қ. Жасқа сай физиология және валеология: оқулық.- А., 2007. Қалыпты физиологияның лабораториялық жұмыстары: студенттер үшін.-Шымкент, 1993.

1. Атлас анатомия және физиология: оқу құралы/Т. Ә. Ізмұхамбетов [ж.б.] –Алматы, 2007. -170 бет.

2. Нұрмұхамбетұлы Ғ. Орсыша – қазақша медициналық (физиологиялық) сөздік: словарь = Русско –казахский медицинский (физиологический) словарь: сөздік. – А., 2007..

Орыс тілінде

негізгі:

1. Физиология человека. Compendium: учеб. пособие / под ред. Б. И. Ткаченко. -3-е изд. испр. и доп. –М.: - Медиа, 2010. -496 с.

2. Агаджанян, Н.А. Нормальная физиология: учеб. Для студентов мед. вузов. –М.: ООО “ Изд-во медицинское информ . агентство”, 2009. – 520 с.

3. Миндубаева, Ф.А. Руководство к практическим занятиям пофизиологии по физиологии: учеб.- методическое пособие.- Алматы: Эверо, 2012. – 194 с.

4. Нормальная физиология: Практикум: учеб. Пособие / под ред. К.В. Судакова. – М.: МИА, 2008.

5. Чеснокова, С.А. Атлас по нормальной физиологии: учеб, пособие.- 2-е изд., испр. и доп. –М.: МИА, 2007.-496 с.

6. Нормальная физиология человека: учеб. / под ред. Б. И. Ткаченко.- М., 2005.

7. Руководство к практическим занятиям по норьмальной физиолигии: учеб. Пособие/под ред. С. М. Будылиной.-М., 2005.

8. Физиология человека: учебник. / под ред. В. М. Покровского, Г. Ф.1,2 том Коротко. -2-е изд., перераб. И доп. – М.: Медицина, 1998, 2001, 2003.- 656 с.

9. Основы физиологии человека. Т. 1,2: учеб./ под ред. Б.И. Ткаченко.- СПб., 1994.

1. Физиология человека:учебник / Н.А. Агаджанян [и др.] ; под ред. Н. А. Агаджаняна. –М., Медицинская книга; Н. Новгород: Изд – во НГМА, 2005. – 526 с.

2. Пушкарев Ю. П. Трудные вопросы физиологии: учебное пособие / Ю.П. Пушкарев, Г. И. Лобов. – СПб., 2007.

3. Физиология в рисунках и таблицах: вопросы и ответы: учебное пособие / под ред. В. М. Смирнова.- М., 2007.

4. Нормальная физиология. В 3 т. Т. 1, 2. Общая физиология: учеб. пособия для вузов / под / ред. В.Н.Яковлева. – М., 2006.

5. Жакипбекова Г. С. Физиология высшей нервной деятельностеи. Условный рефлекс его нейрофизиологические механизмы: учеб. пособие. – А., 2006.

6. Кузина С.И. Нормальная физиология: конспект лекций.- М., 2006.

7. Методические указания для студентов к лабораторным занятиям по курсу нормальной физиолгии: Физиология дыхания: лечебный педиатрический фак. 1-2 курс / сост. Н. М. Мурина. – Ш., 2006. – 23 с. + эл. опт. диск (CD­ROM).

8. Мозговая К . В. Шпаргалка по возрастной анатомии, физиологии и гигиене: ответы на экзаменационные билеты. – М., 2006.

9. Орлов Р. С. Нормальная физиология: учеб. – М., 2005.

10. Основы физиологии человека: учеб. / Н. А. Агаджанян [и др.].-М., 2005.

11. Лот К. Основы физиологии почек: пер. с англ./науч. ред. Ю.Г. Аляев- 4-е изд.-М., 2005.

12. Руководство к практическим занятиям по нормальной физиологии: учеб. пособие / под ред . К. В. Судакова. – М., 2002.

14. Физиология: Основы и функциональные системы: курс лекций / под ред . К. В. Судакова.- М., 2000.

1. Sperelakis, Nikolas Essentials of Physiologi = Основы физиологии: монография / Nikolas Sperelakis . – Boston: New York: Toronto, London, 1996. -722 c.

2. Bullock Barbara L. Pathophisiology: adaptations and Alterations in Function.- Fourth Edition.- Neue York, 1996.+1=эл. гиб. дис. – Перевод заглавия: Патофизиология. Адпатация и повреждение функций.

3. West J. B. Respiratory Physiologi – the essentials: моногр.- 5 th ed.- Baltimore, 1995.- Перевод заглавия: Респираторная физиология.

4. Willms Janice L. Physical Diagnosis: bedside Evaluation of diagnosis and Function.- Baltimore, 1994.- Перевод заглавия: Физиологическая диагностика.

5. Plaut D. C. Connectionist Modelling in Cognitive Neuropsychology: a Case Study.- Lawrenge Erlbaum Associates, Publichere. - [S. I.] : Hove (UK), 1994.- Перевод заглавия: Моделирование связи в познавательной нейрофизиологии (исследование).

1. Методические указания для студентов к лабораторным занятиям по курсу нормальной физиологии. Физиология дыхания. [Электонный ресурс]: лечебный педиатрический фак. 1-2 курс / сост. Н.М. Мурина. – Электрон.текстовые дан. (150 Кб).- Шымкент: Б. и., 2006.

2. Агаджанян Н.А. Основы физиолгоии человека[Электонный ресурс]: учеб. -2-е изд., испр.-М., 2001.-1 эл. опт. диск (CD­ROM).

3. Основы физиолог человека. В 2 т. Т.1 [Электонный ресурс]: моногр.- М., 2002.- 1 эл. опт. диск. (CD-ROM).

4.. Основы физиолог человека. В 2 т. Т.2 [Электонный ресурс]: моногр.- М., 2002.- 1 эл. опт. диск. (CD-ROM).

5. Физиология высшей нервной деятельности [Электонный ресурс]: методические рек. для студентов мед. фак. / сост. Д.А. Адильбекова.- Электрон. текстовые дан. (388 Кб)7- Шымкент:Б. и., Б. г.- эл. опт. диск. (CD-ROM).

6. Физиология пәнінен электронды оқу құралы [ Электронный ресурс] : медициналық колледждерге арнлған оқу құралы. – Электрон. текстовые дан. (22,3Мб). –Түркістан: ОҚО, 2012. –эл. опт. Диск (CD-ROM).

7. Сәтбаева Х. Қ. Адам физиологиясы [Электонный ресурс]: оқулық.- А., 1995.- эл. опт. диск. (CD-ROM).

8. Дүйсембин Қ. Орталық жүйке жүйесі және жоғарғы жүйке әрекетінің физиологиясы [Электонный ресурс]: моногр.- А., 2001.- эл. опт. диск. (CD-ROM).-

9. Анатомия и физиология человека. В 4 вып. [ Видеозапись, кинофильм, микроформа]: видиоэнцикл. Для народного образования.- М., Б. г.- 1 вк.

12. Лехак В. А. Ключ к пониманию физиологии [Электонный ресурс]: моногр.- М., 2002.- 1 эл. опт. диск. (CD-ROM).- Всего 2 экз.

14. Федюкович Н.И. Анатомия и физиология [Электонный ресурс]: учеб. пособие / Н.И. Федюкович. – Ростов н/Д., 2002.- 1 эл. опт. диск. (CD-ROM).

15. Шульговский,В.В.Основы нейрофизиологии [Электонный ресурс]: учеб. пособие-Электрон. текстовые дан.(5,96 Мб) .-М.:Б. и., 2003. - 1 эл. опт. диск. (CD-ROM).

16. Дубынин, В.А. Регуляторные системы организма человека [Электонный ресурс]: учебное пособие.- Электрон. текстовые дан.(12,9 Мб) .-М.: Дрофа, 2003. - 1 эл. опт. диск. (CD-ROM).