116
117
118
8.
Отбасылық келеңсіздіктердің салдары
Тҧрмысы нашар отбасынан шыққан бала отбасының тҧрмыстық жағдайы, ҥй
ішіндегі рухани-психологиялық атмосфера, ата-ананың қоғамдық ӛмірден тыс
қалу сияқты ауқымды да маңызды мәселелермен соқтығысады.
Ертерек жҥргізілген зерттеудің
52
нәтижелеріне сәйкес тҧрмысы нашар
отбасынан шыққан бала жағдайдың 30%-ында отбасылық қысым кӛрсетуге
ҧшыраса, осындай отбасынан шыққан балалардың тӛрттен бір бӛлігі
жақындарымен тіл табыса алмайтындықтарын, тҥсіністіктің болмайтындығын,
ата-анамен жанжалдасып қалатындықтарын атап кӛрсетті, ал 22%-ы отбасында
жанжал мен тӛбелестің орын алғаны жайында айтса, 11%-ы ата-аналарының
ішкілікке салынып кеткендіктерін мойындады.
Жҥргізілген зерттеудің нәтижелері бойынша, әрбір қоғамнан тыс қалған және
дағдарысты басынан кешіп отырған отбасында бала отбасылық жанжалға
қатысушы, айыпталушы, реніш тудырушы болып табылады, балалар ата-
аналарымен бірге материалдық-тҧрмыстық қиыншылықтарды басынан ӛткерді.
Жанжал туындаған отбасында бала жағдайының нашарлауының басты себебі
оны ерекше қамқорлыққа алу, немесе қамқорлықтың болмауы/жетіспеушілігі.
Ата-аналар арасындағы қатынастың бҧзылуы салдарынан баланың тәртібі де
бҧзылды: кейбір отбасында балалар ата-анамен тіл қатыса алмай, ӛзімен ӛзі
болып, тҧйықталса, басқа отбасында керісінше наразылық жақындарына,
қоршаған ортаға ашулану, ызалану тҥрінде байқалды.
Жауап алынған ата-аналардың барлығы балаларының тәртібінің ӛзгеруіне
кӛше, мектеп, айналасындағылар емес, керісінше отбасындағы жағдаймен
байланысты екендігін мойындауы қуантады.
Демек, кӛріп отырғанымыздай баланың тҧйықталуы, ашушаңдығы және басқа
да теріс кӛрсеткіштері – отбасында орын алған жағдайлардың салдары:
Себептері
Салдары
Шарана
қҧрсақта
жатқан
кезде
баланың ӛмірге келуіне қарсы болу:
кездейсоқ жҥктілік, әкенің баладан
Бала ӛзін керексіз, тастанды сезініп, қоршаған
ортаға сіңісе алмай қалады. Ата-анамен жеткілікті
тҥрде тілдеспеу басқа адамдармен араласуға, оларды
52
«Отбасы сәтсіздігі: себептері мен алдын-алу», Сандж зерттеу орталығы, ҚР БҒМ және Балалардың қҧқығын
қорғау комитетінің тапсырыстары бойынша, 2009 жыл.
119
бас тартуы;
ата-ананың инфантилизмі: ата-ана әке,
ана атануға дайын емес, бҧл жағдай
кӛбінесе әке тарапынан байқалады,
балаларға
деген
сҥйіспеншілікті,
ілтипатты кӛрсетпейді.
тҥсінуге, ӛзінің ренішін білдіре алмайды, оны басқа
адамның қайғысын сезбейтін адамға айналдырады.
Жақын, жылы қатынастардан қол ҥзген бала есейген
кезде осы стильді ӛз балаларын тәрбиелеу кезінде
қолдануы әбден мҥмкін.
Маскҥнемдік, жанжал, отбасындағы
зорлық
Психологиялық
кӛзқарас
бойынша
балада
есалаңдық жағдай, қоғамнан тыс қалу формасы
қалыптасады. Мҧндай бала басқа балалармен
салыстырғанда болашақта қылмыскер немесе
психикалық ауру адамға айналуы әбден мҥмкін.
Бала патологиялық отбасының ішкі жағдайын
есейген шақта ӛз отбасында қолдануы әбден мҥмкін.
Мҧндай
отбасынан
шыққан
қыз
балалар
маскҥнемдерге тҧрмысқа шықса, ал ҧл балалар
әкесінің тәртібін қайталайды немесе ішімдікке бейім
әйелге ҥйленеді (зерттеуге қатысқан отбасыларда
осындай мысалдар кӛп, респонденттердің ӛздері,
немесе олардың екінші жартысы ӛткен ӛмірінде
маскүнем отбасында тәрбиеленгендер).
Бала тәрбиесіндегі гипер – гипо
қамқор болу
Гипер – және гипо қамқор болу баланың еркіндігі
мен бостандығына залал тигізеді, оның энергиясы
мен танымдық белсенділігін жаншып тастайды,
кӛнбістікке,
ырықсыздыққа,
дәрменсіздікке
тәрбиелейді, мақсатқа жету жігерлігін, еңбек
сҥйгіштігін тежейді.
Басқа жағы – бала ашушаң, тілазар, қисық болуы
мҥмкін.
8.1. Балалардың девианттық мінез-құлқы
«Отбасының қолайсыз жағдайы мен ӛмірдің жағымсыз шарттары, сондай-ақ
отбасындағы тәрбиенің қателігі баланың қоршаған әлемге деген кӛзқарасын
бҧзады, оның жеке тҧлға ретінде қалыптасуына теріс ықпал етеді. Жеке
тҧлғаның кемшіліктері деп аталатын мҧндай ауытқулар тәртіп бҧзу кезінде
байқалады. Алғашқыда оларда айқын мінез-қҧлық болмайды, ата-аналарын
алаңдатпайды. Бала тәртібінде теріс қылықтарды байқаған ата-ана әлі жас,
ештеңені тҥсінбейді деп оған назар аудармайды. Ӛсе келе тҥзеледі, ҥйренеді
деп сенеді. Тәрбиеге баса назар аудармау салдарынан баланың «залалсыз»
кемшіліктері бірнеше рет қайталанады, ӛсе келе тәртіпсіздікті тудыратын
120
қалыпты дағдыға айналады. Баласында болып жатқан ӛзгерістерді ата-ана
отбасында, басқа ортада баласының ырыққа кӛнбейтін кезде ғана аңғарады
53
.
Ең кең тараған бҧзылған мінез-қҧлықтарға мыналар жатады:
сотқарлықта, тентектікте, теріс қылықта байқалатын тілазарлық;
балалық негативизм, қыңырлық, еркелік, ӛз бетімен болу, тәртіпсіздік;
тәртіптің девианттық мінез-қҧлқы шегінен шыққан кезде қылмыстық
жазалау әрекетіне ҧшырайды.
«Девианттық мінез-қҧлық – жалпыға ортақ ережелерден ауытқитын әлеуметтік
іс-әрекет, осы ережелерді бҧзатын адамдар мен әлеуметтік топтардың
қылықтары; қабылданған қҧқықтық немесе моральдық нормаларды бҧзған
адамның мінез-кҧлқы» (Википедия. Ашық энциклопедиясы).
ҚР «Білім туралы» Заңында былай деп жазылған: «девианттық мiнез-құлық -
балалар мен жасӛспiрiмдердiң әкiмшiлiк жазалау шараларын қолдануға әкеп
соғатын құқық бұзушылықтарды үнемi жасауы, оқудан, жұмыстан қасақана
жалтаруы, отбасынан немесе балаларды оқыту-тәрбиелеу ұйымдарынан
үнемi кетiп қалуы, сондай-ақ олардың қылмыстық жауаптылыққа
жатпайтын қылмыс белгiлерi бар, қоғамға қауiптi әрекеттер жасауы».
Заңға сәйкес білім беру органдары девианттық мінез-қҧлқы бар
жасӛспірімдерді анықтауға, оларды ішкі істер органдарына есепке алуға,
олармен жеке алдын-алу жҧмыстарын жҥргізуге жауапты.
ҚР ІІМ деректері бойынша
54
, ішкі істер органдарының жасӛспірімдер ісі
жӛніндегі бӛлімшеде тіркеуде тҧрған кәмелетке толмағандардың саны соңғы
жылдарда біртіндеп азаюда: 2008 жылы тіркеуде 19099 бала тҧрса, 2009 жылы
– 17190, 2010 жылы – 15431, ал 2011 жылы – 14115 кәмелетке толмағандар.
Тӛменде ӛмірден алынған мысал беріліп отыр, яғни ата-анасы ішкілікке
салынған баланың тәртібіне отбасылық жағдайдың қалай әсер еткендігі
жайында:
Мысал 1: Отбасы қоғамдық ӛмірден тыс қалған, әкесі ішкіш, ҥйде жанжал,
тӛбелес. Шешесінің жҥйкесі тозған, осыған байланысты бала мен ҥй ішіне
кҥтім жасамайды. Әкесі ҥнемі арақ ішіп жҥргендіктен, жҧмысынан айырылды.
Ҧлы ӛзімен ӛзі болды, ҥйден кетіп қалды, тҥнемеді, 12-13 жасында мектептегі
53
54
Деректер ҚР ІІМ сҧрау салу арқылы алынды
Достарыңызбен бөлісу: |
