Өскеменнің ар жағында, Бұқтарманың оң жағында әлемге аян Алтай бар

Қара торы, орта бойлы, қошқар тұмсық, түлкі мұрт шүңірек көз жігітпін. Жасым жиырманың жетеуіне шығып тұр. Атым – Бекболат. Басымда барқытпен тыстаған қара елтірі жекей тымақ, үстімде орысшалау бенжек-шалбар. Березе сұр шапан, cap сапиянға қара ала жапқан күміс белбеу, аяғымда көнелеу қисық табаным бар. Белбеуімдегі жарғақ далбағайым, шашақты сары қында мүйіз сапты өткір кездігім, алдыңғы қапталдағы дабыл байлайтын ұзын қайыс шеттігім менің өнерсіз жігіт еместігіме айғақ болар.

Бұрын бір байдың, осы күні орта шарқы үйдің ортаншы баласымын, бұрын қой бес жүзге, жылқы екі жүзге, сиыр алпысқа, түйе жиырмаға шарпыған еді, осы күні сол малдың төрттен бірі де жоқ.

Әкеміз неше жылдай елубасы, ауылнай, би болған. Бір ауылнай елдің басты адамының бірі. Ағам отау болып, енші алып кетті. Інім Семейде оқуда. Шешеміз жылқы жылы құрт аурудан қайтыс болған соң, әкеміз бір кедейлеу адамның ақ құбаша, бауырсақ мұрын жаңа өспірім қызын беріп қойған жерінен он бес қараға бата бұзып алып еді, тоқал бұ күнде әкейдің мойнына мініп алды.

Жылдағы зекет, пітір, садақасын беріп, бізді оқытуға әкеміз таңқы мұрын, жылтыр қара Қожаны ұстап, сегіз жылдай, жаз үй артындағы қоста, қыс қонақ үйде теңселіп, қалғып-шұлғып, сабақ оқыдық. Тіл алмай, асқа, атқа өкпелеп, кісі боқтап, шалдуар боп, Қожадан таяқты талай жесем де, аяғында хат таныдым. Көршінің қатынымен Қожаның өсегі білінген соң, әкеміз шығарып жіберіп, содан кейін көзіміз ашылды.

Оннан асқан соң-ақ, қыдырған қолы бос жігіттердің боқ ауыздарын, былапыт әңгімесін тыңдап, он беске келген соң, қыз-келіншегі бар үйдің іргесін тырнап, жібін қиып, есігін қиратып, түн баласында дамыл көрмедік. Жолдастарға еріп, ойын-сауық қуып жүріп, қылжақты, өлеңді, домбыраны үйрендім. Еті тірі, жақсы жігіттерді еліктеп, насыбай, мылтық атуды, ит жүгіртіп, құс салуды үйрендім. Тұзды ет беріп, суға жығып, қашырып алып, талай құстан айырылсам да, аяғында құстың тілін білдім, па шіркін! Астында жарау бедеу, қолында қыран тұйғын, үстінде сымдай киім, өзек, өлкені сыпылдата кезіп, жарқ-жұрқ еткізіп, қаз, үйректі сыпыртып, кешке таман сұлу қызды ауылдың сыртына қонам деп, шіреніп келіп тұрар ма ең! Жалғанның қызығы сонда!

Әкем өз маңындағы елдің ұрлығын қымтап, зорлығына болысып, дауын даулап, жесірін жоқтап, шығынын реттеп, бірді-бірге соғып жатады. Атқа мініп кетеді; үйде болса, келген кісілермен оңашаланып сыбырласып жатқаны. Сүйтпесе ел билей алмайды-ау деп ойлаймын. Бірақ оған артық араласпаймын. Ағам мен екеуі тұрғанда, маған сөз не керек, өз ермегім өзімде. Бірақ олар мені әуейі боп кеттің деп, кейде жаратпайды, кейде мен құс алдырып, аң атып келгенде, мақтанып та қояды. Әйткенмен, ағайын дауына, ру намысына қызбай да жүрген жерім жоқ. Төбелес болса, жасаққа шығысамын. Қыз қашқан, қатын кеткен топтардан қалмаймын.

Әкем айттырған Жаманбаланың шотбақ қара қызын менсінбей, Мамырбайдың Ақбілегін елден тандап айттырып едім. Мал жанды соққан екен, малымды түгел алмай, есік көрсетпеймін деп, көнбей қойды. Бойжеткен қалыңдығым тұрғанда, қарап жатайын ба, жасырын барам деп, кісі жіберіп алып, «Өзі біледі» деген соң, бұ күн жолыққалы келе жатыр едім. Дулыға тастың бөктерінен жолымызды кесе қашқан ор қоянды өткізбеймін деп, бір талай ат қинап, алданып қалғанымыз. Әйтпесе, мана келетін кісі ғой.

Ауылға таяна бергенде шулаған иттің дауысын естіп, тұра қалып едік, бір мезетте «Апатайлаған!» Ақбілектің, одан мылтықтың дауысын, аттың дүбірін есіткен соң, дәтім шыдамай, не де болса, қолында өлейін деп қуып бердім. Қараңдаған екі аттыға жаңа жете бергенде, оң иығымнан оқ сап ете түскенде, көзім қарауытып, басым айналып кетті. Не болғанымды білмедім. Әй, жолдас шіркін сондай жерде керек қой! Аттарын тежеп, қорқып шаппады ғой. Әйтпесе түсіріп алатын кісі едік. Есіл жарым, екі көзің жәудіреп, орысқа қор боп кеттің-ау! Жұртым-ау, менде не жазық бар? Ақбілекті жіберіп қойғандарың ба? Кеудеде шыбындарың болса, неге қимылдамайсыңдар?

ӘПЕСЕР

Мал-мүлкімді талады, кісімді өлтірді, қызымды алып кетті деп, бізді бұзық адам көріп, қазақтар жазғырады-ау. Дүниеде не боп жатқаннан хабарсыз, ауылынан адым жер шығып көрмеген, аң сықылды жайылған қазақ, біздің неғып мұндай күйге түскенімізді қайдан білсін?

Ата-анадан, туысқаннан, туған жерден кім безейін деп ойлайды? Еркін, қызық өмірді, жан тыныштықты кім жақсы көрмейді? Сұлу әйелдің от құшағын, тәтті лебізін кім аңсамайды? Адам тілегенін істеуге ерікті болса, тұрмысы осындай болар ма еді? Біреу ырысты, біреу сорлы болар ма еді? Адамда ерік жоқ. Адам лажсыз елінің тілегіне бағынады. Дүниеде тағдыр бар, лажсыз өмірге қону бар: тағдырда бостандық, еркіндік деген жоқ.

Тағдыр айдамаса, осынау Қытай шегіндегі Алтай тауына, қазақ арасына біз келер ме едік? Мен Тамбау губернесіндегі бай алпауыттың кіші баласы едім. Бабамыз Александр патшаның әскеріне қолбасы болып, түрік соғысында мақтау алған кісі екен. Әкеміз соғыс уәзірінде үлкен төре болып, мосқал тартқанда, Тамбаудағы ата қонысына келіп, егін салдырып, шаруа құрды. Мол жер, бақша-бау, салтанатты сарай, қос-қос арғымақ, солқылдақ арба, жүйрік ат, жүйрік тазы дегендер бізде болушы еді. Бір ағам үніберсітет бітіріп, атбекет болып, одан соңғы екеуміз әскер академиесін бітіріп, әпесер болып едік. Ағайынды төртеуміздің ішінде ажарсызы мен болсам да, ерлігіммен герман соғысында қол бастап, бір рет шен алдым. Патшамыз соғыс ашқанда, ел-жұрт, отанымызды қорғауға, біз соғысқа бардық. Отанды біз қорғамасақ, орыс күшті жұрт болмаса, осы надан қазақ күн көре алар ма еді? Орыс сияқты жері мол, қолтығы кең жұрттың қол астына қарағанына қазақ тәубе қылу керек қой. Анығында қазақ мемлекетке не пайда келтіріп отыр? Түндік басы жылына төрт сом алым төлегені болмаса, әскерге лау, азық бергені болмаса, бұларда не шығын бар? Тек қымызын ішіп, қарнын сипап, қатынына қарап, борбайын тыр-тыр қасығанды біледі. Патша қазақты қара жұмысқа алам дегенде, қандай қорқып, абыржып, қиратылып қалды. Қазақ солдаттан өлгенше қорқады. Баяғыда, қазақ орысқа қарағанда, қатын патша, қазақтан солдат алмаймын деп, қолхат беріпті-міс деп, талшық қылады. Тегінде, қазақтың солдат болудан қорыққаны бізге теріс те емес. Кім біледі, қолына қару берсе, орыс жұртына жау болып кетпесіне кімнің көзі жетеді? Онда ұлы Ресейдің жұрты кемиді, жері, елі азайып қалады. Қазақтың малы, елі, бұйымы басқа елдің пайдасына кетіп қалуы мүмкін. Әйтеуір қазақ өз алдына ел болып жатқан жоқ. Ендеше, орысқа бағынуы керек. Орысқа жақын арқа көзеу қыларлық қазаққа күшті жұрт жоқ. Қазақ орысқа жерімді алдың деп өкпелейтін шығар. Жер қазынанікі ғой, орыс өсіп жерге сыймай жатса, бос тұрған жерді алмай қайтеді? Қазақ жер кеп, баяғыдай көшіп-қонып, кең даланы шарлап жүре беремін деп ойлайды. Жер жүзінде жалғыз қазақ емес, өзге жұрт та бар ғой, оларға да тіршілік керек. Ендеше, артық жеріңді алғанға өкпелеме. Сен де егін сал, қала бол, сонда бәрімізге де жер жетеді. Мұны қазақ ұқпайды-ау.

Қазақ зәбірің тиеді деп бізді айыптайды. Зәуде қазақ әскер болып, қазақ әскері орыс елінің ішінде жатса, маңайына зәбірі тимес пе еді? Малын алмас, дүниесін таламас, қызын қатын, қатынды жетім қылмас па еді? Кешегі Жетісу майданында мұжық қалаларын алғанда, қазақ әскері қандай қылды. Бейуаз мұжықты қылышының жүзінен өткізбеді ме? Мүлкін талап, әйелін расуа қылмады ма? Баяғыда орысты үш жүз жылдай татар билеп тұрғанда, қазақ та соның ішінде, қандай қорлық көрсетпеп еді? Ордаға барған елшілерімізді тақтайға жаншып, үстінен билетіп, езгілеп өлтіріп еді. Қазекем сенің де жайың белгілі. Қолдарыңа түссе, шамаларың келсе, сендер де бізді аямайсыңдар. Бірақ шамаларың келмейді.

Әйтсе де біз қазақтан кек алғалы жүргеніміз жоқ. Қазақ жеріне келейік деп келгеніміз жоқ. Ресейде төңкеріс болып, патшаны түсірген соң, өз ара екі жарылып, ел билеуге таласқан соң, өкіметті қара жұмысшы мен қара солдатты жақтаған балшебектер алып кеткен соң, біздер орыстың шын ұлдары құл-құтанға бағынбаймыз деп, соғысып, жеңіліп, қашып келіп отырмыз. Алдымыз қашып Қытай жеріне өтіп кетті. Біз одан қашқан, бұдан қашқан, жетпіс шақты әпесер, білеуіттер Алтайдың бір тығырына бекініп, қызылдардан жан сауғалап жатырмыз. Олардың ойы, оқ дәрімізді, азығымызды түгесіп, қыстың суығына қатырып, ашықтырып алмақ. Әйтпесе, бір ауыздан жалғыздап келіп, бізді ала алмайды. Тауда жатып біз қарап өлейік пе? Қара таласқан соң маңайдағы қазаққа шабуылдап, азыққа мал, баспанаға киіз, төсеніш, ыдыс, сайман алып тіршілік қылып жатырмыз.

Елсіз тауда ерігіп жатқан өңшең еркек іші піскен соң, ермек, қызық керек қылмай тұра ма? Қашанғы өзді-өзіміз боқтасып, керісіп, төбелесе берейік. Біздің де қанымызда от бар; бізде де тілек, құмарлық, нәпсі бар. Біз де жаспыз. Әйел құшуды біз де аңсаймыз. Әйелсіз күн көре алмайтын, махаббаттың қадірін білетін сезімі жетілген, біз өнерлі, білімді жауропаның ұлдарымыз. Әйел кімде бар? Қазақта. Қазақ та адам баласы. Қазақтың қара көздерінің сиқырлы күші жауропа әйелінен кем емес; әнтек тәрбиеленіп, қылымсуды, еркекке жағынуды үйренбегені болмаса. Қазақ надан болған соң орыстан жатырқайды, жиренеді, қазақ қызы орыс жігітін сүймейді — бізге өз сүйгеніміз де жетеді: бізге әйел керек. Әйелдің сүйгенін тілейтін біздің өз еліміз бар ма? Қазақ надандықтан жатырқайды; оқыған ел жатырқамас еді, қазақтың оқыған азаматы орыс қызын сүймей, орыстан қатын алмай жүр ме?

Қысылғанда, сасқанда қарсылық қылған жерде болмаса, тегіннен қазақты өлтіргеніміз жоқ. Адамның тыпырлап өлгені бізге тауықтың өлгенімен бір есеп. Көңілімізге солай орнағаннан ба? Өлімді көп көріп етіміз өліп кеткеннен бе, кім білсін? Шынында өлім деген, өмір деген немене? Адам өлмек үшін туған. Бүгін өлдің не, ертең өлдің не? Өмір — қабақтың қаққаны. Ендеше, аз күн тіршілікте өмірден қандай қызық, қандай ләззат болсын, алып қалу керек. Өлген соң түк те жоқ.

Алдымызда қылышын сүйреткен қызыл шұнақ қыс. Айналамыздағы қала – қызыл жау. Келешегіміз — аяз, аштық, соғыс, ажал. Бірінен болмаса, бірінен өлуіміз ақ. Бүгін болмаса, ертең өлуге көзің жетіп отырса, елден, жұрттан, туған-туысқаннан күдерді үзсек, бізді жан екен деп, аяйтын адам баласы болмаса, біз қара таласпағанда, біз бой жасамағанда, біз кісі өлтіріп, біз қыз алып қашпағанда, кім бұларды қылмақ? Біз әзір тіріміз. Тіршілік деген арпалысып күнелту деген сөз. Ендеше, біз тіршілік қылып жүрміз. Бізді қазақ айыптаса, білмегеннен айыптайды.

МҰҚАШ

Мен таңқы мұрын, бадырақ көз, шұнақ құлақтау, жар қабақтау, кірпі шаш, қырыс маңдай, қара сұр жігітпін. Жасым отыз бесте. Әкем Тойбазар, өзім Мұқаш болғалы, аузым асқа, ауым атқа жарыған емес. Ес біле есікке жүрдім; ә дегенде, құны жоқ, былық, сараң, жаман Төлеубай дегеннің қозысын бақтым. Ел жайлауда, көк шалғында қымызға қызып куілдеп, мас болып жатқанда, мен босағада отырып, жырық сары тостағанмен саумал ішіп дамбалым борша-борша, шекпенім өрім-өрім болып, жалбаңдап, үйездеген қозыны ауылдан шығара алмай, дедектеп, кейіп, жыламсырап жүргенім. Балалар алтыбақан теуіп, ақ сүйек ойнап, шуылдасып, асыр салып, қой күзетіп, өлең айтып, думан қылып жатқанда «Таңертең оянбайсың, жат!»— деген байдың зекуін естіген соң, қара інгеннің қолаңса сасыған жабуын оранып, үй жанында бүк түсіп жатқаным. Әсіресе шырт ұйқыда жатқанда: «Тұр, қозы ағыт!» деп, байдың бүйірден теуіп оятқаны-ақ жаныңа батады-ау. Амал жоқ, бүрсеңдеп жүріп, қозы ағытып, бір тостаған іркіт ішіп, көзіңді уқалап жөнелесің. Күн қызғанша жүгіріп, ауылға қашқан қозымен арпалысып, айғайлап тас жіберіп, жүргенің.

Он беске келгенде Шабанбайдың қойып бақтым. О бір құдайдың атқаны! Өліп бара жатырмын десең, қойға бір тайын мінгізбейді. Ат отынан қалады дейді, алып қалмайды. Қой өрерде жылқышы келе қоймайды. Жатарда байлап қояйын десең, қоңыр өгізшені сиыр мүйіздеп, мұрнын жырады, таңертең сиыр өрмей тұрып ол сасықты қамалап ұстау тағы бір қырсық.

Бір күні балалардың ойнағанына бүйірім қызып, төңбекшіп ұйқым келмей, не де болса, құдайдың салғанын керермін деп, тұра сала ойынға мен де бардым. Қара құлақ ойнағанда, мен ит, Балабек қасқыр болып, Рақымжанның Айша деген қызын өзек жаққа апарып тастады. Мен шабаланып қуып барсам, қызды іздеген үлкен қара құлақ өзекте бұғып жатыр екен. Дүние-ай, мен де қара құлақ болар ма едім! – деп зығырланам. Ертең түсте қойды бұлақ басына жусатып, өгізімді тұсап қойып, жарлауытқа арқамды сүйеп отырсам, көзім ілініп кетіпті. Бір мезетте бетімді күйдіріп жібергендей, бірдеме басымнан орай шым ете түсті. Шошып кеттім. Жынды кісіше, шыбын-шіркей боп, лағып барам. Артыма қарасам көк айғырын апыраңдатып, қамшысын білеп, Шабанбай қуып келеді екен. Қалай бұлтарсам да қоймады, қашағанға төселіп қалған арам қатқыр қойсын ба, аттың бауырына алып жүріп, ал борсылдат, ал сой. Бақсам, ұйықтап қалғаным болмаса, қой қасқырдан аман екен.

Өшімді қалай алам деп аузымды басып жүр едім. Ахметтің қойшысы да байына ызалы екен. Екеуміз бірігіп, Шабанбайдан екі сек, Ахметтен бір марқа, бір тұсақты сойып, бұлаққа тығып қойып, бір айдай азық қылдық. Суға салған етте дәм болмайды екен. Бірақ ұрлығымыз шығып қалды. Оны айтып жүрген өзіміздің қойшылар. Естай деген бір жарамсақ таз қойшы бар еді. Байына жағынам деп, сол иттің бүлдіргені. Шабанбай екі қой, екі киім ақымды шығарда бермей қалды.

Қалай Бәдіғұлдың жылқысын бақтым, солай көзім ашыла бастады. Қашағанды жалғыз ұстаймын. Асауды жалғыз үйретемін. Күзетке жалғыз барамын. Боранда жылқы бағамын. Аязбен, асаумен, қараңғы ұзақ түнмен, ұрымен, қасқырмен, қауіп-қатермен алыспай адам — адам болмайды екен. Желден жаралған желге мінбей, адамға желік бітпейді екен. Жылқы бақтым — күлкі бақтым. Алыс-жақын, қатер ойыншық болды. Жылқы бақтым, кісі болдым.

Енді мені әйел де менсінетін болды. Енді менің атым да, киімім де түзелді. Кедей жатақтың келіншектеріне ет, май беріп, көңіл қостым. Кейде қасқыр жеді қылып, жабағы тайлап, соғым да беріп жүрдім. Жылқы бағып жүріп, қалың беріп қатын алдым. Бұралқы жылқы қағыстырып, ен-таңбасын бұзып, пайда-бақыршылық қылудың тәсілін де білдім. Қатын алғанда ораза ашарым да болды.

Жылқы жұттан кейін енді есікке жүргім келмеді. Неде болса, алыс жерді де бір көрейін деп, барақотқа жұмыс қылуға жалдандым. Ертіс ағып, Өскемен, Зайсан, Семей сияқты қалаларды да көрдім. Азын-аулақ орыстың тілін де үйрендім. Орыспен араласып, орыс тілін үйренген соң, кеудеме нан піскендей, өзіме-өзім әлдеқандай көріндім. Өзім – бір тұрған заңмын. Орыспен де, қазақпен де сөйлесе кетемін. Елде жүрсем де, қалаға барсам да өлмейтін тәріздімін. Адам болған, ел билегендердің менен түк артық жері жоқ. Олар білген өтірік, өсек, ұрлық-қарлық, сұмдықты мен де білемін. Олар сөйлеген сөзді мен де сөйлей аламын. Қайта мен «Какой шорт, как жы, не жоли, ни емеш праба...» деп орысшаны араластыра соғып жіберуге өмірім келді. Алыса кетсе, бір, кісіден таяқ жемеймін. Барақотта жүргенде ершікпен он пұтқа шейін көтеріп жүрдік. Араздаса кетсе, кісінің бір малын жетелеп кетуге жараймын. Енді менің ел адамынан қорғалайтын нем бар? Мен неден тайсалам. Жалғыз кемдігім қағаз танымайтыным ғой. Мендейлер толып жатыр ғой. Әттең дүние! Қолым хат білсе, Күршін өзенін теріс ағызар ма едім, қайтер едім...

Елге келген соң, атқа мініп, партияның сөзіне араласып, жаңа бір қызметке ниет қып жүргенімде, соғыс болды да, оның артынан төңкеріс килікті. Ақтар қашып, қызылдар келіп, қала-қалаға орнады. Балшабай деген бар, кедейдің пайдасын сөйлейді, балшабайға жазылған кісіні ауылнай қылады, болыс қояды, қолына мылтық береді, «панимаш» мылтық береді, байдың малын, артық қатынын, жерін кедейге тартып әпереді... деген лақаптар шыққан соң, жатсам ұйқым, тұрсам күлкім келмеді. Мен де балшабайға жазылып, мылтық алсам деп, ойладым да жүрдім. Ойға алғанын істемеген жігіт, жігіт пе? «Біреу қазақ жақсы деді, біреу орыс жақсы деді: шорт — пібри деп шоқындым да кеттім»,— деп бір шоқыншақ айтқан екен. Сол айтқандайын, неде болса, тәуекел, мұны да бір байқайын, кім біледі, мен де бірдемеге жарап кетермін деп, бардым да яшейкеге жазылып, бесатарды мойынға салып шыға келдім.

Елге келе лау мініп, қой сойғызып, жүрегін шайып алуға, кейде басынан асыра мылтық атып, қызметке кірісе бастадым. Қазынаның мүлкін, ақтардан қалған қару-жарақ іздеп, қырындаған кісілерімнің үйін тінтіп, қорқытып, көр-жерлерін алып, пайда-пақыршылық істей бастадым. Ел мені «Шоқынып кетті» деп кірпідей жиырылды. Әуелі, өз ағайындарым да маған осқырып, үрейленіп қарайтын болды. Менен жұрт сескенейін деді. Мен келе жатқанда, қызыл көзді пәле келе жатқандай атын, дүниесін тыққыштап, өп-өтірік жалпақтауды шығарды. Елі құрғырлардың аузын бассаң, арғы сөйлеп тұрады ғой. Әсіресе, осы мұғалімі бар болғырлар, пәле болды. Мені елден пара алды, дүние тартып әкетті... пәлен-түген қылды деп, қаладағы оқыған азаматтарға даттап қойыпты. Сайлау кезінде болыс болайын деп тұрған кезімде, менің үстімнен жазылған қағаздарды жинап, Мамырбайдың баласы кеңсеге тапсырыпты. Мені бұзақы адам деп, сөйтіп болыстыққа сайламай қойғаны. Әй, атаңның аузын... Мамырбайдың, ұлы-ай! Тірі болсам, бір қылармын! – деп кете бердім. Мылтықтан айырылдым.

Елге келген соң, ауыл-ауылдан мал, киіз, төсек-орын, ыдыс-сайман алып жүрген ақтардың адамына жолығып, іш пікірім ішімде, соларға кісі болдым. Олар маған жақсы қыз тауып бер деді. Ойыма Мамырбайдың Ақбілегі сап ете түсті. Атасының қылғанын алдына келтіретін маған да күн туды. Өмірі байдан, күштіден қорлық-зорлық көріп келдім. Әлі солардан көріп отырмын. Енді оларды мен несіне аяйын. Арманыма жетсем — жеттім, жетпесем, жаман адам атанып кеткенім дағы...

Алыс-жұлыс, ауыр күйік, аттың соққысымен Ақбілектің сілесі қатып, аттан түсіргенде, өлген адамша сылқ ете түскен.

Ақбілек есі кіріп, көзін ашса, алты сырықтың басын бүріп, киіз жапқан, кішкене қоста, өңшең серейген, бырқыраған, жат киімді, жат түрлі орыстардың ішінде жатыр. Оң қолын Ақбілектің үстіне артып, қақ қасында бетінен түгі шыққан, шашы дудыраған, істік мұрын, жирен орыс жатыр. Оның бейнеусіз аңқиған, жарық ерінді, дүрдек аузынан шыққан демі Ақбілектің бетіне тамұқ лебіндей тиіп, денесін тітіркендірді. Өңі, түсі екенін біле алмай, көзі алабұртып қостың ішін сипай сүзіп шықты да, түндегі оқиға есіне түскенде қайнап шыққан бұлақтың көзіндей, жасы мөлтілдеп, жылап ағып қоя берді. Саңғал киізден сығалаған аңғал шуақ Ақбілектің бетіне түсіп, жайраңдаса да, телегей аққан жасын құрғатуға септігі болған жоқ, жанын жанышқан қараңғылық қараңғы дүниені аңсатты. Әйтсе де, жарық сәуледен, көзін біржола жұмбай құтылмасына көзі жеткен соң, тым болмаса саусылдаған сары қолдың ішінен сытылып, даланы бір көргісі келді. Ақбілек үстінде жатқан ашалы, ауыр қолды ақырын сырғытып қойды да, сыбдырсыз басын көтеріп, жетқорқақ болған ботадай, аяғын аңдап басып, сығалап қарап, жапсарды ашып, тысқа шықты.

Мұның шыққаны алдарына ер тоқым үйіп, мылтықтарды мосылап қойған, қатар тігілген ұлылы, кішілі, жыртығы, бүтіні аралас жеті қостың бірден соңғысы екен. Төрт құбыладан бірдей ерейіп-серейіп, үстіне төніп тұрған ақар-шақар тауларға, тауға біткен үйірім-үйірім сабалақ жүнді орманға да, тау басында қалықтап жайылып жүрген бүркітке де, тауға тырмыса жайылып, жатқан құмырсқадай жылқыға да, қостан аулағырақ өзек қуалай, шыққан шоқ-шоқ бұтаға да Ақбілектің көзі тоқтап тұра алмай, сырғанап келіп, жер ошақ басындағы қазақтың қара құманына, қара астауына жыртық орыстың шөмішіне тоқтады. Жаудың қолына түскен әлде қай сорлының астауы, шөміші екен. Сорлы шөміш! Мен де сенің сыңарың ғой дегендей, мұңдасқандай, көзіне тағы жас алды.

Талдың тасасына түсейін деп, шеткі қостың артынан жаңа аса беріп еді, қос далдасында мылтығына сүйеніп, қақиып тұрған бір орыс жалт қарап:

— Стой! — деп ақырып қалды.

Дауыс жер астынан шыққандай, селк етіп, зәресі зәндемге кетті; жығылып барып оңалды. Сүйткенше болмады, артынан бір орыс жүгіріп келіп, құшақтай көтеріп қосқа ала жөнелді. Ақбілектің көзі шарасынан шықты. Құшақтаған орыс аймалап қосқа алып кіргенде, тағы екі орыс бастарын көтеріп, керіліп-созылып, көздерін уқалап, Ақбілекке қарап, күле сөйлеп, шылымдарын орай бастады. Алып келген манағы қолын артып жатқан жирен орыс екен. Ақбілекті аш белінен жібермей, қысып, бетіне таман ауызына ұмтылып еді, Ақбілек теріс қарап, бұлқынып сүйгізбеді. Өзге орыстар жирен орысты мазақтағандай, қарқ-қарқ күлісті. Олар күліп жарқылдап отырғанда, төрде жатқан ұзын бойлы, аққұба, қара мұрт орыс оянып, қырынан жатып, Ақбілекке көз салды. Ол өзгелеріндей сөйлескен де, күлген де жоқ. Құба шыңға құлаш ұрған жез қанат бидайықтай, талмау көзін талықсыта, терең қиялға шомылды.

Көп күліп жатқанда, біреу сазарып отырса, оның жаны жұмбақ қой. Көп мұңайып отырғанда, біреу күліп отырса, оның ажары да көңілді бұрмақ қой. Жұмбақ нәрсе адамды құштар қылмақ қой. Қарқылдасқан, қайғысыз, қамсыз көп орыс ортасындағы қара мұрттың лебі де Ақбілекке жұмбақ боп көрінді. Әлде өзіне бастас қылғысы келді ме, немесе одан бір жылы сөз күтті ме, болмаса әйелге біткен жеңсіқойлық мұны да жеңді ме, әйтеуір қапаста қапаланып, жалынарға жан таба алмай отырған Ақбілектің көзі еріксіз қара мұртқа түсті.

Қара мұрт Ақбілектің жан жарасын әлде көзінен оқып білді ме, әлде бір басқа сезім кернеді ме, кім білсін жирен сүйем деп тағы кезеніп, Ақбілек сырт беріп тыжырынып еді, ашуланған адамша анаған ажырая қарап, бірдеме деп шорт кесті. Жирен орыс та қыңбады, ежірейіп, басын сілкіп, бірдеме деп тастады. Бірақ енді қайта сүюге қызға ұмтылмады. Өзгелері үндемей шылымдарын тартып болып, тысқа шығып кеткенде, қара мұрт Ақбілекке жылы қарап, бір күрсінді де, жирен орысқа әлгідей емес, жайраңдап, сөйлей бастады. Алғашқы кезде нәресте шақырғандай, алақанын қармай, мойнын бұлғай, көзін тұнжырата, ернін шошайта сөйлеп, жирен орыс басын шайқап болмаған соң, иығын қысып, көзін тікірейте, ернін кезерте, ызбарлана сөйледі. Арыс-ұрыс еткен иттерше бірін-бірі қауып алғандай болды. Келте-келте жауаптасып, жұдырықтарын білесіп, қара мұрт өңі сұрланып шығып кетті. Ол кеткен соң жирен орыс та құшырланып, күңкілдеп, боқтаған іспетті болды да, тысқа шықты.

Өзге қостар да тұрса керек: далада шүлдірлескен сөздер молайып, жаңылдай бастады. Кейбір орыстар Ақбілек отырған қосқа келіп: «Кзымке...»— деп мойындарын қисайта, шағыр, шегір көздерімен тесіп жібергендей Ақбілекке үңіле қарасып, ыржиысып, бірдеме десіп кетіп қалды. Ақбілек олардың бетіне тура қарай алмады, кіріп келгенде ғана немесе түрткенде ғана көзінің құйрығы түсті.

Аздан соң, шелекке қайнатқан суды орталарына қойысып, темір тостағандарды батырып, кепкен нандарымен қытырлатып шәй ішіп отырып, мылжыңдап көп сөйлесті. «Алдына ас қойсаң, орыс ит мылжыңдайды да отырады» деген әкесінің сөзі Ақбілектің есіне түсті. Жирен орыс манағыдай емес, Ақбілекке өліп-өшкенін қойып, бетінен түгі шығып, әкесі өлгендей, бас терісі аузына түсіп, кетіпті. Қасындағы біреуі Ақбілекке қаңылтыр тостағанмен шәй ұсынып еді, алмады. Әлгі айтысқан, жанжалдасқан қара мұрт орыс қайтып көрінбеді.

Шәйларын ішіп, шылымдарын тартысып болған соң, өзгелері тысқа шықты. Жирен орыс беліндегі алты атарын алып, құлағын қайырып, бірдемесін басып, бұрап, шыртылдатып айналдыра бастағанда, Ақбілек өзімді атып тастар ма екен деп жүрегі сескенейін деді. Жан шіркін көзге тағы бір елестеп өтті. Бірақ атқан жоқ, мылтығын қайтадан қабына салып қойды. Сөйткенше болмады, киімдері сымдай, белдерін қылмита буынған, қылыштарын асынған екі орыс сып етіп кіріп келіп, қақиып тұра қалып, жирен орысқа келте-келте бірдеме айтты. Жирен орыс бір-ақ ауыз жауап қайырды да, үн-түн жоқ, киіне бастады. Киінді де, Ақбілекті қолынан тартып, тұрғызып қостан алып шықты. Ақбілек енді бірдеме қылады екен деп, жүрегі дүрсілдеп барады. Шықса — көп орыс қос маңында топ-топ сөйлесіп тұр. Қызды алып бұлар шыққанын көріп, өзгелері де қозғалып, лек-лек болып, тал жаққа қарай аяндады.

Енді ажалым жетті ғой деп Ақбілекте зәре жоқ. Бәрі жиылып, атып, қалай өлгенімді тамаша қылғалы жүр ме? Әлде бұлардың басқа заңы бар ма? Басқа бірдеңе істегелі жүр ме? Уа пірім-ай, мынаның бәрі жабылып... нетсе, не жаным қалады?.. Көп орыс талға таянған соң қатар тұра қалды. Үш орыс шығып, анадай жазаңқайға барысып тұрған кезде, жирен орыс Ақбілекті бауырына қысып алып, аузынан құшырлана үш сүйіп, қасына екі орысты ертіп, анау үш орысқа таман барды. Алтау болды. Алтаудың бірі топқа қарап, бірдеңе айтты. Топтан қысқа ғана жауап естілді. Содан кейін әлгі орыс ақырып қалып еді, әлгі өзінің жирен орысы мен манағы қара мұрт біріне-бірі таянып бірдеңе десті де, аяқтарын нығарлай басып, екеуі екі жаққа қарай жөнелді, сүзісетін қошқарларша екеуі біріне-бірі қарама-қарсы тұра қалды, Сол кезде қалған төрт орыс кейін шегініп, біреуі қолын көтеріп, «раз, дыба, три!» деп қалуы-ақ мұң екен, алты атарларын қолына ұстасып тұрған екі қошқар басып-басып жіберді. Түтін бұрқ етті. Орыстар тұра ұмтылды. Ақбілек енді не болар екен деп, арт жағында тұрғанда, мына жағынан қара мұрт орыс жүгіріп келіп құшақтай алды.

Өлген жирен орысты кеп орыс көтеріп алып кетті. Ақбілекті белінен құшақтап, сүйемелеп, қара мұрт қосқа әкелді. Өзіне таласып, екі орыс бірін-бірі өлтіргенін Ақбілек сонда білді. Бірақ төбелесіп өлтіріспей, алыстан атып өлтіріскеніне түсіне алмады.

Қара мұрт шығып кетіп еді, бір уақытта қалпағын шекесіне салған, сеңсең бас, теке көз, бұжыр сарыны алып келді. Теке көз келе-ақ Ақбілекке:

– Аман қарындасым, – деп қолын ұсынды. Қазақша сөйлегені құлағына жылы тиіп, қолын ұсына түсті де, қайта тартып алды, жеп қоятындай сүзе қарады. Теке көз қазақша білетін тілмаш екен, Ақбілекпен сөйлесуге шақырып әкепті.

– Мына төре сені жақсы көрген. Бұл өзі үлкен төре. Қорықпайтын кісі. Сені көргенде (жүрегін түртіп), мына жері шыдамаған. Анау жігіттен сені маған бер деп сұраған, ол бермеген. Ол кішкене төре ғой. Екеуі дауласқан, шатақ шыққан. Содан «дуелге» шығып атысқан. Өзің көрдің ғой. Бұл сен үшін өлем деген, сонда да шыдаған. Сен бұрын орысты жақсы көрмеген даладағы қазақтың қызысың. Сен қорықпа. Саған ешкім тимейді. Мына төре сені ешкімге бермейді. Бұл сені қатын қылады. Өзге төрелер сені бәріміз қатын қыламыз деп еді. Бұ кісі оған болмады: ол жарамайды, онда бәріміз хайуан боламыз деді.

Бұл көп білетін ақылды жігіт. Бұ да өзіндей адамның баласы. Құдай біреу, жан біреу: Сен бұдан қорықпа, жақсы көр. Бұл кісі сені жақсы көреді. Сені күтеді. Саған тамақ, киім әпереді, саған жұмыс қылдырмайды. Қазақтікі қатын немене? Малай ғой. Байы ұрады, соғады, жұмыс қылдырады, бәрі кір болып, жаман болып жүреді. Біздікі орыс законы жақсы: қатынды ұрмайды, (қолтықтағанды көрсетіп) былай ұстап жүреді, тиатрға апарады, гуләит қылады... деп, Ақбілекті үйір қылам деп, теке көз көп сөйледі. Анда-санда қара мұрт сөз үйретіп тұрды. Ақбілек көнетөз жасыл шапанын көзіне түсіре бүркеніп, белі бәкіше бүктетіліп бас-аяғы кірпіше жиырылып, құнысып, жасы мөлдіреген қара көзін жыпылықтатып, қара мұртқа анда-санда көз құйрығын бір жіберіп, таңдана, үрейлене тыңдады.

Орыс сөйлеп отыр. Оның көп сөзі миына қонбады. Үлкен төре деп мақтайды. «Төре» болса қайтсін? Мұның іздегені орыстың төресі ме еді? Киім, тамақ әпереді дейді. Соларға зар болып, осылардан сұрауға келіп отырған-ау! Шаруаны қатын істемейді дейді, енді кім істемекші! Бекболатқа тисе, Ақбілек малай болар ма еді? Өзі де істер еді, малшы қатынды да алар еді, байы ұрыспаса, ұрмаса, қатын қайда кетпейді? Қатын не істемекші?.. Мұның бірде-бірі құлағына бармады. Жалғыз-ақ Ақбілек үшін қара мұрттың жанын қиғаны рас. Ендеше, жақсы көргені рас. Ендеше, жақсы көргендей, Ақбілек сұлу екен. Қазақ тұрсын, орыстың боздақ жігіті де Ақбілекке қызығады екен, жанын қияды екен. Әйелге бұдан артық құн бола ма? Сый бола ма? Оның үстіне Ақбілек енді көп арыстың талқысына түспейді, асыл қазынасын бір-ақ кісіге қияды. Қандай кісіге? Өзі үшін жанын қиған ер жігітке... Бірақ, ойбай-ау! Ер жігіт деп отырғаны аузы түкті кәпір ғой! Әлгі дәретсіз, сүндетсіз, түрегеп сиетін, шошқа етін жейтін, арақ ішетін, темекі сасыған, елді қыран жапқандай қылып, қамшы, қылыш, мылтық ойнататын, мейірімсіз, шадыр мінез орыс осы емес пе? Шынымен сол орысты иіскегені ме? Шынымен ақ төсіне арам денені ойнақтатып, ашылмаған қауынын арам пышаққа жарғызғаны ма?

Соны ойлаған кезде ақ торғын маңдайына екі тік сызық көріне қалады. Апасы есіне түседі де, көзінен екі моншақ домалап кетеді... Жан апасы бұл үшін өліп кетті-ау! Тым болмаса бір ауыз тіл қатуға да мұршасын келтірмеді-ау! Жан апасынан мәңгілік айырылып, басы қаралы, жүзі жаралы болып отырып, не бетімен бай іздегені? Апасын өлтіріп кеткен, өзін тартып әкелген, ауылын шапқан, талаған орыстың тұқымына не ғып өз еркімен көнгені? Ел қайда? Бұл қайда? Әкесі, ауылы не күйде? Ақбілек туралы олар не ойлап жатыр десейші?.. Сорлы қызымды өлтіріп тастады ма, әлде не қылды?.. деп, әкесі не ғып жаны шыдап отыр екен?.. Күйеуі келмек еді, түндегі қуған, оққа ұшқан әлде сол емес пе екен? Тірі қалып, құдай жазып, көретін күн болса, күйеуіне не бетімен жолықпақ!.. Ойпырмай! Мұндай да сорлы, мұндай да масқара болған қазақта әйел бар деймісің? Бұл қорлықты кім көрді дейсің. Осының бәріне шыдап, не ғып өлмей, тірі отыр?.. Түндегі оқ апасына тигенше, бұған тимегенін қарасайшы...

Алды-арты тұйық, қараңғылық, не болары белгісіз... сонда да Ақбілек тірі, Ақбілек сұлу... Ол елден асты: қазақ тұрсын, атағын орыс естіп, іздеп келіп, алып қашты... орыс біткен бұған бола қырқысты... Кім біледі, тірі болса, үмітсіз сайтан... өз еркімен келіп отырған жоқ... Қара күшке, тағдырға не шара? Жамандығынан мұндай болған жоқ. Ақбілекті кім жазғыра алады? Малына, жанына ие болып отырған қай қазақ бар? Әзер болса, жазықсыз құрбан болып жатқан көп қорғансыздың, көп сорлының бірі шығар...

Ойдан ой туып, басы даң боп, шапанының етегіндегі тамған майға қадала қарап отырғанда, тым-тырыс күте қалған, қара мұрттың ыстық қолы қолына келіп тиді. Ақбілек ауыр бір қағып, «Менде не ерік бар?..» дегендей, терең қасіретпен оның бетіне қарады. Қара мұрт тілмашына иек қағып, шығарып жіберді де, Ақбілектің қолын ептеп өзіне таман тартып, мұртын ерніне апарды. Ақбілек қарысқан жоқ.

Түндегі айқай-сүрең, ала сапыранда Мұқаштың қолында — жетектеулі екі ат, ойында — аман құтылу, көзге түспеу ғана бар еді. Аттарды, нәрсені, қызды аман-есен орыстарға әкеліп, тапсырып, «Мукашке маладес!» дегізіп, ала кеуімде ауылына қайтып келе жатқанда, ойына әлденелер келді.

Мамырбайдың баласына егесіп, қарындасын орысқа шығарып беріп оп-оңай кек ала қоймақ еді, қызды алам деп жүргенде, бұл иттер шешесін атып өлтіріпті, мұның арғы үлкен сүреңге шаппасын кім біледі?.. Қуғыншылардан да кісі өлген болу керек. Бұл шіркіндер жүрген жерін қызыл-жосын қылмай кетпейді. Кім біледі, түндегі оққа ұшқан әлде өз ағайындарының, өз тілеулестерінің бірі ме? Елді осынша қырғынға ұшыратқан Мұқаш неткен қанішер? Япыр-ау, мен қазақпын ба? Қазақ болсам, өз қаныма неден мұнша өшіктім? Өзгем өзге ғой «Ағатайлап» жалынып, қолын созып келе жатқан Ақбілектің білегін көкке созғызып, жүйкесін құртып, орыстарға ұстап бердім-ау! Ағасы болмаса, бұ қызда не жазық бар еді?.. Тегі, мен өлерімді білмейтін, ақымақ шығармын. Әйтпесе, елді осынша шапқыншылыққа ұшыратып, осынша қан қақсатып, зарлатып, қарғыс алып, жексұрын болғанда, қайда сиям, қалай тіршілік етем деп ойладым екен. Осының бәрін істетіп жүрген мен екенімді білсе, – білмей тұрар ма, — ел мені тірі қойғаны ма?.. Қой мен жынданған екенмін, мені сайтан азғырған екен... Бірақ енді істі түзетуге бола ма? Болмайды: шынымды айтсам да, басымнан асып кетті; елдің менен жауыз дұшпаны, арам сүт емген арамза ұлы болуы мүмкін емес...

Енді бұл беттен қайтуға өткел жоқ, дауа жоқ... Осы кеткені кеткен... Шынында, байларға не обал бар? Олар елді жемей жүр ме? Бай неліктен бай болады? Малайдың арқасы, елдің арқасы ғой, олардың құтыратыны, төрт түлік малын малшы бақпасыншы, шөбін малай шаппасыншы, отын жақпасыншы, құдығын аршымасыншы, қорасын қаламасыншы — көрейін байдың бай болғанын. Асқанға тосқан деп, сәбет өкіметі байлардың пейіліне бола келген бір тосу ғой. Кім біледі, мені де байларға құдай жұмсап тұрған шығар... Мен болмасам да, осынау ез етін өзі жегелі жатқан ақтың білеуіттері елді тыныш қояр ма еді? Мен болмасам да, ағайынға өкпелеген бір қазақ кек алам деп, орысқа шаппас па еді? Сөз жоқ, ондай біреу табыла кетер еді? Әрине, мұндай жұмыс екінің бірі, егіздің сыңары, жалпылама адамның қолынан келмес, бірақ мендей біреу табылуы хақ... Талай әскер шауып кетті. Талай қазақтар елге ұлық боп келіп, алып та, жеп те жүр. Соларға ел не қыла алды? Түк қылған жоқ... Өзім коменес, қолымда мылтық. Он кісіге алдырмаймын; мылтық ату әдісін орыстардан үйреніп, мерген боп алдым... Күндіз сақ жүрермін. Түнде жұмысымды бітірермін... Мен несіне қорқамын? Қорқарым бар, бұл іске әуелде кірмеуім керек еді. Кісілік іздеу, жашикеге бару, мылтық алу керек емес еді... Жоқ, өлім біреу, неде болса құдайға тапсырдым. Енді менің, елге кішірейуім – өлім, жігіттігіме кемшілік... Мені жұрт өткір, қайсар, ер жігіт деп ойлап жүр. Сол аттан айырылмауым керек...

Осындай ойлармен Мұқаш ауылына таянды. Ауылы үлкен таудың күнгей бетіндегі, ойпаңдағы — төрт-бес тас қора. Ол қоралар өзімен немере-шөберелес ағайындардікі, осы ауылдың бас көтерері Мұқаш, ақсақалы Тезекбай молда.

Молда деген аты болмаса, Тезекбай кісі атын да жаза алмайды, барлық оқуы «Қырық қадістен» есінде қалған «Қаланна бій ғалайссалам» — атты пайғамбар Ғалаисиссалам, бар білген құлшылығы: өлікке, шелпекке, үлі тиген малға, «жасын» оқу, тарауық оқығанда, «Алқамға» қосып «Енне казелике» бірдеңкені міңгірлету, бар білетін дұғасы — «Аятл — күрсі» — құрбаннан малына, немесе айға бата қылса да осыны оқиды, көзіне ақ түскен әйелдерге де осыны айтып үшкіреді. Өз ағайындары болмаса, Тезекбайды сырт қазақ молда деп те санамайды, жекжат жердің, өлімі болмаса, жамағайынның жаназасынан «Жақсыларды жанаған» қожа-молдалардан асып, Тезекбайға тиіп көрген емес. Тезекбай ел қыдырып, зекет, садақа жинаған, ет, қымыз іздеп түтін аңдыған кісі емес, ондай сұқым, сімтік шалдарды қайта шенеп жаратпай; «Не бар екен? Жатсайшы!» — деп отыратын. Тезекбай тысқа шықса, ақтаяғын беліне қыстырып сиырып, бұзауын көздеп, үйге келсе, кемпірінің киім жамағанын, кеже қылғанын жаратпай: «Ісінің бәрі балшы, ісінің бәрі балшы», – деп, дабдырлаудан басқа, ауыл үйге зияны жоқ адам. Онысы да кәртайғанда ерлі-байлы адамның бірінен-бірі жиреніш тартатын әдетінен ғой, әйтпесе кемпірінен асып, өнер табатын Тезекбайда не қауқар бар дейсіз...

Әйтсе де осы молданы өз ауылы сыйлайтын, қыстауға қонса, бата оқыр болса, мал өлсе, құрмалдық берсе, бас пен жамбас молданың алдына тартылатын. Сүттің уызын, қымыздың тұнығын молдаға татыратын. Молда жоқ болса, намазы қаза болғандай, келіндер де: «Молданы шақыр» деп отыратын.

Мұқаш қандай елден шыққан құдайдан безген, содырлы болса да молданы сыйлайтын. Молда жолығып қалса, сәлем беретін, бірақ байыздап тұра алмайтын. Мұқанның онысын сезіп молда да сөз қатпай тоң айбатпен жүретін. Сөйлесіп тілін шығарып бетінен алғызғаннан да анадайдан ығысып жүргенді тәуір көретіні үлкен кісілердің бір әдеті ғой. Ауылға таяна бергенде Мұқаштың бір қысылғаны: осы молданың көзіне түсіп қалам ба еді.

Төмпейден шыға берістегі, күн шытыс жақтағы қора Мұқаштікі еді. Төмпейден оралып шыға бергендегі жапырайылған тас қоралардың күнгей беттері таңның қызыл сәулесіне шомылып, күлімсіреп тұр екен. Молданың қорасы ергенегі шалжиып, аузы ашылып жатыр екен. Босағада жатқан қызыл ит тастақтағы аттың тықырын естіп, үре бастады. Мұқаш қаттырақ аяңдап, қораның далдасына түсуге асықса да, шекпенін жамылып, аяғының басына кебіс іліп, дәретке шыққан молданың бір көзін жұмып, сығырая қарауынан құтыла алмады. Молда ойындағысын біліп қоятындай, Мұқаш тура қарай алмай, қызарып, қырындап кетті. Тезірек тебініп қорасының тасасына түскенде, қорадағы ақ күшігі де шәуілдеп қоя берді. Күпісін жамылып, қара домалақ келіншегі Алтынай да тырпылдап келіп есік ашты. Жаратпаған кісіше, бетінің бір жағын тыржитып, «сенбісің» деді де, тысқа жөнелді.

Мұқаш ақырын: «Мен» деді де, атын қораға кіргізіп, қадаға байлап, үйіне кірді. Бір кезі соқыр, жалғыз әйнекті, тапалтақ, кішкене үйінің дымыққан, күлімсілеу, терсымақ иісі мұрнына жып-жылы тиді. Жаман текемет үстіндегі қызыл шыт көрпеден монтиған қолдары шығып, домаланып, томпиған үш жасар Медеудің көкшіл танауы делдиіп, аузы ашылып, езуі қожалақтанып, шот маңдайы тоқырайып, жылтырап жатқаны да жарастықты көрінді. Баласын иіскейін деп оқтанды да, ойына бірдеме түсіп кеткендей, тоқтай қалды. Күнәға батпаған періштедей сәбиге жаман, қолын, арам демін, арам ернін тигізуге батылы бармады.

Молдадан да, ұйықтап жатқан нәрестеден, нәресте емес өзінен ұялғаны күштірек тәрізденді. Аңдусызда аяқ астынан әлде бір ит арс еткендей-ақ, Мұқаштың тұла бойы шымыр ете түсті. Итті тұмсыққа бір теуіп, бетін қайыруға асығып, белін шешіп, келіншегінің басындағы қызылсаң жастықты жұлып алып, әйнек түбіндегі бұрышқа тастай берді де, қолын ішіне алып, бүркеніп, жантая кетті.

Сабан төсеулі балшық сәкінің ернеуінде жаулығын шалқайтып қойып, Алтынай көйлекшең дәрет алып отырып, мұрнын қатты-қатты сіңбіре берді. Қызыл алақандары қошқар мүйізденіп кестеленген, әлдеқашанғы жыртылған ақ орамалына беті-қолын сүртіп жатыр:

— Бүк түсіп жата қалғаны несі! Атыңды қайтушы ең? — деп тоңқ етті.

Мұқаш басын көтерместен:

— Түске таман жібере сал! — деді.

Алтынай байына оқты көзімен бір қарап:

— Тұрып ыстық суынды ішпеуші ме ең?— деді.

Мұқаш:

— Жоқ,— деп басын бір қымтай түсті. Сонымен сөз бітті. Түн баласында Мұқаштың жойылып кетіп жүргені бір бұ күн емес, үйреншікті әдет тәрізденіп, Алтынайдың өршеленбейтіні сол еді. Кішкене баласымен екеуден екеуі бір қорада жалғыз жату алғашқы кезде қорқынышты көрінсе де, жүре-жүре оған да еті үйреніп кеткен. Кімге жалынсын, кімге сенсін?

Бұрынғыдай емес, әсіресе, Алтынай тұрмысына енді ырза. Ырза болмай не ғыпты? Байы атқа мініп, кісі болды. Кісі болғалы, үйі үй болып келеді. Өмірі бітпеген қара ала сырмақ та, ақ киіз де төр алдына пайда болды. Бұрынғыдай емес, Алтынай жымың қағып, көкала абдыраның аузын көбірек аша беретін күйге ұшырады. Алтынайға ақ бәтес көйлек, жасыл жеңсіз де пайда бола бастады. Алтынай абысындарына мақтанып та қояды. Өйткені ол енді «Ұлықтың» қатыны ғой.

Бұрын бұйығы, жаман Алтынайдың енді тілі де шығуға айналды. Қатындар: «Күйеуің қайда кеткен?» – десе, «Қызметпен болыс ауылына кетті» немесе «Ауылнай шақыртқан екен» деп, тұмсығын көтеріңкіреп, ернін бір жымырып қоятынды шығарды. Әлде біреу кісідегі ала алмай жүрген ақысын, не қорлық көріп жүрген, ұзатқан қызын сөз қылса, Алтынай көлденеңнен қыстырылып: «Оныңды біздің әлгіге неге айтпайсың?» деп қоятын болды. Алтынай аузына енді «Әлгі» көбірек түседі, өйткені оның қолынан келмейтін іс бар деп білмейді.

Байын сондай көріп жүрген Алтынайдың бүгінгі мінезінің тіпті дәмі жоқ қой. Бәсе деймін-ау! Жоқ, Алтынайдың өзінше дәмі әбден бар. Алтынайға құдайдың берген бір мінезі: анда-санда кілтің етіп, кекжиіп қалатын, ар жағында, пәлендей зілді өкпесі болмаса да, күйеуіне іші ырза болса да, бержағы, сырты өп-өтірік. Қыртыңдаған, наразы кісімсіп, сыр бермейтін. Сонысы ма, немесе өзі Алтынайлығын, жан екендігін, Медеудің анасы екендігін көрсеткісі келді ме, әйтпесе «әлгі» тысқа шығып келгенде, қанжығасының құр қайтқанына көңілі толмады ма, әйел шіркіннің қай бұлтақ-сұлтағы екенін кім біледі, қалайда күйеуіне бір тарс ете түсуді өзінше дұрыс көрді.

Дәрет алғаны болмаса, Алтынай намаз оқыған жоқ, байына еліктейді дейсіздер ме? Жоға... оқымайтын бір реті келген де. Намаз оқығанда да, Алтынайлардың аузын жыбырлатып, жығылып, тұрып жатқанда, не айтып не қоятынын бір құдай білмесе, пенденің көзі не жетсін? Алтынай төсегінің аяқ жағына отырып, мәсісін киіп жатып, күндегі әдетінше шұлығындағы тесікке сұқ қолын тағы бір батырды. Осы түскірден қашан құтылар екен? Ұлықтың қатыны басымен бақайы жылтылдап жүрген несі жақсы дейсің? Бірақ «әлгі» тірі болса, бүтінделер деген ой келді де, тезірек орнынан тұрды, өйткені сиырын саууға асықты.

Тарғыл шолақ сиырдың бұзауы еміп жатқанға жүгіріп барып, басын жұлып алып қараса, арам қатқыр, қақтап тұрып еміп қойыпты. Бүйірге бір нұқып, ашаға таман жетектеп еді, бас жібі шолтаң ете түсті, басын шайқап, таңдайын бір қақты да, жалғaп, байлап, қасқа сиыр мен өкіректі саууға кірісті, Алтынайдың жарылған күс қолдары жып-жып етеді, емшекті суыра тартқанда, сиырдың көтеншегін солқылдатады, сауған сайын сүт молайып, шелегі күр-күр етіп, ән салады, шелектің өнін тыңдап отырып, Алтынай қызыл бұзауына мықты бас жіп қайдан табылар екен деген ойға батады. Қойы жоқ үйге жіп-шу деген, нардың бұлы емес пе? Одан-бұдан шымқынып сұрап алған уысты құлақ жүн қайбір жарытады? Кіші ауылдағы Жамалдың апасынан сұрамаса, бұл ауылда атымен қой жоқ. Жап-жаңа, аттай бір бас жіпті таққаны сол еді, сыртқы ауылдың балалары ала қойып, кезін ағартып кеткені. Қолына құлғана шыққыр! Қайсысы ғана ала қойды екен?

Бір қолын шошайтып, шүу-шүулеп сиырларын қорадан аулағырақ айдап салған соң, Алтынай үйге келіп, шелектегі екі сиырдың сүтін қарақ табақ пен ескі сары тегенеге бөліп құйды. Жұқалап жайпақ ыдысқа құйса, қаймақ көп тұратынын, Алтынай алдақашан білген ғой. Не дегенмен Алтынайдың қолы берекелі қатын. Жылына тістей қатып, тырнақтап жүріп, үш сиырдан үш-төрт қарын май алады. Өліп бара жатсын аузына бір салмайды, қаймақ былғап отырғанда, Медеужанның алақанына да, бояу сатқан бақалшыға ұқсап, шымшып ғана салады, онда да зорын тапса. Аққа қалай аузы тиді, солай ірімшік, құрт қайнатам деп арпалысады. Оның есесіне қысты күні сорпаға, көжеге сарқасқа қылып құрт езіп, тойып алса, қора ішіне кемзелшең, көйлекшең шыққанда, бойы қыз-қыз қайнап жүреді. Майының артығын сатып, киім-кешек, ұн-шайға жұмсайды. Ауылдағы кексе қатындар шаруаға қырбай келіндеріне ұрысқанда, «Жидіген, шірік күң! Ана Алтынайды көрмеймісің, бит терісін биялай қып отырғанын!.. Қазақтың қатыны сондай келеді» деп ұрысатын...

Мұқаштың да көбінесе түзде жүріп, шалықтап, оған-бұған ұрына беретіні Алтынайдың арқасы ғой. Қатыны үйін тапжылтпай, бар-жоғын білдірмей отырғандікі де. Бірақ Мұқаш оның кәдірін біледі деймісің? Алтынай ырысы бар кедейдің маңдайына бітетін қатын ғой. Дүниеде байының тауып әкелгенін ұқсата алмай, ас-суында бір береке болмай, байын борышқа ұрындырып, бірін-біріне қоспай, қатынының салдыбалақтанып, ызыңдап отырар ма, кәпір! Одан қырсық не бар дейсің?'

Сүтін жайлап, ілегенін төгіп, күлін шығарып, ыдыс-аяғын жуып болған соң, Алтынай пештің түбіндегі шекпен қаптан қара аяққа үн салып алып, жүресінен отырып, тоқыраңдап бауырсақ иледі. Қолдары машинеше жыпылдап, дереу есіп, кесті де, шошалаға барып от жақты. Молданың үйінің үлкен бақырын әкеп, алқымына көсеу тіреп, қоңырсытып бауырсақ пісіріп отырғанда, талталаңдап, қалталаңдап, көзін ашып, жұмып, манаурап, жалаң бұт Медеужаны да келді.

— Тұрдың ба, сәулем?— деп, Алтынай оң қолымен қолтығына қысып, маңдайынан сүйді. Медеужан бақыраштағы қызара бөртіп келе жатқан, ортасы тесік жалпақай бауырсағына қарап:

— Апа, жалпағым... деп, ұрты салбырап, маңқиып аузын ашты.

— Иә, күнім, сенің жалпағың,— деп, апасы ши өткізіп, жалпағын қолына ұстатты.

Томпиған, маубас Медеу отқа борбайын қақтай, шүмегейі салбырап, жүресінен отырып, шидің екі басынан ұстап, аузын ыржитып, бетін тыржитып, ыстық бауырсақтың шетінен тістей бастады.

От маздап жанып, май шыжылдап, бауырсақ быжылдап жатыр. Медеужаны жанында. Енді Алтынайдың ойы: шайын қайнатып, күйеуін оятып, Медеужанын ортаға ала, ағасының тізесіне шынтақтап үшеуден үшеуі ыңсыз-шыңсыз отырып, оразасын ашу. Шайын баптап қайнатып, әбден ұйқысы қанды-ау дегенде «Әлгіні» оятып, Алтынай бұл арманына да жетті.

Медеужанға ұсаған бет-аузы қожалақ, кішкене самауырынның сол жағында, қызыл жиек шыны аяқты төрт саусағымен шошайтып ұстап, Алтынай тершіп, ащы шайын ышқына ұрттап отыр. Күйеуі де бауырсақты жүдемелете аттандырып, аузына тас салғандай, аяғын босатып жатыр. Ағасының тізесіне сүйеніп, бауырсаққа ұртын бұлтитып малжаңдап, көзін ашып-жұмып, Медеужан да қалысатын емес. Е, байғұстар шайларын ішіп болсын. Сұқым шалдарша, сұғанақ балаларша, көзімізді сатып, қылқиып отырмайықшы, өз үйімізде де шай бар ғой. Қазақтың сондай телмірген әдеті құрысын! Түндегі оқиғадан кейін ел не жайлы болды екен? Мамырбай отағасы не күйде екен? Бекболат не болып қалды екен? Одан да соларды барып көрейік. Оқушылар, бері жүріңдер!

Әлден уақытта жатып-жатып есін жиған еркектер ептеп басын көтеріп, бірте-бірте қыбырлап, індерінен шығып өзгелерін дыбыстап шақырып, қатын-қалаш ышқынып, шуласып, балалар енесіне табысқан қозыдай жамырасып, әкелерін, ерлерін, ағаларын іздеуге тырысты. Самбырлап, дүрлігіп, ентелеп, жүгіріп: «Балта, балта!» деп, бірін-бірі шошытып, Мамырбайдың еттігін бұзып: «Не болды? Не болды? Не боп қалды? Ойпырмай! Амансыңдар ма? Тірісіңдер ме?» деп анталаған, үрейленген еркектерді еттіктен шығарып алысты.

– Бәйбіше қайда? Ақбілек қайда? – деп көзі шарасынан шығып, Мамырбай отағасы күрс-күрс етті.

– Ойбай-ау! Олар қайда? Көргеміз жоқ...— десіп, таңданып, олай да, бұлай да жүгірісті.

Бір мезгілде өкірген сиырдай қараңғы түнді күңірентіп, қатындардың дауысы баж ете түсті. Жан шошырлық бажылға дір етпеген жүрек қалмады. Сөйтсе – апанда теңкиіп, серейіп жатқан бәйбішенің үстінен шыққан екен. Ақбілек үшті-күйлі жоқ. Алып кетті ғой.

Мамырбай өгіздей өкірді, сылқ етіп отыра кетті. Ауыл қойдай маңырап қозыдай шулап жатқанда дүрсілдеткен атты кісінің тықырын шеттегілердің құлағы шалып қалды.

– Атты, атты! – дегенде, су жүрек болып қалған жұрт, ішін тартқан дауылдай, кенет басыла қалды да, сонша болмады қайтадан дәуірлей, бажылдай, күңіреніп кетті. Ол келген қазақ екен.

– Немене?

– Бәйбішені атып кетті, Ақбілекті алып кетті.

– Ойбай, Бекболатты да атып кетті.

– Күйеуді ме?

– Е!

– Мына жақтан құс салып келе жатқанымыз емес пе? Ойбайлаған әйелдің даусы шыққан соң, қуа жөнелгенімізде...

– Өлі ме? Тірі ме?

– Әзір тірі. Кім білсін...

Бекболатты жақын ауылға апарып жарасын таңып, жолдастары жан-жаққа шапқан екен. Сол шапқыншының бірі осы екен.

Ажал шіркін адамның алдынан айғайлап келген бе? Аңсызда артыңнан бұғып келіп, алып ұрғанын бір-ақ білесің. Ажал бір ұры ғой; «Ажалға не дауа?» – десіп, ертеңінде маңайдағы ел жиылып, бәйбішені көмісті. «Сабыр етіңіз, бұ да бір уақыт шығар...» десіп, Мамырбайға тоқтау, көңіл айтысқан болды. «Қаза, шығын... қайырын тілеңіз!» дегені болмаса, Ақбілекті ауызға алуға бір адамның тілі бармады. Өйткені ол жара атын атауға адамның аузы жиренетін жара еді, ол жалғыз Мамырбайға емес, бәріне де намыс, қорлық, масқаралық еді.

Жаназаға жиылған жұрт о жер, бұ жерде топтанысып отырғанда, бұл оқиға жайынан неше түрлі бал ашып, аңыз қылысты. Біреулері: — тегі ақсақалға азуын басқан біреу басып берді ғой. Әйтпесе, қиядағы ауылға келетін реті жоқ қой...— десіп, өз басынан ақыл шықпайтын қошаметшілер:

— Рас айтасыз, әйел іздесе, Қарашат маңында ел бар емес пе? Бәрін қылатын қазақтың өзі ғой. Кімнің несі барын орыс қайдан білуші еді, — деп жүптесті. Өздерінің берекесіздігіне, намыссыздығына, бірін-бірі аямайтындығына көздері жеткендей болып, біраз ежелесіп, басылған кезде:

— Бұл іс кімнен келді? Кімнің қолынан келер екен?— десіп, ойға жүгірісті.

— Ақсақалға ондай өшті-қасты кім бар екен?..

— Шөп тақырыпты дау-шары үзілмеуші еді. Жаманбайлар болмаса.

— Қой, оларда орысқа шаба қоятын кім бар? Және ол қашанғы дау, бөтен біреу шығар.

— Бір келсе, бұ жұмыс, Құрбан қажылардан келеді: партия болған соң, аяй ма? — деп, мына жақтан бір құла ауыз қоя берді.

— Сен қайдағы жоқты айтады екенсің. Елдің партия болып жүргені бұ күн бе? Бұл өзі елдің салымында жоқ нәрсе ғой. Біреудің ашылмаған қауынын, жарылмаған жұмыртқасын... мұсылманның баласын кәпірдің нетуіне қиса, Құрбан қажы да оңбас. Өзі де бала ұстап отырған адам. Құдай жүзін көре ме,— деп, ақ сақалды, қасқыр көз кісі тежеп тастады.

— Мен білсем бұл жұмыс Әбеннен келді, – деп күптей болған көк тұмсық, тарғыл бет адам cap шақшасын сермеп, бір қозғалып қойды. — Ана жылғы қасқа атын орысқа әпергеннен бері оның ішіне қан қатулы болатын. «Әй, бір қылсам ба!» – деп соның кезенуі жаман еді, – деді.

– Әй, оның қолынан келер ме екен? Оның бір сенген адамы Мақыштар еді, олармен әнеугі екі бие туралы шайырғал болып қалды десіп еді ғой. Біреуге сенбей ондай көті былғаныш адам іс қыла алмаса керек, – деп қасқыр көзді көне адам тағы бастырмады.

Ақсақалдың өшті-қасты кісілерін қылға тізіп, он-он беске апарып, біреуі үй – деп, біреуі бүй – деп жорығанмен, байлаулы түйін шықпады. Өйткені біреу партиялықпен, біреу жекжаттықпен, біреу алымсағы, біреу берімсегі үшін, біреу ұрланған малы тимегені үшін, біреу қатыны кеткені үшін немесе қатынына, қызына барғаны үшін, ең болмаса тілі тигені үшін, біреуді айыптап, біреуді қорғағаннан басқа, әркім өз есебін ойлап, бүйрегі бұрғаннан басқа, дәл жанашырлық қылып, әділ қағушы, әділ тексеруші жоқ болды. Біреуі іреді, біреу сойды. Осы жұмыстың тұсында Мамырбай ақсақалға жаны ашыған кісімсіп, жағынып қалғысы келгендер де табылды, ұрындырғысы келгендер де болды. Ақсақалдың қайғысына шын бейілімен ортақтасатын адам кем еді, жалғыз жарым құдандалы, тілеулес адамдар болмаса, бәйбіше қымызды аяқ толтыра беретін кейбір кедей көршілер болмаса, жалпылама достың да, қастың да бәлендей күйзеле қойғаны жоқ. Сырты күйзелген тәрізді болса да, ішінен жаман ойы арылып кете алмады.

Жұрт жаназадан тарап, ай-жай болған соң, сол түнгі бейсауат жүріп, ат қинаған адам кім екен деп, әркім-ақ сұрастырып, құлағын түре бастады. Өйткені бұ жолы да, одан бұрын да жалаң Мамырбай емес, талай ауыл шапқыншылыққа ұшыраған, мал-мүлкі талауға, адамы дүреге жығылып, шығындалған, күйзелген, күйінді болған. «Ел құлағы — елу» ғой, суық жүрісті адам білінбей не тұрсын? Сұрастырып, қағып, келгенде, осының бәрін қылып жүрген Мұқаш екені кешікпей-ақ ашылды. Қалай ашылды десеңіз былай:

Сол күні кешке таман Мұқаштың Қарашатқа қарай желе жортып бара жатқанын бір қойшы көреді. Бір деңіз. Мұқаштың қатыны ауылындағы бір абысынымен елеуіш бере қоймадың деп, шаңқылдасып қалғанда, абысыны «Осы елдің бар дүниесін үйіңе тығып отырғаныңды көрермін. Желікпе, құтырма: қарала сырмақтың иесін де білем, ақ киіздің, бәтес көйлектің қайдан шыққанын да білем...» – депті. Соны естіген соң, Сүлеймендікі жансыз кісі жіберіп, Мұқаштікіндегі сырмағын танып келіпті. Екі деңіз. Бәтес көйлектің де, жасыл жеңсіздің де иесі шығыпты. Үш деңіз. Мұқаштың торала аты ертеңінде тер қатып жүргенін сыртқы ауылдағы су Ыбырайым көріпті. Су Ыбырайымның сөзіңде батуа болмаушы еді, сонда да... Мұнымен төрт деңіз. Түн баласында Мұқаштың үйде тұрмайтынын бір сөздің ретінде Тезекбай молда да айтып қалыпты: аңқылдаған адам ғой. Мұнымен бес деңіз. Мамырбайдың баласы үстімнен материал жинап, болыс болайын деп тұрғанда, қойғызбай жіберді деп, Мұқаштың өкпелеп жүргені тағы мәлім. Мұқаш болмаған несі қалды? «Мұқаш, Мұқаш, содан басқа адам да емес»,— деп ел түгел қол қойды.

Ел болып Мұқашқа шұқшиды. Бұған не қылу керек? Қалай кек алу керек? Шауып ала ма? Сотқа бере ме? Өлтіріп жібере ме? Өртеп жібере ме? Қалайда не бірін, не бәрін істеуге елдің беті түзелді. Әйтсе де, Мұқашқа тап бере алмады. Тап бермек түгілі, маңына да жолай алмады. Оған себеп мынау еді:

Бәйбіше мен қызынан айрылғалы, Мамырбай отағасы ертеңгі шайын ішкен соң, төбе басына шығып, жер шұқып отыра беруші еді. Бір күні төбе басында отырғанда, Сүлеймен ауылы жағынан, тымағының құлағы қалқаңдап бір атты кісі жортып келді де, байға сәлем беріп, аударыла түсе қалды. Амандықтан кейін:

– Бай, түндегі малағымды білдіңіз бе?— деді.

– Жоқ, – деді.

– Ойбай, үлкен оқиға боп қалды?

– Немене, жаным?

– Құдай ондап елдің көзі бір ашылды...

– Не бопты? Мұқаш па?

– Жоқ, ойбай...

– Ал айтшы!

– Таудағы білеуіттерді қызылдар тып-типыл ұстап әкетіпті.

– Қалайша? Ақбілек қайда қалыпты?

– Ақбілектен хабар жоқ... әйтеуір түгел қолға түсіпті.

– Оны сұрамадыңдар ма? Кім келді?

– Түрқұлақ ауылынан Телтайдың Қарақұлы келді. Қызылдар сол ауылда бекініп жатқанда, Мұқаш ақтарды алдап, үстіне алып келсе, қызылдар тарпа бас салады. Сасқаннан атысуға да мұршалары келмей қапты. Бұл иттеріңнің өзі бізге мықты болып жүргені болмаса, қысылған кезде түк емес екен ғой...

– Мұқаш оларды қалай алдап жүр?

– Есебін тапқан-дағы. Ол иттің өзі айлакер, жан кешті неме екен...

– Қызылдарға тағы жағымды болды десейші.

– Жағымды болғанда қандай! Енді бір үлкен орынға кіреді ғой.

– Бұл сұмның арам ойы осы екен ғой... япырмай, Ақбілек не болды екен? Одан хабар біле алмаған екенсің... – деп, Мамырбай шатқаяқтап, орнынан тұрып, аяғын апыраңдай басып, ентігіп үйіне қарай жөнелді. Ауылдың кісілерін түгел жиғызып алып, Ақбілекті іздетуге бес кісі аттандырды.

Бұлар шабуылдап, ауыл-ауылдан, кез келген кісіден сұрау салып жүре тұрсын, оған дейін Ақбілектен хабар берейік.

Әуелгі кезде Ақбілек қолға түскен құралайдай, екі көзі мөлдіреп, көп ит анталаған бұралқы күшіктей құнысып, маңайындағы жанның бәрін жан алғыштай көріп, үркіп елегізіп жүрсе де, анасын, ауылын ойлап, аузына дәм салмай, аштан қатып, бүк түсіп көрсе де, әрі-беріден соң шыбын жаны түскір шыдатпады, мезгілсіз өле алмады. Өмір шіркін неден сонша тәтті болды екен! Адам дегеніңіз «Басқа түссе, басбақшыл» болады екен. Абақты екеш абақтыға да, зынданға да, соғысқа да жүре-жүре адамның еті үйреніп, көндігіп кетеді деседі, өлім жазасына бұйырылғанын естіген адам да тамақ жеп, ұйқы ұйықтап, өмір сүруден безе алмайды деседі. Дүниеде адамнан көнгіш мақұлық бар дейсіз бе? Ақбілек те бірте-бірте тұтқынға еті өлгендей, бойы үйренгендей болды.

Жан шіркіннің тәттілігі ме, қорыққандық па, қорғансыздық па, немесе алғаш етегін ашқан адам ыстық көрінгендік пе, әйтеуір қара мұрт «Сүй!» десе Ақбілек те оның бетіне ернін тигізіп, «Күл» десе о да езу тартқан болып, сөйле десе, о да былдырақтап, «люблю тебе» — (сені сүйемін)-ні қағып, не деген ырқына көне береді.

Қара мұрт Ақбілектің қасынан екі елі айырылмайды. Қолтығынан ұстап, белінен құшақтап, тауды, орманды қыдыртады, жеміс теріп береді; шашына, омырауына күздің солғын гүлін қадап береді, көк шалғынға аунап, құшақтасып жатады; тау өлкесіндегі бұталы бұлаққа апарып, Ақбілектің мәсісін шешіп, аяғын суға малып, ақ балтырына қара мұртын жыбырлатып сүйеді; Ақбілек шаршаса, мойнынан құшақтатып, тақылжырынан бір қолын салып, көлденең көтеріп жүреді; шайды өз қолымен ішкізеді; нанды, етті өз қолымен аузына апарады; екеуіне төсекті қағып, сілкіп, қостың ірге жағына өзі салып, өзінің сүр шекпенімен қымтап, бауырына басып жатады; ернін жеп қоятындай, құшырланып, ұзақ сүйіп, қатты қысып, о жер, бұ жерін ұстап, қытықтандырғанда, Ақбілектің жүрегі аузына тығылып тамырлары тұтанып, жанып кеткендей, тұла бойы шымырлап, көзін жұмып, өзін-өзі ұмытып, әлсіреп, керіліп жата кетеді... содан кейінгіні өзі де білмейді... басқа бір дүниеге кіргендей болады.

Осынша өліп-өшіп, өзеуреп, еркек басымен әйелге мұнша кішірейіп, ит сияқтанып, аяғына шейін жалағанына Ақбілек түсіне алмайды. Мені алдаймын, жұбатам деп істей ме? Жоқ, шынымен жақсы көргені ме? Болмаса, көптен әйел көрмей құмартқаны ма? Әйтеуір орыс шіркіннің орыстығы-ау деген ойға келіп тоқтайды да, одан арғысын болжай алмайды, Қайткенмен қара мұрттың қылығы бәрі жат. Кейде Ақбілек сонша бәйік болып отырғанына, еркек басына ұят қой деп, ішінен жиренеді, кейде өзін әлдеқандай көріп, өзін-өзі жұбатқан болады. Қалайда екеуінің арасы жер мен кек тәрізді, дене жақындығы болғанмен жан жақындығы жоқ тәрізді.

Бір күні қас қарайған кезде, орыстар бір жаққа баратындай қару-жарақтарын қамдап, мылтықтарын сытырлатып, оқтап, ер-тұрмандарын салдырлатып, балдырлап сөйлеп, аттарын ерттеп әбігерлене бастады, Қара мұрт пен екеуі тоғай аралап келгені жаңа еді, Ақбілек қосқа кіріп, солдат көрпесінің үстінде шынтақтап, үһілеп, ауылы есіне түсіп, босаға жақтағы қара астауға көзін салып жатыр еді. Даладағы олай-бұлай жүгірісіп, ат ерттесіп, әр жерде күбірлескен көп орыстарға қара мұрт барып бірталай сөйлесті. Қабағы түсіп, түсі сұрланып, қайтып келді де, о да мылтықтарын сүртіп, оқшонтайларына оқ толтырып, киім, ер-тоқымдарын жинап, қамдануға кірісті. Ақбілек басын көтеріп алып, «Қайда барасың?» дегендей қара мұртқа таңдана, үрейлене қарады. Қара мұрт төмен қарап, күйбеңдей берді, бір мезгілде тысқа шығып кетіп, тілмашын алып келді.

— Біз соғысқа барамыз. Сен қайтесің? — деді Ақбілекке. Ақбілек көзі бажырайып, не дерін білмей, сасып қалды.

— Қайда болғың келеді? — деп тағы сұрағанда, Ақбілек мойнын әнтек қисайтып, бұғағын бұлтитып, жалынған, назданған дауыспен:

— Ауылыма қайырмайсың ба?— деді.

Қара мұрт басын шайқады.

Ақбілек кірпігін жыпылықтатып, жерге қарады.

Тілмаш тағы сұрағанда, Ақбілек:

— Тым болмаса жақын жердегі бір ауылға жеткіздірсеңіз... — деп көзіне жас келіп қалды.

Қара мұрт басын тағы шайқады да:

— Бізбен бірге жүргің келмей ме? — деді.

— Соғысқа ма? – деді Ақбілек еңсесін бүкжитіп.

— Соғысқа, — деді қара мұрт, иегін бір қағып.

Ақбілек басын шайқап:

— Ендеше, мені осында-ақ тастап кетіңіз, — деді.

— Түнде жалғыз өзің қорықпайсың ба?

— Қорықсам да қалайын... сіздер қайтып келмейсіздер ме? – деді жұлып алғандай.

— Мәлім емес, — деп қара мұрт мұртын дірілдетті.

Сол сөзді бітірген кезде, тағы үш орыс келді. Олардың басын сілкуінен, қол сермесінен Ақбілек: «Бір жаққа апарайық, жабылып масқаралайық, атып өлтірейік» деп тұр ғой деп түсінді. Қара мұрт оларға ашуланып, көзін тікірейтіп, тістене ежірейіп сөйлеп, еді, беттері қайтқандай, алақандарын жайын, мойындарын қылқың еткізді. «Сендердің талқыңа бермеймін» деп тұр екен деп, Ақбілек қара мұртқа жалтаңдап қарай берді. Әрі-бері сөйлесті де, олар кетіп қалды. Қара мұрт отырды. «Жүре бер» дегендей тілмашқа бас изеді, төмен қарап, маңдай терісін үш саусағымен уқалап біраз отырған соң, оң қолын сілкіп қалып, ұшып түрегелді де өз кеудесін өзі түртіп-түртіп Ақбілекке, қолын ұсынып: «Жүр!» деді. Ақбілек жып-жылдам түрегелді.

Қара мұрт Ақбілекті қолтығынан ұстап, қостан шықты да, оң жақтағы бұлақтың бұтасына қарай алып жүрді. Ұйтқып соққан ызылдақ жел. Ай жоқ. Қараңғылық қоюланып келеді. Сабаған жүндей түйдектелген, шыңылтыр сұрқыл бұлттар тоғытқан қойдай шоғырмақталып, тауға қақпақ болатындай, тауды тұншықтыратындай, аш тауықша селдір жұлдыз – тарыларын, бір-бірлеп қылқып жатыр. Жұлдыздармен бірге үміт сәулелері де бір-бірлеп батып бара жатқандай Ақбілектің сұм жүрегі әлденені сезгендей болады; екі көзі жалт-жұлт етіп қара мұрттың бетіне қарай берді. Қара мұрттың беті сұрланған, көзі қанталап, танаулары желбіреп, қозғалған іспеттенеді. Аяқ басуы қатаң: Ақбілекке ұнамайды, жүрегі қысылып, өкпесі аузына тығылып барады. Шеткі шоқ талдан асып, көп талмен араңқайға барғанда, қара мұрт тоқтады. Ақбілектің бетіне тура қарап біраз тұрды. Құшақтап, қысып, аузынан үш рет құшырланып сүйді.

«Осылай тұр!» дегендей екі иығынан басып қалды. Өзі бес-алты адымдай анадай жерге тура қалды. Алтыатарын алып, Ақбілекке кезене бергенде, Ақбілек шаңқ етіп безілдеп кезеулі мылтыққа қарсы тұра жүгірді. Қара мұрттың кезенген қолы сылқ етті.

— Мені неге атасың? Не жазығым бар еді? Ағатай-ай! Не қылдым?..— деп Ақбілек зарланып, жылап, өне бойы қалшылдап, қара мұрттың мойнынан құшып, аймалап сүймесін бе?

Қара мұрт қолын салмақпен көтеріп, керенеу құшақтап, арқаға қақты, аяғандай болды. Бетіне қарап, біраз тұрды да, мылтығын қабына салып, Ақбілекті қосқа қайта алып жүрді. Қосқа кірген соң тілмашын шақырып алып айтқаны:

— Мен сені сүйдім, сен үшін жанымды қидым. Өзімнен кейін өзгенің сүйгенін қаламаймын,— деді. Ақбілектің іші мұздай боп кетті. Ой жасаған! Орысқа сенім жоқ екен-ау! Әнеугіден бері ерлі-зайыпты кісідей жолдас боп жүріп, кетер күні өлтіріп кетем дегені неткен өзімшілдік, неткен тасбауырлық, неткен қанішерлік. Орыс шіркін өзім ғана өмір сүрсем екен дейді екен-ау! Өзгені жан екен десейші! Аяу деген болсайшы... деген ойлар дереу сап ете түсті де, дереу айла тапқысы келді:

— Мені өлтірме! Қасықтай қанымды қи! Мен саған тағы керек болмасымды қайдан білесің? Мен түсімде саған еріп қала барып жүр едім. Сен бұл жолдан аман-есен қайтасың, елге аман барасың... – деді.

«Жақсы лепес – жарым ырыс» деген мәтел өте-мөте өлімге бара жатқан адамға жылы тисе керек. Қара мұрт Ақбілектің әлгі сөзіне ырым көріп сенді де, «Айтқаның келсін!» дегендей аузынан сүйді.

Сам жамырап ел орынға отырған кезде, орыстар бастығының ақырып қалған даусымен қаздай шұбырып, асудың тар аузына қарай арқандай созылды.

***

Ақбілектің жанын жынның ойнағындай ойрандап кеткен озбыр омырау, өксікті күндер орыс мінген аттардың аяғымен бірге алыстап бара жатты. Тықыр ұзаған сайын «Алла, алла, алла..» деген лебіз кеудені керіп ауыздан еріксіз ағылуда еді. Көшкен орыстың жұртында бұралқы күшіктей қаңғырып Ақбілек жалғыз қалса да, жалғыздығына өкінген жоқ. Орыстың оғынан өлгеннен де, құлазыған иесіз тауда тентіреп өлгенін артық көрді. Орыстардың дыбысы өшкенше: «Құтқарғаның шын ба, жасаған!» дегендей, арттарынан топырақ шашып, қарасы өшкен соң: «Үүһ!» деп демін бір алып, төңірегіне көз салды.

Сабалақ қара бұлттар-ау, Ақбілектің, жанын тұншықтырған қара тұман аз болды дедіңдер ме, үстіне мұнша төнгенше, анау асқар таулардың басына түнесеңдерші.

Күздің сарғыш жапырақтары-ау. Кімді әлдилеп, сыбдырлап тұрсыңдар? Қалың бұтаның қайғысыз, қамсыз быт-былдықтары-ау, несіне қара түнді жаңғыртып тұрсыңдар? Сұлудың жүрегін жанышқан ауыр шерді сендер сейілтем дейсіңдер ме? Қанатын қаршыға күйретіп, қиқайған қостың алдында бір қолымен жер таянып, аспанға қарап отырған сұқсұрдың налыған зарын тәңірісіне жеткізем дейсіндер ме? Бұлттар-ау, серпілсеңдерші!

Жапырақтар-ау, сыбдырлап жерге төгілгенше, шерлі сұлуға сая болсаңдаршы!

Ызғырық-ау, ызылдағанша жапанда жалғыз қалған баланың әкесіне хабар берсеңші!

Ой, мейірімсіз шіркіндер-ай! Сендердің тіліңді Алтайдың жаралы аруы білмейді ғой! — Сендердің қас-қабағыңа қараймын, сендерге еркелеймін деп есіл сұлу мұндай күйге ұшырады ғой! Жел мен бұлттың алласына сенем деп сенделіп қалды ғой!..

Түн түнереді, Ақбілек үрейленеді. Төбесінен зу етіп бір топ шөрегей өтеді, Ақбілек дір етеді. Шөпті сыбдырлатып торғай ұшса да, тоғай ішін тартып уілдесе де тау үкісі таңдайын қақса да, Ақбілек жан-жағынан жау қамап келе жатқандай елегізіп, қымтырыла береді. Жатайын десе, көзіне ұйқы келмейді. Отырайын десе, қорқып барады. Жүрейін десе, қараңғы түңде жол таба алмай адасам ғой, әлденеге ұрынам ғой... деп қорқады. Есі-дерті: осы арадан кету, бірақ түн ішінде кете алатын емес. Қазақтың қосын, қазақтың астауын, шөмішін ес көрді. Үңірейген иесіз қосқа кіруге тағы батылы бармайды.

Ақбілек қайтерін білмей, алақтап, құнысып, бүрісіп көп отырды. Түнге түн ұласқан тәрізденеді. Қос алдында жатқан астау да көрінбейді. Жасаған-ай! Таң да атар ма екен?

Бір мезгілде орман жақтан бір үрейлі дауыс шыққан секілденді. Ақбілек елегізи бастады. Манадан бері жалмауыздай көріп отырған үңірейген қосқа жалма-жан кіріп кетті. Ауылда қой күзетіп жүргенде қасқырлардың ұлығанын әлденеше естіген: әлгі дауыс соған ұқсайды. Апырым-ай! Қасқыр келе ме?.. Онда қайтем?.. Қой, келмес: қоста кісі бар деп ойлар, қорқар: қостың айбыны бар ғой... Әлде манағылардың кетіп қалғанын олар да білді ме? Олар барда қасқырдың даусы естілмеуші еді ғой...

Қостың есігінен ептеп сығалайды. Қараңғыда бірдеңе қараң еткендей болады. Бірақ дыбыс білінбейді. Қорыққанға қос көрінген шығар деп жориды. Өзіне қайрат бергісі келеді. Оған да болмайды: ұлыған дауыс әнтек толастап бара жатады да, тағы да естіледі. Бара-бара ұлу молаяды, тауды күңірентіп өзге дыбыстың бәрін басып кетеді. Ақбілектің қолы өзінен-өзі қостың бір сырығын суырып алады. Құлаш төс жарадай қайың сойылша. Сойылшаны қос қолдап бауырына таман қысып қояды, бір ұшы қостың сыртында. Қасқыр келсе қару қылмақшы. Ұлыған дауыстар саябырлаған тәрізденеді. Сойылшаны жерге сұлатып салып, Ақбілек азырақ бой тоқтатады. Бірақ онысы ұзаққа бармайды: бұлақ жақтан су сылдырлағандай болды...

Бұл немене?..Адам ба? Аң ба?.. Кім болса да қатерлі. Ақбілек сойылына тағы жармасты. Демін ішіне тартып, сілейіп қалды.

Кешікпей-ақ қара түнге қаз қатар, дөп-дөңгелек екі көз пайда бола кетті. Екеуі де қып-қызыл жайнаған от. Ақбілек атып түрегеліп, қостың түкпіріне бұғып отыра қалды. Әйтсе де байыз таба алмады, сойылы қостың аузында қалып қойыпты. Ақырын еңбектеп, қостың аузына қолын созып, жерді сипалады. Сипалап жатып сығалап еді, екі от төртеу болды. Сөйткенше болмады, олардың артын айнала көлденеңдеп екі қызыл көз тағы өте шықты. Алты от Ақбілекке алпыс оттай көрінді. Қараңғы түн қаптаған қызыл көз болды да кетті.

Оттар бір жалт етіп, бір сөніп, елбелектеп, таянып келе жатқан тәрізді.

Ойлағаны келді ме?.. Мінекей, шөпті сыбдырлатып келіп қалды.

Әне, қараң ете түсті...

Ойбай-ай! Бір топ қасқыр!..

Енді қай жаққа барайын?..

Ал, міне қостың төңірегін сылдыратып, жер тіміскіп жүр...

Ой, жасаған-ай! Тауып алар ма екен?..

Ойпырым-ай! Әне біреусі от басындағы сүйекті қытырлатып кемірді.

Мынаны көріп Ақбілектің не жаны шықпай отыр десейші!.. Ақбілек үнін шығаруға мұршасы келмей, өлген кісідей отырған жерінде сіресіп қалды.

Әлден уақытта арсалаңдаған бір аш қасқыр Ақбілек отырған қостың аузына келіп қалды. Ақбілектің жан даусы түнді тіліп, жібергендей шыр ете түсті. Қасқыр біткен жарық беріп, көздері жалт етіп, тістері сақ етіп, оқшырайып тұра қалды. Қасқырлар ырылдасып, күрілдісіп, бураша шабынып тұрып алды. Ақбілек қасқырлардың қарсы шабатынын білгендей, жалма-жан ұшырып, қостан атып шығып «Қараңғыда көзім жоқ...» деген балаша айналана дөңгелене, айғайды салып, ағашын сермей берді...

Анда-санда арс-ұрс еткен дауыс шығады. Қасқырға тие ме, қосқа тие ме, әйтеуір ағашы кейде бірдеңеге тигендей қолы сүйсініп қалады. Қасқыр одан жаман өршеленеді. Ақбілек жан ұшыра сермейді. Қасқыр қимылдайды. Ақбілек сабалайды. Қасқыр абалайды. Ақбілек сабалайды. Қасқыр қамалайды. Ақбілек «Аллалайды». Қасқыр долданады. Ақбілек дөңгелейді... Қасқыр күрілдейді, Ақбілек шырылдайды. Қасқыр қырқырайды. Ақбілек шырқырайды... Сөйтіп Ақбілек көп қасқырмен көп соғысты...

Ақбілек әбден алқынды, алас ұрды, жұлқынды, әлі құруға таянды. «Енді жығылдым ғой, енді талайды ғой, енді ауызды салды ғой, енді жеді ғой...» деген кезде, Ақбілектің аяғы астынан бірдеңе жылт ете түсті. Қасқырлар жарқ берді. Манағы іңірде шай қайнатқан оттың көзі әлі сөне қойған жоқ екен. Ақбілек алас ұрып жүргенде аяғымен шашып жіберген екен. Қасқырлар отты көріп жарқ берген екен. Қасқырдың оттан қорқатыны Ақбілектің есіне сап ете түсті. Ауылда қой күзеткенде қотанның шетіне жағатыны қане.

Ақбілек от басындағы тезекті, құраған шөпшекті дереу тұтатып үрлеп жіберді. «Менің керегім жаңа болған жоқ па?» дегендей, жел де қошаметке иеленіп, жалынды лап ете түсірді. Жалын қалай шықты, солай қасқырлардың қарасы өше берді. «Өлмегенге өлі балық» деген осы да. От сөніп қалса, Ақбілектің өмірі де сөнетін еді. Отты тапқан адамның атасынан айналсаң болмас па!

«Заула отым, заула! Мазда отым, мазда! Қорқақ аңдар, тілсіз жаулар! Қаш, маңыма жолама! Күйдіремін, өртеймін!»— дегендей Ақбілек от тәңірге сүйініп, таң атқанша маздатып, жаны аман қалды.

Қызыл көз, қасқыр жүз, қаблан азу, қара түнді Алтай аңғарынан үркіткелі, қорғасын аспанға алтын айдар Күнекей сұлуын өрмелеткелі, күншығыс ұжмағы қызыл қақпасын ашқанда, Ақбілек артына алақ-алақ етіп жолға шықты. Белінде түндіктің бауы, етегі ышқырында, қолында түндегі сойылша. Кімді ұрып жығатынын кім білсін, әйтеуір ала шықты.

Аспанның күн жақ туырлығы ақшыл тартып, тау бастары алтын жалатқандай күлімдеп келеді. Таң ата жел де тынды. Бұлттар да ыдырады. Өлкеден ұшқан бозторғай тау иығының деңгейінде қанаттарын қалшитып, Күнікей сұлуды мадақтап, тау-тастан беташар сұрады. Бозторғай-ау, көрімдікті Ақбілектен сұрасайшы, Ақбілек алтын сақинасын атып тастағалы келеді ғой. Оның жүзінде нұр бар ғой. Ол керегін жарық күн бар ғой! Ұзақ түнгі топты қасқырмен арпалысқанын замат ұмытып, шоңқайма кебісінің жез нәлісі тастан-тасқа шықылдап, қашқан киіктей қаздаңдап барады ғой!

Ақбілек а дегеннен асуға тартты. Асумен асып елге бара жатқан, елден мал, азық-түлік алып келе жатқан орыстарды талай көрген. Осы тар асудан басқа бұл шаттан шығатын жолдың жоғын білген. Арты елсіз тау, тау толған жау: аю, қасқыр, қабан. Алды тар асу. Асу асты тағы жау: кешегілер алдынан қарсы шығып қалмасына кім кепіл. Енді Ақбілек қаздаңдамай кім қаздаңдасын. «Енді есен-аманында ел шетін көрсем-ау» — деп, ұйқы, тамақты, шаршағанды ойына алмай, көңілі алып-ұшып, ентелей басып, ентігіп келеді.

Асуға шыға бергенде, артына бір қарады. Аяқ астында томардай томпиып қостар тұр. Анау тау жылғасындағы ағаш, анау көгал, анау сай-сала, анау орқаш-орқаш тас Ақбілектің адамгершілігін аяққа таптаған, абыройын төккен жер. Оларға көзі түскенде күйінген, өкінген, жиренген — әйтеуір өзегін өртеген бір жаман сезім пайда болды. Төрдегі таза төсенішті былғап кеткен күшікті желкесінен ұстап, өз тезегіне өзінің тұмсығын тигізсең, қандай жеріп, қыңсылап, кейін шегінеді. Артына қарағанда, Ақбілек те сол күшік тәрізді болды. Қарағысы келмеді, теріс айналды. Асуға шықса да, алды-артын ораған таудан арыла алмады, бұраңдаған қия тас, кедір-бұдыр соқпақ беті ашық даланы көрсетпеді.

Күн таудан найза бойы көтерілгенде, Ақбілек алқынып бір кезеңге шығып еді, алды бұдырмақ дала екен. Ауылына келгендей қуанып кетті. Қанаты болса, ұшып кетер еді, әттең шіркін! Балтырлары солқ-солқ етіп, жіліншігі сырқырай бастады. Оған да қараған жоқ, қыбырлай берді.

Бір мезетте Ақбілек екі қолын құлаштай сермеп ылдиға түсті. Аяғының сырқырағаны әнтек басылайын деді. Шаршаған жоқ екем деп, көңіліне медеу қып еді, сөйтсе ылдиға қарай жүргеннен жеңілденген екен: тағы бір өрге шыққанда аяғы қорғасын құйғандай ауырлап кеткен тәрізденді; сүйектері сынып бара жатқандай болды. Ақ сүйек ойнағанда op қояндай орғып, бір қажымайтын аяғы түскірге не болды? Әбілет басып, әлдебір пәлеге бастап келе ме? Апырым-ай, тым құрса бір ауыл, ауыл емес-ау, бір қазақ, қазақ емес-ау, бір мал көрінсейші. Бір мал көрінсе де, Ақбілек кәтерден құтылғандай көріп келеді. Бірақ адырлар бірте-бірте бұлдырланып, белес тартқаны болмаса, қарайған еш нәрсе көзіне түспеді.

Бір қырдан асқанда көлденең созылған сай килікті... Құдай жарылғады! Өзен, өзен! Арғы қабақта жол жатыр. Ел жақын ғой! Ақбілек ақтық күшін салып, аяғын тезірек басты. Ағыны тас домалатқан тасты сайдың тар өзені екен. Жадағайлау жеріне келіп белін, шапан, камзолын шешіп, көйлекшеңденіп, білегін түрініп жуынды, су ішті. Әбден шаңырқап, шаршап қалған екен, сусыны қанып бір кенелді.

Ақбілек су жиегінде бірталай отырды. «Су ағады да жатады, ағады да жатады, бір таусылуы жоқ; қатерді, өлімді білмейді. Еш нәрсені сезбейді. Мен ішсем де, ит ішсе де бұған бәрі бір. Жақсыға да, жаманға да сусын болады. Құдайдың бұ да бір құдіреті-ау! Мейірімі-ау! Оны біз білмейміз-ау!» деген ойлар келді. Өмірі су көріп жүріп, мұндайды ойлаған емес. Бұл ойды қалайша ойлағанына өзі де таң қалды. Аяғының астындағы суға қарап еді, өзінің түрін көрді. Шашы ұйпаланып қалған екен; сумен сылап шашын жатқызды. Тарағысы келді. Бірақ «Кім үшін түзелем?» деген ой келді де тараған жоқ. Осы судың бойында бір қалтарыс жер болса, азырақ отырып дем алайын деп жан-жағына қарап түрегелді. Аяғы ұйып қалған екен, жіліншігін үш рет қарыстырып жіберді. Ұйығаны басылған іспетті болды.

Сол жағында бір жарлауыт көрінді. Ақбілек көп ойланбай-ақ камзолын киіп, шапанын жамылып түндіктің бауы мен сойылшасын сүйретіп солай қарай жүрді.

Адам көрмейтін жер осы ғой деп бір мүйістеу жерге келіп тоқтады. Арты жар, алды су, оң жағы мүйіс, сол жағы құлаған жардың топаны. Кішкене қуыста суға қарап, екі тізесін құшақтап, бүгжиіп отырды. Күн қызып, шекесі жылынып келеді.

Мынау өзен. Өзен бойындағы ел қайда? Күздігүні бұл өзенде ел отырмаушы ма еді? Жиекте жол жатыр ғой... ойбай-ау, жақын жердегі ел шаттағы орыстардан босып кеткен екен ғой! Маңайды жын орнағандай қылды ғой! Мал, жанында билік қалды ма?.. Талай қыз мен сияқты соры қайнады ғой!.. Бірақ тап мендей болғаны жоқ шығар. Қостарына әкелген әйел көрінбеді ғой. Әлде өлтіріп тастап жүрді ме?.. Орыс шіркін адамды аямайды екен-ау! Құрғырдың атын атамайыншы, тағы келіп қалар. Олар неғып қайтпады? Әлде бірдеңеге ұшырады ма. Олар кіммен соғысып жүр екен? Әлде төңіректегі қазақтармен... қой, қазақ бұлармен неғып соғыса алсын? Не қауқары бар? Әлде қазақ біткенді қырып тастап, малдарын, қыз-келіншектерін тартып алғалы жүр ме? Онда бәрі бірдей неге кетті? Бес-алтауы барса да, мылтықтарымен бір тайпы елді жусатпай ма? Өздері қорыққан кісіше асығып-үсігіп, алды-артына қарамады ғой. Әлде бір күшті жауы келіп қалды ма? Олардың жауы кім? Ойбай-ау! Әлгі әкемдер «Ақтар, қызылдар» деп отырушы еді. Сонысы ма әлде? Қызылы да орыс па екен? Олар да қыз алып қаша ма екен? Орыс болса... Қара мұрттай-ақ болар. О да мені өлтіріп кетем деді ғой. Апрым-ай, апрым-ай! Жасаған-ай! Енді қайтейін!.. деп тамсанып-тамсанып қойды.

Сылдыр-сылдыр су ағады. Суға қараса, Ақбілекті бұлдыр-бұлдыр ой тербетеді. Тербеткен сайын көздері кішірейе түседі. Ұйықтап қап, масқара боп жүрмейін деп, сығырайып бара жатқан көздерін ашып алады. Сонда да болмайды: бір жағынан күннің қызуы маужыратып, бір жағынан ағын су ойын тербетіп, түні бойы, ұйқы көрмей сілесі құрып, жаяу жүріп шаршап келген сорлы қалғып кетеді...

Ақбілек ояна келгенде, селк етіп басын оқшита жұлып алды. Бөтен жерде, өзен бойында, жар түбінде жападан-жалғыз шошайып қалғанына өзінен-өзі қорқып кетті. Қара шаттан қашып келе жатқаны лезде есіне түсе қалды. Ұшып түрегелді. Күн еңкейіп, түс қаңғып кетіпті. Өзеннің о жақ, бұ жағына бойлап-бойлап қарады да, еткел іздеп, кебісі тырпылдап тағы жағалады. Әлі жүріл келеді, әлі жүріп келеді. Өткел жоқ. Сойылшасын суға бойлатып, әр жерді бір керді, бәрі де терең тәрізді.

Әлден уақытта бір жадағайлау жерге жетті, екі жағы домалақ-домалақ қиыршық тас. Ағыны бұжырланып жатыр. Балағын тізеден асыра түріп етегін жиыра көтеріп, кебіс-мәсісін қолтықтап, мамық табанын қия тасқа бұлтылдатып, судан өтті.

Жарты шақырымдай жерде бір дөңес көрінеді. Соған шығып ел көздемек.

Ол белеске шығып еді, ар жағы одан да биіктеу адырсымақ екен. Ақбілек жан-жағына барлап, жер болжады. Алғы беті ашық, арты — кенере тау. Ақбілектің ауылы осынау кенере таудың түбінде. Шығыста емес, құбыла жақта. Өйткені артындағы таулар өз тауларына ұқсамайды, сонау бір көлденең таулармен тұтасып кетіпті. Ендеше, таудан онша алыстамай, құбыла жаққа таумен жарыса жүру керек. Ақбілек соны ойлады да, белестен асып, жадағайлау ылдимен аяндай берді.

Адыр, адыр. Елсіз дала. Бозғыл көде. Кербетеге, тобылғылы беткей. Төбешік, обашық. Қызыл құмайт. Шөптесін шөңейіт. Қоңыр тышқан, ала сауысқан. Ор қоян. Бозторғай. Осыдан басқа кезге түсер қара-құра жоқ. Даланың көркі ел екен-ау! Елсіз дала – емсіз жарадай көрінеді. Малшы байғұстар неғып іші пыспай жүреді екен?.. Ай, қу дала, қу дала! Қу далада жалғыз жаяу бір мұңдық.

Сары далада сары уайым жамылып, Ақбілек келеді толарсағы бұлтылдап. Тышқан аулап күйкентай жүр, қыранымсып шыңқылдап. Әне алыста безек қағып, бір торғай тұр шырылдап. Бейне әуеге шегелеулі тұрғандай, бір орнынан тапжылмайды, қанаттары дірілдеп. Сол торғайдың шырылдағы ащы тиді құлаққа. Өзгелерден үні өзгеше, не болды екен бейбаққа? Сол торғайдың маңайында жаны ашыған арашашы жандарша, төрт-бес торғай айнала ұшып, таяу-таяу бара түсіп, ап кетуге тас қорғанды бұза алмаған ерлерше тиіп-қашып өтіп жатыр о жаққа бір, бұ жаққа.

Бір мезгілде әлгі торғай жансыз тастай ағып түсті топ етіп. Ақбілек те оқ бойы жер кеп еді. Ол торғайдың түскен жері қалың шөп. Көз айырмай қарап келеді Ақбілек. Әлгі торғай қалың шөпке түсті де, қалбалаңдап, далбалаңдап, шөпке таман айналаңдап шыр-шыр етіп, безек қағып, олай-бұлай шоршыды. Бұ байғұсқа не болды?— деп жетіп келсе қасына — қалың шөпте жатыр екен білектей бір сұр жылан. Сұр жыланның найза басы қақшиған, бейне ажал, алмас көзі бозторғайға шұқшиған, айыр тілін жалаң-жалаң еткізіп, ысқырғанда өңбеніңнен өткізіп, арбап, буып, уытын жиып, торғай сорды топылдатып, қылқ еткелі тұр екен. Сұр жыланның атып жыққан оқ көзінен көз айырар бозторғайда дәрмен жоқ; қалбалаңдап, далбалаңдап, оршып түсіп, тұмсығына тиер-тимес елбелектеп жүр екен. Бір «Ап!» десе біткені ғой жұмысы. Торғай қашан аузына кеп түскенше, оқты көзін қадап, айыр тілін жалақтатып жатады екен, сұм жылан.

Бозторғайды аяп кетті Ақбілек, сұр жыланды сойылшамен салды келіп қақ бастан. Жауыз басы астына кеп, солаң ете дүрс етті. Торғай сорлы есеңгіреп қалған екен: жығылып тұрып, жер бауырлап, қырындап-қырындап барып жөндікті: шыр етіп, шыбын-шіркей боп аспанға бір-ақ ұшты. Тулап жатқан жыланды Ақбілек табандатып тағы екі ұрды да, жөніне жүре берді.

«Жылан торғайды арбап жейді» дегенді Ақбілек бала кезінде естіген. Мынаны көрген соң, «Құлақ естігенді көз көрет» деген осы-ay деп ойлады. «Бұ жауыздың көзіңде не сиқыр бар?!» — деп ішінен таң қалды. Манадан бері уайым басып, жабығып келе жатқан кісі жүрегі қаттырақ соғып, тамырлары желпініп, шаршағанын ұмытып кетті. Торғайды ажалдан аман алып қалғанына қуанды. Жыланды өлтіргенге ерленді. Әрі ырым көрді. Торғай бір бейбақ қой! О байғұста не зиян бар?

«Торғай, торғай атым бар,

Бір жапырақ етім бар.

Маған тиген балалар,

Ата-анаң өліп жетім қал!»,—

деп қарғайтын торғай емес пе? Ешкімге жазығы жоқ қой.

Соны ойлағанда, Ақбілек «Менің кімге жазығым бар еді?» деп тағы ойлады. Өзін торғайға, өзіне қастық қылғандарды жыланға теңеді. Торғайдың, жауын мен өлтірдім, менің жауымды да біреу өлтіреді екен деп, бұл оқиғаны өзінше жақсылыққа жорыды.

Соны ойлап келе жатқанда бір дөңестің астынан ағараңдаған бір шошақай нәрсе қылтың ете түсті. Ақбілек сасып қалды, бұғып отыра қойды. Отырып еді, көрінбей кетті. Түрегелуге орыс бола ма деп қорқып, отыруға тағы дәті шыдамай, не екенін білгісі келіп барады. «Орыс болса бәрібір құтыла алмаспын, жан-жағым жалтаң. Неде болса көрейін», – деп, әнтек отырған соң, ептеп көтеріліп, сығалады. Шошақайдың үкі секілді бірдеңесі былғаңдап, өзі қимыл-қимыл етіл дөң астымен Ақбілекпен жарыса кетіп барады. Орыста мұндай нәрсе жоқ еді ғой деп ойлауы-ақ мұң екен – шошақай жуандады: бас болды: кәдімгі дуананың басы. Әнеки қолындағы асасы да шошаң етті.

— Әй, дуана! — деген сөз аузынан қалай шығып, қалай қойғанын Ақбілек өзі де білмей қалды.

Дуана аяқ астынан үріккен жылқыша, жарқ беріп, лоқып, әнтек, тұра қалды да, бұрылып Ақбілекке қарай жүрді. Тани кетті Ақбілек: етегін кірмен зерлеген, төбесін үкі сәндеген басында найза, ақ тақия; қолында шаңкіш асасы: асасының өн бойы шығыршық, көбшік, сылдырмақ; үші қозы жауырын, мойнында жұмыр тәсбісі; танауы таңқиған, омырауы аңқиған, кеңірдегі сорайған, жіліншегі сидиған, саусақтары шибиған, үркек малша оқшиған, бес тал сақалы шоқшиған, шынжау етті, шың бетті, жағына пышақ жанитын, бір көргеннен танитын — Іскендір екен кәдімгі.

Іскендірің кім? Ақбілекке зияны тимес пе? Ендеше, ол аяңдап Ақбілекке жеткенше, Іскендірдің қандай адам екенін айтып көрейік.

Бұл Іскендір дуананың бармаған жері, баспаған тауы жоқ. Бұл Өскеменің, бұ Зайсаныңыз, бұ Семейіңіз, бұ Қарқаралыңыз — бәрін де Іскендір жалаң аяқ шарлаған. Ол ат арбаны да, барақотты да көрген, «Бо-о-ракөт-ау, бо-о-ракөт!..» деп оған өлең де шығарған.

Іскендірде үй жоқ. Кез келген үй — оған үй. Тау, тас, сай-сала, ескі мола – бәрі де оған үй. Онда ел де жоқ. Оның елі — дүйім қазақ. Онда мал да жоқ. Тұрған күйі әлгі өзіңіз көрген. Ол дүние жимайды. Ақша берсең, кез келген ауылдың балаларын жарыстырады да, бәйгеге үлестіріп жібереді. Іскендір дорба салмайды: ірімшік, құртыңды алмайды. Оған қолма-қол ішетін тамақ берсең болғаны. Төрдің алдына шарт жүгініп отырады да: «Алла һақ!» деп бір ақырып, қылқ еткізіп қағып салып, асасын бір тіреп тұрып кетеді. Тана-моншағын, үкісін сұрасаң Іскендір бере салады. Бірақ қыз-келіншектерден өзі сұрап алады.

Іскендір өтірік айтуды, кісі алдауды білмейді, адам баласына жамандық ойламайды. Үлкенді – әке, аға – деп тұрады. Мейлі жаңа түскен келіншек болсын, қатын біткенді «шеше» дейді. Еркек, әйел деп айырмайды, бала біткенді «балақайым» дейді. Кісіге өмірі қатты сөз айтпайды. Өзін ренжіткен адамға түк демейді, тек басын шайқайды.

— Дуана, міне бір қияңқы баланы қорқытыңызшы!— десе:

— Қой, балақайым жақсы, қорқытпа, қорқытпа!—деп басынан сипайды.

Іскендір әсіресе балаларды жақсы көреді. Іскендір келсе, бала біткен шұбырып соның соңында болады. Ит біткен шулап артында жүреді. Іскендір асасын жайқап аяңдай береді, асасынан тістеп жатса да итті ұрмайды. Балалар оқып жатса, Іскендір жетіп барып молдасына қол береді, балалар да қуанып дуанаға қол береді. Іскендір балаларды молдадан жалынып сұрап алып, азат қылады. Кейде қонған ауылда кешке таман Іскендір үй жанында жүгініп отырып, оң қолының білезігінен бір балаға ұстатады; олай-былай сілкіп, баланы жығады. Ол күрескені. Балалар қызық көріп, кезек-кезек күреседі. Бала жығылып қалса: «А, балуаным, жығылып қалдың» деп қолын қоя береді; жығылмаса: «А, балуаным, сен жықтың» деп, басын сипайды.

Іскендір не десең соған нанады. «Пәленше сені шақырыпты, қаладан көмір әкеп берсін» депті десе: «А, солай ма?» деп, салып жүріп кетеді. Қыстың қызыл шұнақ аязында Іскендір елу шақырым жердегі қаладан Исақай ешенге бір қап көмір әкеп берген күндері болған. Сонда қарды бұрқыратып, жалаң аяқ жүреді; ол өмір бойы аяғына лыпа ілген жан емес.

Іскендір мақтағанды сүйеді. «Дуана еке, порақотпен жарыстыңыз ба?» десе: «Е, әке, жарыстық қой» дейді. Ол жүйрікпен де, жорғамен де, от арбамен де жарысқан болады. Бірінен қалдым деп айтпайды. Бар мақтанатыны — жүйріктігі. Кейбір көрген адамдар бәйге атынан қалып қойған деседі. Ауыл маңында ерегестіріп, тай, байталмен жарыстырғанда, екі-үш шақырымға дейін оздырмайды. «Дуана, неғып шаршамайсың?» десең, «Е, құдай қуат береді де» дейді.

Іскендір бір жерде байыз тауып отыра алмайды. Бір үйге кірсе, «һақ!» деп бір ақырып, бетін бір сипап, шығып жүре береді.

Ол құмалақ салмайды, бал ашпайды. «Обал» деп басын бірақ шайқайды. Ол намазға да онша құнтақты кісі емес. Кейде жұрт намаз оқып жатса, дәрет алмастан жалаң аяқ барып, қатарға тұра кетеді. Көбінесе оқымайды. Біраз аузы жыбырлап, ішінен ыңылдап бірдеңе айтып жүреді. Анда-санда «һақ!» деп күңірене ышқына бір ақырып қояды.

Іскендір көп сөйлемейді. Жауапты қысқа-қысқа қайырады. Сөйлесе кейде тақпақтап кетеді. «Дуана, союға қойымыз жоқ еді» десе:

А, қойыңыз болмаса ойыңыз болды,

Ойыңыз болса, тойыңыз болды...— деп жыбырлатып әкетеді.

Іскендірдің қабақ шытқанын жан көрген емес, қашан көрсең де жайраңдап, жымиып отырғаны. Іскендірдің неғып мұндай» боп жаралғанын, оның кеудесінде не қылған жүрек, тамырыңда қандай қан, бойында неткен қайрат барлығын ойлайтұғын бір адам жоқ. Ел тек оны «Дуана, дуана» дейді, «Бір алуан адам» дейді. Іскендірдің өмірі жұмбақ. Қалайда Іскендір – адам. Бұл неткен адам?..

Әлгі Ақбілекке кез болған Іскендеріңіздің жайы осы еді. Дуана Ақбілекке жетіп келіп:

– А, балақайым, алақайым, шырақайым... Қайдан келесің? деп басын сипады.

Ақбілек не дерін білмей күбілжіп, міңгірлеп қалды.

– Дуана еке, мен... мен... Мамырбай ақсақалдың... – дей берді. Орыстар алып кеткенін айтуды ұят көрді. Үндемеудің тағы да жөні жоқ; қалайда бірдеңе айту керек болды. Мандайын сипап, көзін жыпылықтатып, төмен қарап: — Мен Мамырбай ақсақалдың баласы едім... ауылымнан адасып,.. ауылымды таба алмай жүрмін...— деді.

Дуана қалай, неғып адасып жүргенін сұрамады:

– Е, балақайым, адасып қалдың ба?.. Мамырбай, Мамырбай, Тәуірбай, Сауырбай... білем, білем... алып барайын, бағып қарайын, жолға салайын, — деп қолынан жетелей бастады. Қайдан, неғып келе жатқанын сұрамағанға Ақбілек қуанып, еріп жүре берді. Дуана сол қолымен Ақбілекті жетелеп, оң қолындағы асасын жыбырлата тіреп қара ағаштай қатқан аяқтары қаздаңдап қатты аяңға басты. Анда-санда: «А, балақайым, а балақайым! Кезі мөлдіреп, табаны үлдіреп, қарны ашып, қаны қашып қалған екен ғой...» деп, жыбырлатып, тақпақтап қояды. Ақбілек не дерін білмей, біресе дуананың шошаңдаған бес тал сақалына, біресе күнге күйген қошқыл омырауына қарап қояды. Түрпідей сүйек саусақтары Ақбілектің білезігінен, мықтап ұстап алыпты. Үйіне қазір алып бара қоятындай-ақ ентеңдей басып келеді. Ақбілек өзі шаршап, қолтаулап әрең жүріп келе жатқан сорлы жетелеген жағына бос жағы ере алмай шешесі сүйреген жас балаша қырындай береді. Бір мезгілде Ақбілек сүрініп кетті.

– Дуана-еке, кішкене жайырақ жүрсеңіз...— деді.

– Ә, шаршадың ба, балақайым? – деп қолын қоя беріп, жайырақ аяңдады. Әйтсе де сау аяңға дағдыланған дуана әупілдеген кеше бұқаша кеудесі куілдеп, әудем жерге бармай-ақ, Ақбілекті тағы артына тастап кетті. Дуананы сөзбен тежегелі Ақбілек: – Дуана-еке, ауыл алыс па? – деп сұрады. Дуана: – А, деп тоқтай қап: — Жетеміз, жетеміз,— деді.

Дуана тағы озып кетті. Ақбілек шаршауға айналды. Бірақ шаршадым деуге ұялды. Тағы да сөзден бөгейін деп:

– Дуана! – деп бір дауыстады. Бұл жолы Ақбілек маңайда орыстардың бар-жоғын сұрады. Дуана: – Ә, орыс па. Нән жауғырлар, бар ғой, бар ғой,— деп жыбырлатып жөнді жауап айтпады. Жауабына жарымай, Ақбілек өз ауылының қай тұста екенін сұрады. Дуана: — Анау көрінген тұмсықтың астында болады, деп, көгерген тауды нұсқады. Ақбілек ауылына бүгін жете алмасына көзі жетті. Жақын арадағы елге қонуға әрең деп жетсе сол. Дуана желпілдеткенмен, Ақбілекке бәрі де алыс сияқты, өйткені аяғы жүруге жарамай, мүлде салдырап қалып еді. Бірталай жер жүрді. Сонда да жете ал ар емес. Алыста, көз ұшында, адырдың бөктерінде әлде қарауытқан мал, әлде қарауытқан томар секілді бірдеңелер көрінеді. Күн еңкейіп, намаздігер болды. Ақбілектің қарны ашты, қажыды. Аяғын кебіс соғып, қажап тастады. Әлден уақытта жүруге мұршасы келмей, дымы құрып отыра кетті. Дуана жарты шақырымдай озып кеткен еді; дауыстаған соң, жылдам аяңдап жетіп келді. Ақбілек жүруге жарамайтынын білдірді.

— Ә, балақайым, көзің мөлдіреп, табаның үлдіреп, ...шаршап қалдың ба? А, балақайымды арқалап алайын. Кел, міне ғой!— деп, алдына келіп арқасын тосты.

Ақбілек мінерін де, мінбесін де білмей, именіп, аз отырды. Үлкен еркектің мойнына дардай басымен мінуді ұят көрді. Қара мұртқа қатын болғаны, оның құшақтағаны, сүйгені... балаша көтеріп жүргені дереу есіне түсті. Дінсіз орыс еркелеткен арам денесін, қасиетті дуананың арқасына артуды обал көрді. Бірақ дуана:

«Міне ғой, міне ғой» деп күтіп отыр. Ел алыс, жүруге әлі жоқ. Амалсыздан орнынан тұрып, бір тамсанып, күрсінді де, екі қолын ептеп дуананың мойнына апарды. Денесін тигізуге өзінен-өзі жиіркенді. Мойнына қолы баруы мұң екен, шәлкес аттай адуын дуана: «Яу, пірім!» деп көтеріп түрегелді. Ақбілектің салбырап тұрған екі аяғын екі қолымен икемдеп, қысып алып, асасын Ақбілекке ұстатып, бір лықытып қалды да әлуетті дуана адымдай жөнелді.

Ақбілек дуанаға аттай мініп келе жатқанына күлерін де, жыларын да білмеді. Әйтсе де көңілі жайланайын деді. Өйткені ол орыстың өңгеріп алып қашқанын да көрді ғой. Онда оның алды да, арты да — қараңғы көр еді ғой. Онда адам болам деген үміт жоқ, қорлыққа да, зорлыққа да, өлімге де, ұятқа да басын байлаған еді. Енді оның мініп келе жатқаны адам баласына қиянаты жоқ әулие — дуана. Оның келе жатқан беті – ауылы, әкесі. Әкесін көреді, құшақтап көріседі; апасына құран оқытады; әкесін апасындай болып күтеді. Бірақ өзін-өзі қалай жұбатса да, жүрегінің басында түйіртпектеліп, бір зілді нәрсе жатыр; ол түйіртпек арқандаған аттай, қуаныштың құлашын жаздырмайды; бер жағы бұған да шүкіршілік еткісі келсе, ар жағы бұлт құрсаған күндей жадырамайды. Езуі ғана жымиған болады, бет-аузы, көзі күлмейді, ілгіштеніп жібермейді.

Дәл мінер кезде тайсалғаны болмаса, жүре-жүре Ақбілек бала кездегі апасының мойнына мініп келе жатқандай, астындағы дуана екенін де ұмытып, бала күні есіне түсті. Онда теңбіл ақ шыт көйлегі бар балағының аузын қарала батсайымен көмкерген қызылсаң дамбалы бар, айдары селтиген, жалаң аяқ жүгіріп жүретін сүйкімді қыз еді. Ақ қарабас ылақайына қызыл шашақ тағып, үкілеп, ат қып мініп, өзі құрбы балалармен жарысар еді. Жатқан сары атанның үстіне бала біткен жабылғанда, атан ұшып түрегеліп, балалар өркешіне, мойнағына жабысып «жығылдым, жығылдым!» деп шуласар еді... Түйенің, жардың, томардың, тастың арасына жасырынбақ ойнар еді... үйдің сыртына мосыдан күрке істеп, ішіне киім төсеп, шиден істеген қуыршақтарын отырғызып, күйеу келтіріл, келін түсіріп, шәлі салындырып, көрімдік сұрап, үлкен қатындарша тамсанысып, сынықсып сөйлесер еді... Апасының көйлек пішіп қойған шабуын қуыршағына киім қылам деп, қиып тастап, апасынан таяқ жер еді. Сонда апасы жақсы көрер еді: «Ақ шұнақ қыздан айналдым!» деп бауырына қысып, бетінен шөпілдетіп сүйер еді. Сол апажаны қайда? Жасаған-ау, оның үңірейіп қалған орны немен толады? Үйіне барғанда маңдайынан кім иіскейді. Кіммен көрісіп, жылап, мауқын басады? Ақбілектің көңілі бұзылып, көзіне жас кеп қалды. Енді болмаса жылайтын еді, аяқ астынан дір етіп ұшқан бозторғай көңілін бөліп, жасын тоқтатуға себеп болды. Ол кезде күн батып, сам жамырай бастап еді.

Манағыдай емес, дуананың аяғы қоюланайын депті... Бір-екі өрге келгенде дуана Ақбілекті арқасынан түсіріп, дем алды; құрысқан белін қайқайып жазып, құнақ жылқыша сілкінді. Ақбілек өзі жүрейін десе де, дуана болмай тағы арқалап алды. Ымырт жабыла ит даусы естілді. Ақбілек қуанып кетті:

— Ауылға жақындадық қой!— деді.

— Жақындадық балақайым, жақындадық! — деп, дуана Ақбілекті тағы бір лықытып жауырынына таман шығарды.

Сүт пісірім болған жоқ, тезек исі жұпар иісіндей Ақбілектің мұрнын жарған кезде:

— Келдік, дуана-еке! Енді өзім жүрейін,— деді.

— Ә, балақайым, әлі бірталай жер бар,— деп, дуана түсірмеді.

Ақбілектің мұрны қоңырсыған сүттің иісін сезгенде, дуана тоқтады:

— Осы төмпейдің астында ауыл бар,— деді.

Ақбілек түсті. Дуананың сүйек қолы езіл, құрысып қалған тақылжырын уқалап жазып шапанын сілкіп жамылып, дуанаға еріп, қолғаулап тағы аяңдады.

Төмпейдің иығынан асқанда, адырдың бауырында ауыл көрінді. Не дөңгеленген алқа қотан емес, немесе қатар тізілген жалғас емес, о жерде, бұ жерде тырқырап, қарауытқан бес-алты қыстау. Байқаған кісіге «Бізді мекендеген иелеріміздің мінезі де тап біз тәрізді тырқыраған, берекесіз, ұйымсыз» деп тұрған тәрізді. Кейбір қоралардың қасында қарауытқан мал көрінеді. Мал қоралап, адам аяғы басылайын депті. Анау адырдың түбіндегі қомақтырақ қорадан түтін бұрқырап жатыр. Оның оң жағындағы кішірек қорадан бір көлеңке қараңдап сол үйге таман кетіп барады. Адырдың сол жағына таман, төмпейге тірей салынған бір ұзын қораның маңында қара-құра көбірек тәрізді.

Ақбілек қай үйге барарын білмей, дағдарып келе жатыр еді, дуана:

— Анау үйге барайық!— деп адырдың баурындағы үлкен қораны нұсқады.

Ақбілек:

— О кімдікі?

Дуана:

— Мұсабайдікі.

— Мына жақын үйге барсақ қайтеді, – деді. Өйткені Мұсабай ауқаттырақ адам екенін білетін. Ақбілек тәуірлеу үйге барғысы келмеді. Тәуірлеу үйдің қатын-қалашы да таңырқайды: әркім көр-жерді сұрап мазасын алады; тәуірлеу үй сарылтып, жуырда тамақ та бермейді; ондай үйде сыпайы отыру керек. Кім біледі тәуірлеу үйдің қылжақ бастары да болар, тәлкек етер. Одан да барысымен сусын ішіп, жантая кететін кедейдікі жақсы болар еді деп ойлады. Және осы күйсіз қалпында тәуір үйге бас сұғуға қорланды: «Не бетіммен барамын» деген ой келді. Ақбілек:

— Жақын үйге барсақ қайтеді, — дегенде, дуана тұрып:

— Бұл үйлер жарлы ғой, қонақ асыға зарлы ғой, қарның ашып қалады ғой...— деп жыбырлатты.

— Жарлы боп неғысын... бір сусын жұтып, жантая кеткендей жер табылса, болады да,— деп Ақбілек тағы айтты. Әйел көңіліне бірдеңе алса, қарысып бола ма, Ақбілектің бетін білген соң, дуана да таласқан жоқ.

— Ә, балақайым! Мейлің, мейлің, – деп жақын үйге бұрылды. Дуана бұрылған кезде Ақбілек етегінен тартып:

— Сіз бұл үйге менің кім екенімді айтпай-ақ қойыңыз. Тезек теріп жүріп адасып кеткен екен, тауып алдым дей салыңыз,— деді. Дуана Ақбілекке оқшия қарап:

— Ә, балақайым! Өтірік айтқан жарай ма? Өтірікші алланың дұшпаны ғой,— деп аяңдай берді. Сүмелек сары ит дуананың сылдыраған асасын естіп, одан барып қоқиған тақиясын көрген соң, «Енді жатудың жөні болмас» дегендей, даусы қарлығып, алды бір бөлек, арты бір бөлек қиралаңдап үрді. О кезде қара сиырдың астынан сауыс, жыртық тері шалбары тылтиған қатын да шелегімен қабат түрегеліп, қисайған кір кимешегінің милығына сұқ қолын жүгіртіп, көзін сығырайтып, бір аяғын ілгері салып:

— Кет былай, кет былай! — деді.

Дуана асасымен артын жайқап, таяна беріп:

— Ә, шеше, құдайы мейман боламыз, — деді.

Қатын жауап бермей жатып, дуананың артын ала тоқтаған Ақбілекке қарай мойын созып, бір тамсанды да:

— Мынау не қылған бала? – деп сұрады.

Дуана байыз тауып тұра алмай:

— Жата-жастана естірсіз. Рұқсат па?— деді.

— Ойбай-ау! Ана байдікі тұрғанда... біздің қонақ күткендей не жайымыз бар...— дей бергенде, Ақбілек те ілгері таман бір аттап:

— Жеңгей, шалап берсеңіз де ырзамыз. Сіздікін қалап келдік,— деді.

— Ойбай-ау, қарағым-ау! Қалап келсеңдер енді амалым бар ма... айран-шалапты бөліп ұрттарсыңдар,— деп қатын Ақбілектің нәуетек даусын естіген соң, әрі іші жылып, әрі таңырқап, «Қонамыз» дегенге әлдеқандай боп қалды.

— Ендеше, үйге кіріңіздер!— деп, көң-күлімсі сасыған тапал қорасына қарай бастады. «Қадаға бастарыңды соғып алмаңдар. Бері, бері!» деген дыбысымен екі қонағы соңынан еріп, шалжиған тапал есіктің орқаш табалдырығынан аттап, үйге кірді. Есіктің жіп тұтқасын Ақбілек бір-екі тартып еді, мұрны жырық тартыншақ түйеше кегжиіп келмеген соң, қоя берді.

Үй-іші тастай қараңғы. Қатын: «Былайырақ, әр таман» деп, дуананы итбектеп бір жерге таман апарды. Дуананың етегінен ұстап Ақбілек те барды. «Бұ кім апа, бұ кім?» деген жас баланың даусы да шықты. Ақбілектің аяғына шөп сыбдырлайды. Үйдің іші сасық. Әйнек сымақ бір күңгірт тесік көрінеді. Жерде жатқан бір шоқпытқа сүріне-мүріне Ақбілек дуананың қасына таман келіп отырды. Отыра бергенде дуананың «һақ» деген даусы саңқ ете түсті. Ақбілек шошып қалды. Қатын: «Көтек» деді. Бір бала шыр етіп жылап қоя берді, ересектеуі: «Апа, апалап» апасына ұмтылды. Апасы жылаған баласына:

— Шығарма дауысыңды! Ал, дуана! Құлақ кеседі!— деген соң, баласы қоя қойды.

— Ә, балақайым, жылама! Кеспеймін, кеспеймін...— деп дуана да уатты.

— Шырағданы түскір қайда кетті жоғалып? – деп, қатын сипалап күңкілдеп жүріп, тысқа шығып кетті. Аздан кейін қара құманның қақпағына істеген білте шырағданын тапал пештің ернеуіне қисайтып қойып, тұмсығына сұқ қолымен май тигізіп, қағып-қағып уқалады. Сөйтті де қолын көлеңкелеп, төр жаққа – Ақбілекке қарады. Қатын бірдеңе сұрап қала ма дегендей, Ақбілек жалма-жан:

— Жеңеше, суыңыз бар ма? — деді.

— Су жүрегіңді алар, салқын айран бар еді, – деді.

— Ендеше айранға су қосып беріңіз: шөлдегенім әлей еді.

— Берейін, қарағым, берейін, – деп, қатын күйбеңдеп, қазандық жақтағы аяқ-табағын салдырлата бастады. Сол кезде пештің бұрышынан ертегінің қызындай кішкене қара қыздың дудыраған басы қылтиды.

Дуана асасын арт жағына сүйеп қойып, шарт жүгініп ыңылдап отыр. Қара қыздың көзі бажырайып тұр.

Ернеуі кетік-кетік, жайпақ, қоңыр зеренмен сусын әкеп беріп жатып, Ақбілектің бетіне үңіле қарап, бір тамсанып қойды. Ақбілек сусын ішіп болғанша, қатын көйлегінің жыртық жерінен ышқырын тыр-тыр қасып қарсы қарап тұрды. Қатын аяғын алып кетісімен, Ақбілек арт жағын сипалап, бұрыш бұрышта жатқан шекпен бе, шалбар ма, кім білсін, — әйтеуір бір үйіндіге басын қойып, шапанын жамылып, жантая бастады. Ақбілек жантайған кезде дуана сырылып орын беріп, қозғала-қозғала тысқа шығып кетті. Ақбілектің жатып қалғанын көрген соң, қатын да қораға шықты. Содан арғысын Ақбілек білген жоқ, әбден талығып келген сорлы сусын жұтып, басы жерге тиген соң, дамыл алып қата қапты.

Қатын даладағы дуананы айналдырып, Мамырбайдың қызы деген соң: «Ә!» деп іші сезе қойды. Дығырдай Мамырбайдың қызын бір жұтым шалаппен жатқызуды жөн көрмей, «Саулы бозінгеннен» бір қылым ұн сұрап алғалы және үйіне Мамырбайдың қызы қонып отырғанын айтқалы, дереу сол үй жаққа жөнелді.

«Саулы бозінген» дегенге түйе екен деп қалмаңыз. Түйеден кісі ұн сұрай ма? Бұ қазақтың да жыны бар ғой, әжептәуір кісіні «Бозінген» деп шығарып, «Бұт жимас» демегеніне шүкіршілік! «Саулы бозінгеннің» кім екенін айта кетеміз бе? Неміз кетіп барады? Бос сөзге жанымыз құмар ғой. Айтсақ айта кетейік.

Қулардың неліктен «Саулы бозінген» деп шығарып жүргенін ит біле ме? Бұл өзі Мұсабайдың қатыны еді. Аузы даладай боп кәртайып қалса да, «Бозінген» жаулығына кір жуытпайтын, мақтаншақ, ұры кеппелеу кісі болатын. Тықпа сақал, бір мойын жаман Мұсабай «Бозінген» бірдеңе айтса «Іңга» дей алмайтын. О түгілі «Саулы бозінгеннің» бір ауылға би болудан да дәмесі болатын; өзге қатындарға талай мойын салып, айғырлық қылам десе де, Бірмағанның тымырсық қызыл қатыны әлде неше жерде әпігін басып, аузын ашырмай жүретін. Әйел шіркін ұрысқанда қайдағы-жайдағыны қазатын әдеті емес пе?.. Қойшы не болса, о болсын! Әлгі кедейдің қатыны сонымен «Бозінгенге» жөнелді дедік қой. Ол өзі туысы бір табан жақын қызыл қатынға неге бармады екен? Жоқ, қызыл қатынға бармай «Бозінгенге» жөнелуі де қулық еді: қызыл қатын екеуінің араздығымен пайдаланып, «Бозінгенді» тағы бір сауып алмақ еді. (бұрында талай сауған ғой). «Жаман иттің атын Бөрібасар қояды», демекші «Бозінген» әлгі бір шатасының атын Әнуарбек қойған еді (қызыл қатын ғой оны «Шаза» деп жүрген. «Бозінген» құлағы түрік кісі ғой: түріктің Әнуарбегін естіп, баласын соңдай қылмақ қой).

Көрші қатын үйге кірген кезде, «Бозінген» аузын қайыстай созып:

— Қойшы енді, Әнуаржан! Ұйықташы, қалқам! – деп, бір қолымен Әнуаржанды қағып, келіншегімсіп қыпшасын қылмитып, бөксесін бұлтитып, өз денесіне өзі сүйсінгендей қылымсып жатыр еді. Көрші қатын сипаңдап босаға жақта тұрғанын көріп, «Бозінген» маңызданып қасын келіп:

— Күмсінай, жәй жүрсің бе?— деді.

— Жәй емес... бір жұмыспен... – деп, Күмсінай бір жамбастап сырғып, «Бозінгеннің» қасына келді. «Бозінген» әлдебір қызық өсек айтады екен деп кимешегін желкесіне қарай бір тартып, жампаңдап, құлағын таяй қойды. Күмсінай сыбыр етті. «Бозінген»:

— Ә, қойшы!— деп басын көтеріп алып: — Жалғыз отыр ма? — деп мылтық ататын кісіше бұғып, тағы күбірлесті. Сөйткенше болмады, «Күйеу» келді дегеннен жаман, «Бозінген» апыраңдап түрегеліп, жалма-жан ауыз үйге барып, Күмсінайға қайталатып бір аяқ ұн салып берді. Беріп жатып:

— Өзім де барам,— деді.

Күмсінай:

— Барғанмен көре алмайсыз: ұйықтап қалды, – деп еді. Ол «сөз «Бозінгеннің» құлағына бит шаққан құрлы кірген жоқ, қол аяғы жерге тимей, шошалада сүт пісіріп жатқан қара кемпірге барып, көзін ашып-жұмып, естіген хабарын айтты. Қара кемпір бір тамсанып, отын көсей берді. Оған жарымаған кісідей «Бозінген» шудасы желкілдеп, байын іздеді. Байы тысқарда дәрет сүртіп, бір қолы шалбардың ауында, бір қолы ішінде тұр екен; «Бозінген» келіп:

— Үй, сен естідің бе?— деп, жұлқып, шалбардағы қолын суырып алды.

Өз үйіне түгел естірткен соң, бұ хабарды ішіне сыйғыза алмай, «Бозінген» бошалаған түйеше тайраңдай басып, екі қолын алды-артына құлаштай сермеп, Бірқұлақтікіне қарай жөнелді. Ауылды қыдырып жүріп бірталай жанды құлақтандырған соң қасына екі қыз, бір қатын еріп, енді «Бозінген» Күмсінайдікіне тартты. Неге десеңіз, «Бозінген» от басының әйелі емес, бір болыс елдегі әңгімені үйде отырып біліп отыратын, еркектердің партиясына да, дау-шарына да кірісіп кететін, сақ құлақ, еті тірі көшелі кісі ғой. Елдің игі жақсылары да «Бозінгеннің» үйінен талай дәм татқан. Және біздің «Бозінген» еркектермен дойбы, қарта, асық ойнайтын, насыбай ататып, қонаққа өлең айтқызбай жібермейтін, қызып кетсе өзі де айтып салатын, бозбала келсе, екі езуі жиылмайтын — сері кісі ғой. Тек «Бозінгеннің» қара бойыңда титтей ғана міні бар еді: өз басының киім-кешегі болмаса, өзге шаруаға әнтек қыры жоқ еді: таза көрпелері салтақ-салтақ боп, төсек-орны жуырда жиналмай, қоқып, ыбырсып жатар еді. Қызыл қатын түскір «Бозінгенді» «Көк инені көтіне түртпейді» деп өсектеуші еді.

«Бозінгеннің» өзіне тартқан бір керімсал қызы бар еді. Әлгі Айтжан ғой? — Е, сол. Айтжанын мақтап домбыра тартқызып, ән салғызып, бозбаламен әзілдессе, өзінің де жаны кіріп отырушы еді; қалжыңға боғауызсымақ сөз араласып бара жатса. «Бозінген» өзі кимелеп, Айтжанға жол бермеуші еді. Сол Айтжанын құтты жеріне қондырып, жалғыз өзі іші пысып, ұрынарға қара таба алмай жүргенде, мына хабар «Бозінгенге» құдайдың үйге айдап әкеп берген дәулетіндей көрінді.

— Құдай-ау, мына тұрған біздікіне келместен, есінен айырылған сорлы Күмсінайдікінен не алғалы қонып жүр екен?— деп саңқылдап келеді. Ол әншейін сөз ғой. «Бозінгеннің» есі-дерті: «орыстар қызыққан қыз қандай екен? Айтжаннан несі артық екен? Киімі қандай екен? Орыстың талқысына түскеннен соң, қандай боп қалды екен? Соны білу ғой, орыстар өз аулына да келген, қыз-қатындар тау-тасқа тығылған; өзі де үш орыстың қолына түсіп қап, бұйырғанын көрген; кіші үйдің қызы содан бері жіңішке ауруға шалдығып, от басында сұлап жататын болған. Сонда да қатын шіркіннің таңсыққойлығы басылған ба?

«Бозінгендер» Күмсінайдікіне кірсе — бұрышта домаланып біреу жатыр. Дуана далада болса керек: сары ит қораның сыртында қаңқылдап қояды. «Бозінген» шырағданды бір қызға ұстатып, Ақбілектің қасына келіп, шапанын ашып қарады. Ақбілек аузы әнтек ашылып, сілекейі ағып, қорылдап ұйықтап жатыр еді.

— Е, байғұс-ай! — деді Күмсінай арт жағынан келіп: — Не қыласыз ұйықтасын,— деді.

«Бозінген» шапанның өңірін қайырып, әдібін көрді, көйлегінің сүйегін байқады; жеңсіз камзолының жиегін, қалтасының қақпағын, кебіс-мәсісін, бәрін шұқылап көріп болған соң, маңдайына шашырай салбырап тұрған шашын ақырын сырғытып:

— Өзі де қыз десе — қыз екен!— деп қорытынды шығарды.

Шапаны биқасап, әдібі батсайы, жеңсізі дүрия, көйлегі бәтес екенін айтысып, біреуі: Айтжанның көйлегі тәрізді екен,— деп енді бірі: Айтжандікі бұдан гөрі қаттылау, — деп тұрғанда «Бозінген» Ақбілекті былай қойып, көйлек жайынан қыздармен айтысып кетті. Оның айтуынша қыздар дым білмейтін болып шықты; Айтжандікі бес есе артық боп кетті. Айтжан қарағы ұзатылмағанда, орыстар қырылысып қалатын екен, масқаралықтан құдай бір сақтапты, өйткені аманында бергенін «өзі» қалапты (екіқабат болғаны есінде жоқ).

Қатындар, қыздар біраз дауласып, қарқыны басылған соң, үйді-үйіне тарады.

«Бозінген» үйіне келген кезде Мұсабай бірталай ой ойлап, уысына еш нәрсе түсіре алмай дал боп, қисайып жатыр еді. Keп былай: Мұсабай жаңадан байыған, мал жанды, қалтырауық адам болатын; (бұрын қаланың жатағы ғой, қатыны да жатақтың қызы ғой). Үйіндегі бас көтерер адам — қатыны; соның арқасымен кісі боп жүретін. Ана жылы жоғалған бір-екі биесі Мамырбай төңірегінен шығып, соған қолы жете алмай жүретін. Өйткені Мамырбайға да ел керек қой: төңірегінің ұрлық-қарлығына ара түспесе, адамдығы қайсы? Мына қызы қолға түсіп тұрғанда, соның қаржуын қайыруға болмас па екен деп, Мұсабай жаман ойына жүгіртіп еді. Қызды тығып қояйын десе ауылы құрғыр түгел естіп қойды. Өзге айтпағанмен Бірмаған барып жеткізеді ғой. Бірмағанмен оның малайын азғырып алған туралы жаздай араз болып, қатындарының шайырғал екені есінде. Қызды біреуге беріп жіберуге кім даяр тұр? Ол тағы білінбей қалмайды. Ақбілекке сұрау салып жүргені мәлім. Әлде бір епті жігітке масқаралатса қайтер еді? Бірақ онымен де не кегі бітеді? Мамырбайды шығындатқандай бірдеңе табу керек қой. Қалай шығындату керек? Міне, бұл мәселе — мәселенің қиыны болды. Қатыны келіп қыздың сұлулығын мақтағанда, өзінің жаман делебесі де қозды. Бірақ «Бозінгеннен» асар қауқар қайда?

— Қайтейін, сұлу болса! — деп кейіді.

— Қайт дедім саған?— деп қатыны да тежеп тастады. Сонымен Мұсабай күшеніп, төңбекшіп жатып қалды. «Әрі жат!» деп, қатыны да шынтағымен бір түртіп, теріс қарап, өткен дәуренін есіне алып, есінеп: «Осы жаманға қайдан тидім» – деп, тағы да өкінді.

Түнде шайға оятқанда Ақбілек тұрмай, жатып қалған. Таңертең Ақбілек көзін ашса, үй толған кісі. Оң жағына қараса, немере ағасы Әмір отыр.

— Қарағым-ай,— деп Әмір кемсеңдеп құшағын жайды.

— Ағажан-ай!— дегеннен басқа аузына сөз түспеді; ағасын бас салып, солқылдап ағыл-тегіл жылады. Ауылынан келген екі жігіт бірінен соң бірі көрісіп, кеңкілдеп, Күмсінайдың жаман үйін басына көтерді.

Көріскен кісіні айырғанды парыз көріп алған қатындар тоқтау айтып, айқасқан қолдарын жазып, салиқалы «Бозінген» де пешке сүйеніп:

— Енді қайтсын! – деп есіркеген болды.

Алайда қатындардың көңілі бұл көріске жарымады: өйткені Ақбілек суырылып сөйлей алмады; жайшылықта, қыз ұзатқанда, кісі өлгенде айтылатын жырлардың бірде-бірін айтпады; тұтқиылда тығылып қалған жүрек қызыл тілге құшырын төге алмады; ішке толған қалың шер кернеп келген бұлақтай қатты ышқынған жас болып, ыршып-ыршып кетті. Ақбілек: жыр жаттап та көрген жоқ еді; қыз болып ұзатылуға да әлі талай заман бар ғой деп, балалығы айырылмай жүрген 15 жасар бала ғой: Шешесі өлгеннен бері дауыс қып, жоқтағандай болған жоқ; өз басына күн туып кетті. Қатыңдар онысын есеп қыла ма, сөйлемей көріскенін жас баланың жылағанындай көріп, айыздары қанбады.

Жыласып, көрісіп үндемей темен қарап, біраз отырысты. Әлден уақытта Әмір атасы отырып:

— Түнде осы ауылдан хабаршы барған соң, жата алмай қолға түскен атпен жүріп жеттік, – деп қалай келіп қалғанын білдірді.

Мұсабай жаман ойдың ұшығына шыға алмай жатқанда Бірмаған жақсы атты кісі бола қалайын деп, түнде шапқызған екен. Бірмағанның қызыл қатыны өзгеден төрі омыраусып, Ақбілектің қолын ұстап айырып жүргені сол екен. Қызыл қатын қарап тұрмай:

— Естігенде өз баламыздан жаман аядық... Қайтейік, не амал бар? – деді.

Әмірдің бір жолдасы:

— Ағайынның ағайындығы осындайда көрінеді де, — деп, «Бозінгенге» көзінің құйрығын жіберді. «Жайда көсемсіп жүруші ең, бұ күн қайда қалдың» дегендей қылды. Өйткені Мұсабайдың Мамырбайға қиғаштығын білуші еді. Және Мұсабайдың биесін ұрлаған кісімен бұ жігіт жекжат еді.

Жігіт оны айтқанда, қызыл қатын мардымсып, иығын бір көтеріп:

— Е, о не дегенің... біз анау-мынау қазақтай боқтан өзгені қылға тізбейміз,— деп келе жатыр еді, Бірмаған отырып:

— Керегі не сондай сөздің!— деп қатынын тоқтатты.

Бұл сөздің бәрі «Бозінгенге» жарадай тиді: ләм деуге айтары болмай, тымырайып, жаялық ернін жымыра берді. Түнде әлгі қорсылдаған шошқа бір атты қинағанда, бүгін «Бозінген» бұл сөзді естір ме еді! Шірік ит! Талай жерде өлтірді-ау!

Күмсінай шай даяр екенін білдірді. Ауыл кісілері тысқа шықты. Қызыл қатын Ақбілекті үйіне қонаққа шақырып еді, Әмір тәңір жарылғасын айтып, ауылға жеткенін мақұлдады. Бірмаған жабысып көріп еді, қонақтар асыға берді:

— Ендеше, Ақбілекке кер жорғамды ерттеп, өзім апарып салып, қайтайын,— деп, Бірмаған тысқа жөнелді.

«Бозінгенге» бұ жұмыс та қатты тиді. Үйіне келіп:

— Өмірі абұйыр байланбаған сұқым! Отыр енді албасты басит! – деп, байын тағы бір мүжіді.

Мұсабай үндемеді. Қатын шіркін бір жеңіп алған соң, таң атыра ма? Өзінен шығар өнері болмаған соң, Мұсабай қатынға қол тапсырып, пір қылған ғой. Қатыны болмаса, бұл Бірмағанның құлы емес пе? Бірмағанның әнтек қолы кеміп бара жатқаны, әйтпесе, мұның қасында анағұрлым адам ғой. Бірмағанның қолы кемігеннен ғой ана жылғы сайлауда ауылнай болып, кісі қатарына ілінгені. Одан бұрын бұл кісі ме еді. Бір «Безер ит» еді.

Сол Бірмаған кер жорғасына көрпе салып, ерттеп, Ақбілекке мінгізді, бір байталға мініп өзі қасына ерді. Дуана өз жайына кете барды.

* * *

Ақбілек орталарында жорғақтатып, төмен қарап келе жатып, әңгімелеріне құлақ салды. Ақтардың тұтылғанын сонда білді... Әнеугі апанда бұғып жатқандағы қасына келіп, «Тоқтай тұр» деп кетіп қалған қазақ Мұқаш екенін де топшылады. Өткен күндерді бір-бірлеп есіне түсіріп, жағалап, қара мұртқа да келді, оның түрлі қылықтары көз алдынан демде елестеп өтті. Енді мынау ағаларының ортасыңда ауылына келе жатқанына таң қалды; таң қалып қана қойған жоқ, өзін бейне бір арам сирақ ұрлық малындай, әкесіне арам жегізетіндей көрінді. Енді бұрынғы нәрестедей уыз денесі былғанып, арамданып қалған тәрізді, бұрынғы кіршіксіз, аппақ кеудесіне енді қара құзғын ұя салып кеткен тәрізді; күнә-сұмдықты білмейтін ақ жүрегі арамдықтың неше атасын біліп, бұрынғы қыз басы қатын боп қалған тәрізді: бұл былғанған дененің кірі, жанның күнәсі өмірі тазармайтын тәрізді. Өз ауылының тауына, жеріне жақындаған сайын таза жерді басуға өзінен-өзі ұялын, атылып өліп кетпей, қара мұрттың мылтығына бекер-ақ жармасқан екем деген өкініш пайда болды; ит жалап кеткен ыдыстай, өзінің денесін де, демін де арам деп білді...

Осы арам демімен, арам аузыммен әкемнің иманды жүзіне қалай жақындармын, қайтып оны да арамдармын? Құдайдан қорықпай, оның құтты қадам мешіттей үйіне қалай кірермін? Кәпір сүйген, аймалаған аяғыммен жайнамаз салатын жерін қалай денем шімірікпей басармын? Көпірді құшақтаған арам қолымды қайтып әкемнің адал дастарқанына апарып, қайтып бір табақтан ас ішермін! Мұны бұрын ойласамшы! Бұларды есіме алсамшы! Шыбын жан құрғырды ойлай беріппін-ау... Япыр-ау! Бұлар мен туралы не ойлайды екен? Мені арамдалмай аман келді деп кім ойлайды дейсің? Әлде менің тірі қалғанымнан да өлгенімді тіледі ме екен? Кім біледі, сөйткен де шығар. Мені көргенде, «Пәленшенің орыс бүлдіріп... кеткен қызы» деп, кім көрінген ішінен ойлап тұрады-ау! Әлде біреу әкеммен, не өзіммен егескен күні айтып та салады-ау!..

Ойбай-ау! Менің күйеуім ше? Ол енді менің маңыма жолар ма? Орыстан қалған салдаманды ол неғылсын? Тым болмаса бұзылмаған қаймағым, соған да бұйырмады-ау!.. Ол алмаса... онда мені кім алады? Мен бір ел-жұртқа әйгілі көзге шыққан сүйел болған екем ғой! Ақылымнан адасқан сорлы мұны білсемші!.. Кеше түнде арам денемді қасқыр боршалап неге жеп қоймады екен?!

Мені көргенде ауыл-үйдің адамы үркіп тұрады-ау!.. Мен өзгердім ғой. Қатын болдым ғой, кәртайдым ғой; көзімнің алды көк таңба шығар; егім сылқылдап, денем бос қалған шығар; белім бүкірейіп, бөксем жалпиған шығар; аяғым талтаңдап, жүрісімнен жаңылған шығармын. Менде не сын қалды дейсің? Ернім кезеріп, жатым суалған шығар: орыстың айнасына қарағанда, ажарым, тайған сықылды еді ғой. Жасыма жетпей кемпір қылды-ау, жасаған! Мен енді әкеме құрт аурудан жаман бір масыл болдым ғой! Өлмей менен құтыла алар ма?..

Ей, тәңірім-ай! Осы келе жатқанда бір қазаға ұшырап кетсемші! Астымдағы ат омақа асып, астында тіл тартпай, қатсамшы! Немесе жер ойылып жұтып қойсайшы. Болмаса үстімізден қара бұлт төніп, нажағай соқсашы. Әйтпесе албасты басып тұншықтырсашы! Әнеугі қаңғып келген орыс енді келіп алып кетсеші! Ең болмаса, есімді біліп тірі барғанша, әкемнің алдына апарғанда, кірпігім қимылдап жатсамшы!

Ақбілек аспанға қарады — аспанды мезгілсіз бұлт құрсар емес; жерге қарады — жер баяғы жер, қозғалар емес; сүрінер ме екен деп өкшесін тебінді — кер жорға сүрінер емес, өзге аттарды сау желдіріп тепсең де теңселіп келеді. Ақбілек қасындағы ағаларына қарады — ағалары Ақбілекке қарар емес, көздері алдында; сипай қамшылап, «Ауылға қашан жетеміз?» дегендей, тебінгілері сартылдап келеді.

Ақбілек алдына қарады. Қараса ауылға кеп қапты. Ауылын көргенде, жылағысы кеп кетті. Әнекей, бұлардың қарасын көргеннен қатындар Ақбілектің үйіне қарай шұбырды. Әнекей, өз үйінің иттері де ұлыды. Әнекей, бұзаулар да Ақбілекке көрісетін кісіше бері қарап мөңіреді. Мінекей, дауыс қылған қатындардың ащы айғайы құлағына келді. Жер-дүние күңіреніп дауыс қып тұрғандай болды. Жан жарасы сол дауыспен жеңілетіндей, көп дауысқа қосылып, Ақбілек те егілді. Екі көзі жасқа толып, жарық күн шымылдық құрғандай бұлдырап тұман боп кетті. Сол тұманның ішінде басы ағарған адамдар қолтығынан ұстап, сүйемелеп, әлдебір жерге әкеліп, үп-үлкен бір адамның үстіне жалп еткізді. Ақбілек жылай берді, жылай берді...

Сорлы Ақбілек! Сен жыламай, кім жыласын? Тас емшегін жібіткен, тар құрсағын кеңіткен, аруанадай анаңнан айырылдың!

Келешектегі бақытты өміріңнің кілтіндей көріп, сары майдай сақтаған алтын қазынаңнан айрылдың! Ар-ұятың төгілді, адамшылығың жойылды. Жас нәуетек жүрегің соқпай жатып, өрт болды. Жаңа шыққан жауқазын піспей жатып жоқ болды. Шам шырақтай жас жаның, жанбай жатып шоқ болды. Есіл, ерке балалық, аяққа құйған астайын, шолтаң етті, тоқталды. Жыла, жасың бұла! Жасыңмен қайғың жуылсын! Жасыңнан теңіз жиылсын, теңізді дауыл толқытсын! Құтырсын толқын, туласын! Зарлатқан сені мұндарлар тұншықсын — сонда уласын! Қатын-қызы тұл қалып, сендей болып шуласын.