Өмірді бағалап үйренейік балалар суицидін алдын-алу бойынша ата-аналарғА, педагогтерге арналған қҰрал алматы

ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

БІЛІМ БЕРУ ЖӘНЕ САУЫҚТЫРУ ОРТАЛЫҒЫ

1. 
   Алғысөз
   
2. 
   Кіріспе
   
3. 
   Туындау себептері
   
4. 
   Білім беру ұйымдарында тәрбие жұмысын жүргізуде негіз болатын басты ұстанымдар
   
5. 
   Педагогтің жеке басына қойылатын талаптар
   
6. 
   Білім беру ұйымдарын ізгілендірудің формалары мен әдіс-тәсілдері
   
7. 
   Ата-аналармен жүргізілетін жұмыстар
   
8. 
   Білім беру мекемесінде суицидттің алдын алудың психологиялық шаралары
   
9. 
   Жасөспірімдердің суицидалдық мінез-құлқын алдын алу бойынша әдістемелік нұсқаулар
   
10. 
    Қосымшалар
    

Әдістемелік құралда тәрбиеленушілерді рухани-адамгершілік тұрғыда тәрбиелеудің біртұтас жүйесі ұсынылды. Тәрбиенің жалпы мақсаттары мен міндеттері білім беру ұйымдарының педагогтері мен отбасының, қоғамдық ұйымдардың өзара бірлікте, шығармашылықпен іске асыруына бағытталды.

Әдістемелік құралда тәрбиенің үздіксіздігі, бірізділігі, жүйелілігі және көп түрлілігігі сақтала отырып, тәрбиеленушілердің ішкі жай-күйі, жағдайы ескеріле отырып белсенді іс-әрекет жасауы, баланың тұлға ретінде үздіксіз дамуы, өзін-өзі тәрбиелеп, дамыту қарастырылды.

КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында әрбір адамның зияткерлік дамуы, психикалық-физиологиялық және жеке ерекшеліктері ескеріле отырып, халықтың барлық деңгейдегі білімге қолжетімділігі, білім берудің зайырлы, гуманистік және дамытушылық сипаты, азаматтық құндылықтардың, адам өмірі мен денсаулығының, жеке адамның еркін дамуының басымдығы, жеке адамның білімдарлығын ынталандыру және дарындылығын дамыту мәселелері баса көрсетілген.

Біріккен ұлттар ұйымының ЮНИСЕФ қорының Қазақстан Республикасының статистикалық агенттігінің есебіне сүйеніп жасаған соңғы мәліметтеріне қарасақ, 15 пен 19 жас аралығындағы қыз балалар арасында өз-өзіне қол жұмсау көрсеткішінен Қазақстан Тәуелсіз мемлекеттер достастығы елдері бойынша бірінші орында, бұл әрбір 100 мың адамға есептегендегі коэффициент көрсеткіші. Ал ер балалар арасында Ресейден кейінгі екінші орында, - дейді ЮНИСЕФ-тің «Білім және балаларды қорғау» бағдарламасының үйлестірушісі Татьяна Адерихина [3] .

БӘДСҰ (Бүкіл әлемдік денсаулықты сақтау ұйымы) берген мәлімет бойынша дүние жүзінде жыл бойы 500 мың адамдар өз өмірлерін қияды. Ең жоғарғы суицид көрсеткіші ол ФРГ, ГДР, Австралия, Швецария, Венгрия, Чехославакияда болса, ең төменгі көрсеткіш ол Болгарияда, Ирландияда және Индияда. АҚШ-та өзін-өзі өлтіру деңгейі 100 мың адамға орташа алғанда 25-29 адамнан келеді екен.

ХХ ғасырда дүние жүзінің ғалымдарын толғандыратын мәселе ол қазіргі кезде жасөспірімдер арасында жиі кездесетін-суицид болып отыр. БӘДСҰ-ның соңғы мәліметтері бойынша 15-24 жас аралығындағы жасөспірімдер арасында өзін-өзі өлтіру екі есе артып кеткен. Ол мемлекеттегі экономикалық жағдайларға байланысты. Жасөспірімдердің өздеріне-өздерінің қол салуына көбінесе, айтылған сынды дұрыс қабылдамауы, қиындықтарға төзбеуі себеп болады. Өзіне-өзі қол жұмсайтын жастардың көбеюі жастар саясатының деңгейінің төмендігін көрсетеді.

Мәселен Францияда соңғы 10 жылда суицидттен өлген балалар саны үш есе артқан. Енді бұл өлімдер жол апатынан қайтыс болған адамдар санымен теңеліп отыр. АҚШ-та 15-19 жас аралығындағы өзін- өзі өлтіру саны 1 жылда 5000-ға дейін көтерілді. Қазіргі кезде АҚШ-та өлімдердің арасында суицид 10-шы орында тұр. Онда 1978 жылда 15-19 жас аралығындағы жасөспірімдер арасында 29000 суицид тіркелген. Бұнда соңғы 30 жылда суицид 15-19 жас аралығындағы қыздар арасында 200%, ал бозбалалар арасында 300%-ға дейін көтерілген.

Японияда тек 1986 жылы ғана 25524 жағдай тіркелген. Швейцарияда әскер қатарына шақырылған бозбалаларды психологиялық тексеруден өткізген кезде олардың 2% өзін-өзі өлтіруге қадам жасаған, ал 24%- де суицидальді ойлар айқын көрінгені мәлім болған.

Польшада соңғы 10 жыл ішінде 12-20 жас арасындағы суицидтен өлген балалар саны 4 есеге көтерілген, ал оның 21% қыздар алса, қалған 79% ұлдар құрайды [4,6].

Суицид терминін итальян психологы Г. Дэзен 1947 жылы енгізіп, оны “өзін-өзі өлтіруге әрекет ету” - деп түсіндіреді.

Қазіргі кезде Суицидалогия деп аталатын үлкен бір ғылыми бағыт бар, ол социология, психология, медицина, демография, психиатрия тоғысында пайда болып, осындай әрекетке баратын адамдардың ерекшелігін, әрекетін, себептерін зерттеуге тырысады.

Суицидалды мінез-құлық – адамның саналы түрде өзін-өзі өлтіргісі келетін тұлғаның мінез-құлқының бір түрі деп есептеді.

Адамзат тарихында өзін-өзі өлтіру әрекеті әртүрлі бағаланады. Европа халқында өзін-өзі өлтіретін адамдар - вампирға айналады деген. Ал көне Греция, Спарта, Афинада өзін-өзі өлтірген адамдардың мәйітін өртеп жіберген.

Орта ғасырда Австрия, Пруссия, Францияда өзін- өзі өлтіруші адамдарды діни көзқарас бойынша – қылмыскерлер деп санаған.

Суицидальді мінез құлықтың белгілі бір формасы, тәсілі, даму стадиясы, тәуекел факторлары болады. Суицидальді мінез-құлыққа адамның жас ерекшелігі, жынысы, кәсіби ерекшелігі, өмірлік жолы да әсер етеді.

Әр бір жас кезеңдеріне сай суицидальді белсенділік тән болады.

- Жеткіншектік кезең – 12-17 жас;

- Жастық кезең - 17-29 жас;

- Ересектік кезең – 30-35 жас;

- Қарттық кезең – 55-70 жас.

Жеткіншек кезеңде суицидалды әрекеттің себебі - ата-анасы мен мұғалімдерімен, жолдастарымен қақтығысқа бару болып табылса, жастар арасында әсіресе қыздар арасында өздерінің жігітеріне байланысты суицидальді әрекеттерге баратыны анықталған.

Суицидтың ең жиі кездесетін кезі 15-24 жас аралығы. Өзін-өзі өлтіруге бармас бұрын, суициденттердің көбі дайындық кезеңі – суицидалды кезеңінен өтеді. Ол кезеңде балалардың қызығушылық деңгейінің төмендеуі, қарым-қатынастың шектелуі, мазасызданғыш, эмоционалды тұрақсыз болуы сипат алады.

Дюркгейдің суицид теориясынада адам бір проблемаға тап болған кезде немесе оның өмір сүріп отырған ортасы немесе әлеуметтік топ одан бас тартқан кезде ол өзін- өзі өлтіруге барады деген. Әлеуметтік байланыстардың ерекшеліктерін ескере отырып Дюркгей суицидтің эгойсттік және альтруисттік сияқты түрлерін бөліп көрсетеді. Тағы да психопаталогиялық жағдай негізінен балалар мен жасөспірімдердің әлеуметтену деңгейі мен қоғамда алатын орнына байланысты да болатынын айтады.

Суицидогенді жағдайлар тұлғаның ерекшелігіне, оның өмірлік тәжірибесіне, интелектісі және мінез-құлығымен анықталады. Суицидогенді қақтығыс шынайы себептер арқылы жүзеге асады. Ол тіпті сау адамда кездесуі мүмкін. Қақтығыс себептері субьект үшін ылғи да шынайы болады, сондықтан ол субъектіні ауыр уайым – қайғымен депрессияға ұшыратады. Сол проблемалардың шешілмеуіне байланысты адамдар өз-өздеріне қол жұмсауы мүмкін.

А.Г. Амбрумова өз-өздеріне қол жұмсау мінез-құлқы бар 770 балалармен жасөспірімдерді зерттей келе пубертантты жасқа дейінгі балалар арасында (13 жасқа дейін) - 14,4%, пубертанты жастағы балалар арасында (13-16) - 51%, пубертантты жастан асқандар арасында (17-18) - 33,8% кездеседі. Суицидке барған көптеген қыздар дәрі ішіп уланып өлсе, ұлдар асылып немесе тамырларын кесіп өледі. 13 жастағы қыздардың өзін-өзі өлтіру себептері ол көбінесе аяқтарының ауыр болып қалуына байланысты. Осы жасқа байланысты Железова бұл балалардың көбінің мінез-құлқында ауытқулары бар және олардың 70% шизофрениямен ауыратын балалар құрайды деген [9].

А.Г. Абрумова және В.А. Тихоненко суицидалды әрекеттің екі негізгі типін көрсетеді: шынайы әрекет және демонстративті-шантажды. Демонстративті-шантажды әрекетте - денеде ірі веналар жоқ жерлерді кесу, онша қауіпті емес дәрілерді ішеді. А.Е. Личко мен А.А. Александров 14-18 жастағы жасөспірімдерді зерттей келе, олардағы суицид мінезі көбінесе аффект жағдайында және ол балалардың осы жаста өте сезімтал болатындығына байланысты жиі кездеседі деген тұжырымға келді. Бірақ көбінесе бұл кезде балалар арасында кездесетін суицид ол демонстративті әрекет түрінде болады.

Шынайы суицидальді мінез-құлық деп тұлғағаның шынайы немесе қиын проблемалары шешілмеген кезде өзін-өзі өлтіруін айтсақ, ал жалған шантажды мінез-құлық деп ол адам өзі ойлаған ойын жүзеге асыру үшін, оны қоршаған адамдарға қысым көрсеткен кезде және басқалардың сезімін манипуляциялаған кезде бұл әдісті қолданады. Ол көбінесе оны ренжіткен адамның алдында жасалады. Мұнда олар өздерін өлтірмейді тек, өзінің өлгісі келетіндігін демонстрациялайды. Шантажды мінез-құлық көбінесе бала кезден пайда болады.

Қазіргі кездегі жастардың суицидке бару себебі, олардың өмір тәжірибелерінің болмауынан, алдарына қойған мақсаттарына жете алмауына және өмір қиындықтарына шыдамауына байланысты болады.

И.П. Павлов өзін-өзі өлтіруді «мақсат рефлексін» жоғалту деп түсіндірген. Осыған байланысты ол: «Мақсат рефлексі әр адамның өмір мәні және энергия көзі. Өмір қызығы бір мақсатқа жетуге талпыну, егер сол мақсатқа жете алмаса басқа мақсатты көздеп соған қол жеткізу, қызығу, ұмтылу. Соған байланысты біздің өміріміз гүлденеді және мәндене түседі. Егер адамның өмірінде мақсат жоғалса оның өмірі мәнсіз болады. Сол себепке байланысты біз өлген адамдар артынан қалған қағаздардан, олардың өмірлерінің мәні жоғалғанына байланысты олар өз-өздерін өлтіруге мәжбүр болғандарын ұғынамыз. Бірақ адам өміріндегі мақсаттар саны шексіз...»-дейді. И.П. Павлов суицидке барған адамдардың ешқайсысында психикалық ауытқуы жоқ деген.

ТУЫНДАУ СЕБЕПТЕРІ
Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасының 2008 жылы «Балалар суициді» тақырыбында жүргізген арнайы зерттеуінде балаларды осы жолға итермелейтін негізгі себептер ретінде баланың күрделі әлеуметтік-психологиялық жағдайы, одан кейін – отбасылық тұрмыстың қолайсыздығы мен қолдаудың болмауы сияқты факторларды атап көрсетеді [3].

Суицидалды мінез-құлық соматикалық, психикалық ауытқуы бар, тіпті сау адамдарда да кездеседі. Сондықтан өзін- өзі өлтіретін адамдардың барлығының психикасында ауытқуы бар деуге болмайды. Медициналық статистикаға сүйенсек, кейбірінің ақыл-ойы кем адамдар, бірінің жүйке-жүйесі тозған адамдар, бірін мазасыз адамдар десе, енді бірін өз эмоцияларын басқара алмайтын адамдар құраса, қалған бөлігін ешқандай психикалық ауытқуы жоқ адамдар құрайды екен.

Сонымен қатар, суицидальді мінез-құлық балалар үйінде және толыққанды емес отбасында өскен, отбасы аралық қақтығыс, әке-шешесінің айырылысуы, отбасылық жылу көрмеген балалар арасында жиі кездеседі.

Деректерге сүйенсек, көктем, жаз мезгілдерінде суицид жасау жоғары болады екен. Суицидальді мінез-құлық көбінесе депрессия кезінде, алкогольдік токсикомания, психопатия және аффект кезінде жиі кездеседі. Өзін-өзі өлтіруге көбінесе индивидуалды проблемалар итермелейді. Қазіргі кезде жастар өз өмірлерін бағалай алмайды. Егер бір мәселені шеше алмай жатса, олар өз өмірлерін қиюға даяр болады, өйткені олардың ойларынша олар тек осылай ғана тыныштық, уайым-қайғысыз өмір табатын сияқты. Көбінесе жасөспірімдер мен балалар жерлеу рәсімін көз алдарына елестетіп, ата-аналарының жылағандарын елестетіп, олардан өш алмақ болады.

Адам өліміне әлеуметтік жағдайлар, жалғыздық та үлкен әсерін тигізеді.

Ғалымдар суицидальді мінез- құлықтың туындау себептерін төмендегідей типтерге бөліп көрсетеді:

1) протест;

2) өзгелердің жанашырлығын туғызуға әрекеттену;

3) қайғыдан қашу;

4) өзін-өзі жазалау;

5) өмір сүргісі келмеу.

19 ғасырдың бірінші жартысында жан аурулары өзін-өзі өлтірудің негізі болып табылған. Ал осы ғасырдың соңына қарай, өзін-өзі өлтіру тек индивидуалды әрекет ретінде тұлғалық және әлеуметтік факторлардың салдарынан деп дәлелденуде. Соңғы уақытта елімізде өзін-өзі өлтірудің өсуі көпшіліктің алаңдаушылығын тудыруда. Осыған орай суициденттердің, кейбір психологиялық және клиникалық, аспектілері мінез-құлық жағынан көптеп зерттелуде.

Өзін-өзі өлтірудің мотивтерін зерттеген отандық психологтар, суициденттік тұлғаның мағынасы туралы айтқанды жөн санайды. Өзін-өзі өлтірудің тұлғалық мағынасы бір жақты еместігі белгілі және жалпы түрде келесі типтерде көрініс табады. Олар: кек, көмекке шақыру, қиындықтан қашу (жазалау немесе қайғыру); өзін-өзі жазалау «жауының өшін өзінен алу», кінәні өтеу, ақиқаттан бас тарту, наразылық жатады. Бірақ бұл жағдайда да ұғыну мүмкіншілігі өмір тәртібінде әлі де қызмет ететін тұлғаның ең соңғы қорғаныс механизмімен анықталады. Жеке мотивтерді жете түсінуден «жылжу» тіпті субъект өлімнің мақсатына бағытталып әрекет еткен жағдайда екі психикалық субстанциялар: 1) өзіндік сана 2) өлім мотивтері - толықтырғыш принципінің таралуы туралы ойлауға мәжбүр етеді.

Өмірдің барлық мағынасының жоғалуы, үміттің үзілуі, жалғыздық, мұқтаждық, ауру, әлеуметтік жағдайдың кенеттен өзгеруі, адамның жоғары топтан жай қарапайым деңгейге түсуі. Мұның барлығы өзін-өзі өлтіруге қолайлы жағдайлар, яғни өзін өлтіргісі келген адам әлеуметтік акт жасап, басқаларды соған итермелеп, психикалық атмосфераға құлдырау туғызады. Адам өзін-өзі өмірден кетіргісі келуі, ол өзінен шыға алмау себебінің салдары. Ол бұл жағдайдан тек өзін өлтіру арқылы шыға алады. Өзін-өзі өлтіру психологиясы - бұл адамның өзінде тұйықталуы, яғни өзінің жеке караңғылығында қалып қоюы десе де болады.

Н.Бердяевтін пікірінше, өзін-өзі өлтіруші өзінің материалды болмысымен күйттелген, сыртқы шарттарға қанағаттанбаған, өмірде қатты уайымшыл, сөйтіп осынын бәрінен бірдей құтылғысы келген адам. Бердяев бойынша, өзін өлтіруші - үміт, сенім, махаббатын жоғалтқан адам.

Франкл бойынша, өзін өлтіруші - ол адамды дамуынан ажырататыны сияқты емес, сонымен қоса басқаларға істеген қайғысы жуылмайды, күнәсі ақталмайды. Франкл үшін қайғырудың мағынасын іздеу, жеке өмір мағынасын іздеу баламасы, жалпы экзистенционалды вакуумның жеңуі.

Адамның суицидалды шешім қабылдауы күйзеліс немесе стресстік ауыр жағдайдағы сәттерде болады. Өзінен-өзі оқиға суицидалды сипатта болуы мүмкін емес. Оның суицид тектілігі тұлғаның оқиғаны қабылдауы мен бағалауына дайындығымен анықталады. Мұндай дайындық, өз кезегінде тұлға нұсқауының динамикасына, тұлғалық құндылықтар жүйесінің әсеріне және қалыптасуына және сыртқы дүние тітіркендіргіштеріне жауап беру түрлерінің жүйесі және тұлғаның өзіне, мінез-құлық жүйесіне және әрекет түріне тәуелді болып келеді.

Көптеген бақылаулар шын мәніндегі өзін-өзі өлтірудің жанама мақсаты - өмірін қию мен көп жағдайда өзін өлтірушінің мінез-құлқының мотивтерімен сәйкес келмейтіндігін тұжырымдайды.

Суицидология жетекшілерінің пікірінше, өзін-өзі өлтіру мен қастандық, жасау екеуі екі принципиалды әр түрлі әрекетті көрсетеді. Өз табиғаты бойынша суициалды әрекеттің аяқталған және аяқталмаған түрін ажыратуға болады. Аяқталған суицид - бұл тек қана суицидалды әрекеттің үлкейтілген формасы емес, бұл өзін-өзі өлтіру. Аяқталған суицидте агрессия өзіндік "Мен"-ге қарсы болса, онда қастандық кезінде ол өзінің қолдануын өзгертеді және соңғы мақсаттың сөнуіне әкеледі.

Аяқталмаған суицид кейде өмірге қайта туу, аурудан жазылу секілді нәтиже береді. Адам өзін шын мәнінде өлтіргісі келмейді, ол бір сәттегі қиындықтар мен тосқауылдардан өзін алып шығу мүмкіндігін көздейді. Өзін-өзі өлтіру психологиясы, яғни басқа адамдарға көңілі қалу, ренжу болып табылады. Адам өз өмір жолында өте ауыр және қайғылы, жан күйзелісі адамға нағыз жанталас болуы мүмкін. Әдетте күйзелістердің эмоционалды элементі интеллект және ерік-жігері теңдес болған адамдарда жеңілірек өтеді. Өзін-өзі өлтіру әрекеті кезінде адам көпшілік жағдайда психикалық; тепе-теңдік, реалдықты ажырату функциясы ыдырайды, құндылық иерархиясы жоғалады және қандай да бір басқаша құндылық басым болады, сана тұманданады, есі өте көп нәрселермен шектелген жағдайларда болады. Өзін-өзі өлтіру ең алдымен санасыздықтың көрінісі.

Ғалымдар негізгі суицидалды мінез-құлық ерекшеліктерінің бірқатарын бөліп көрсетеді. Олардың қатарында: эгоцентристік, аутоагрессия, болашаққа деген тұлғалық пессимистік нұсқау, суицидент тұлғасының параноялдылығы басым сипат алады.

Суициденттің өзіндік санасы парадоксалды мағынада эгоцентризм элементтерімен ерекшеленеді. Мұндай жағдайда адам тек өзінде тұйықталады. Дюркгеймнің классикалық, анықтамасында: суицид - жете түсініп шешілген өмірден кету жағдайы. Эгоцентристік суицидент өзін-өзі төмен түсіріп, негативизм басымдылық көрсетеді.

Аутоагрессия - суициденттің өзіне деген шектен тыс негативизмі (З.Фрейд, А.Адлер).

Д.Н.Узнадзе және оның шәкірттерінің айтуы бойынша, белгілі бір әрекетке дайындықтағы психофизиологиялық күй. Бұл үш компонентті құрайды. Танымдық, эмоционалды-мотивациялық және мінез-құлықтық. Суициденттік нұсқауға: суицидалды ойлар мен ниеттер жатады (депрессия, қорқыныш, үрей, кінәлілік сезімі т.б.).

Параноялдылық акцентуациясы жүйке жүйесі үдерістерінің (қозу, тежелу) ригидтілігімен сипатталады. Мұндай жағдайдағы суициденттер жиі кездеседі. Мұнда бір ғана жоғары құндылық орын алады. Егер осы жоғалса, онда бүкіл өмір мағынасы жоғалады.

В.А.Тихоненконың бөлуі бойынша мотивтер жүйесінде:

1) наразылық;

2) қашқақтау (физикалық немесе жан қайғыларынан);

3) өзін жазалау,

4) өзін қабылдамау.

Суицидалды мінез-құлық типтері нақты жағдайға, жас ерекшелігіне, тұлғалық ерекшелігіне байланысты. Мәселен, 13 пен 30 жас аралығындағы наразылық және қайғы шақыру формалары, ал 30 жастан кейін қайғыдан қашу, өзін жазалау және тұлға ретінде өзін қабылдамау басым болады.

Суицидалды мінез-құлықтың наразылық және қайғы шақыру формалары инфантильді құрылым түріндегі адамдарда және эгоцентризмге бейім, негативизм, эмоционалды тұрақсыз адамдарда кездеседі. Мұнда осы көрсетілген мотивтің біреуі басым болады да қалғандары қосымша болып келеді.

Мотивтер жүйесі әрқашан суицидтік мінез-құлықта қысылған динамикада болады. Мұнда виталды және антивиталды, деструктивті мотивтер күресі жүреді. Адамның кез-келген қажеттілігінің жүзеге асуы, ішкі (тұлғалық) және сыртқы жағдайға жанасады. Бұл факторлардың көптүрлілігі және олардың әр адамнын қайталанбайтын өмір жолын анықтайды [29].

Сонымен қалыпты жағдайда адам өлім түрткілерін ұғынуға қабілетсіз және оны қаламайды. Бірақ адам соңғы қадамға шешім қабылдағанда экстремалдық жағдай болады. Өлім мен өмір шекарасында таңдаудың өзі ең маңызды, құнды түрткілерді дәл белгілейтін болып көрінеді. Өлімнің түрткілері өзін-өзі өлтірудің себебін, сонымен бірге басқада әртүрлі саналы өзіне қастандық жасау себептерін түсіндіруші деп таппайды.

Субъектінің дәлеліне тұлға аралық жанжалдар, кәсіби немесе оқу іс-әрекетіндегі сәтсіздіктер, денсаулық жағдайы, қаржыдан қиналу, қылмыстық жауапкершіліктен қорқу негіз болып табылады. Психикасы бұзылған, ауыр депрессияға өзін-өзі кіналау, галлюцинацияға ұшыраған адамдардың өзін-өзі өлтіру себептерін түсіндіруі ерекше орын алады.

Соңғы уақытта өзін өлтіру жағдайларында аяқталған және аяқталмаған суицид әрекеттерін жасау көбеюде. Психологиялық күйзеліс шарттары отбасылық, жалғыздық, шығармашылық, құлдырау сияқты мәселелерге тіреледі. Бірақ өзін-өзі өлтіруге әрекет жасаушылардың ешқайсысы өзін мерт қылу тілегін өлімге ұмтылу деп түсіндірмейді. Барлық дәлелдер өлімге кұштарлықпен емес, керісінше тікелей өмірлік оқиғалар мен келіспеушіліктерге байланысты.

Суицидалды жүріс-тұрыстың, қалыптасуының жақын этапынан ертерек этапына ауыса отырып, дағдарыстық оқиғалардың әр түрлілігін біз ситуацияның дамуына әкелетін, шектелген варианттар жиынтығына қосуға болатынын аңғарамыз.

Психологиялық мағынада олар әртүрлі сферада тұлғааралық және ішкі тұлғалық келіспеушілікті көрсетеді. Отбасылық, жыныстық, кәсіптік, құқықтық, әкімшілік және т. б.

Тұлға мұндай келіспеушілік жағдайында қарқынды түрде жағымсыз эмоцияны бастан кешіреді (сағыныш, қорқыныш, қамығу, үрейлену) көбінесе бұл «жан ауруы» деп түсініледі.

Этикалық мағынада өзіне қастандық жасау туралы шешім өзінің әрекетіне жауапкершілік көрінісімен байланысты субъективті таңдау нәтижесі. Жеке адамның, болған оқиғаға жауапкершілікті кімге аударғысы келсе де, соған тәуелді, ол суицидке жауапкершілік жүктейді. Нәтижесінде, бұл оның конфликтіде мағыналық, тұлғалық бағытын анықтайды. Суицидалды шешім қабылдау және моральды жауапкершіліктің тарылыуы, қоғамдық, моральдық сананың, қоғамдық пікір сферасында пайда болған өз-өзіне қастандық жасау туралы елесі және осы құбылысқа қатынасымен байланысты. Қазіргі өркениет үшін адам өмірінің құндылығының өсуімен осы құндылықтардың мораль, мұрат, талап, жазалау, нормалар жүйесінде бекітілуі тән. Себебі, суицидалды шешім тұлғалық және қоғамдық, моральдық сана факторларының күрделі әрекеттестігінің нәтижесі болып табылады.

Адамның дұрыс өмір сүруіне биологиялық және әлеуметтік факторлардың керісінше әсер етуінен көптеген күйзелістер салдары адамнын әрі қарай қажеттілігінен қол үзуіне себепші болады. Осындай адамзат дамуының өте маңызды кезеңінде оның өзін-өзі бағалай, өзіндік "Менін" тани білуі өте қажет. Өзіндік ерік-жігерге қабілетсіздік, өзіне және басқалар алдындағы ішкі жауапкершіліліктің әлсіздігі және т.б. Адамның кез-келген қажеттілігінің жүзеге асуы, ішкі тұлғалық және сыртқы жағдайға жанасады.

Суицид - алдын-ала өзін өмірден құрбан етуге ниет етіп бағытталған әрекет. Бірақ, өлім деген ұғымның өзі категория ретінде, өмірдің соңын білдіреді. Өлім мен өмір туралы ойлану ертегілер мен өмір оқиғаларымен байланысты болса да, мектеп жасына дейінгі балаларда мұндай тұрақты ниет жоқ

Кіші жасөспірімдік кезеңде өмір мен өлімнің шектелген ұғымы пайда болады, өлімге эмоционалды қатынасы дерексізденеді. Өз өліміне қоршаған адамдардың реакцияларын көруге тырысу немесе «екінші рет дүниеге келу» үміті басым жасөспірім жасындағы суициденттерге тән сипат.

Суицидалды мінез-құлықтың даму механизмдерінде суицидалды тенденциялар пайда болатын механизмдер басты орын алады. Жасөспірімдерде бұл мағынада негізгі фактор отбасындағы оны суицидтік әрекеттерден сақтайтын себептер барынша маңызды. Жасөспірім үшін отбасы ересек тұлғаға қарағанда өте маңызды және көп роль атқарады. Себебі, бұл кезде отбасы «қоршаған орта» функцияларымен шектелмейді, керісінше, бағыттаушы және рухани-әлеуметтік жағынан баланы қоректендіруші болып табылады.

Жасөспірімдерде суицидтік әрекеттер көбінесе «шынайы емес», «суицидалды жанжал» жариялылық сипатта болады. Бірақ тек осы кезеңде шындық және жариялылық аралығын ажырату қиын болады. Олар үшін өлім - бұл оның кемегімен біреуден кек алу, біреуді жазалау, өзінің дұрыстығын дәлелдеу, жазалаудан қашу болып табылады.

Демонстративті - қауіп төндіру суицидалды жүріс-тұрыс кезінде мақсат өмірден кету емес, осы ниетті жариялау. Суицидалды жүріс-тұрысқа қарағанда, өзіне қастандық жасау немесе дене мүшелеріне зиян жасау мұнда ешқандай да өлімге бағытталу ниеті болмайды. Мұндай әрекеттердің мақсаты тек жекелеген дене мүшелеріне зақым келтірумен шектеледі.

Демонстративті суицидалды мінез-құлықта ешқандай өзін-өзі өлтіруге ниеті жоқ, тек уақытында құтқарып алады деген есеппен болатын әрекет. Барлық әрекет басқалардың назарын өзіне аудару, қалағанына қол жеткізу, өзгелердің өзіне көңіл аударуын туғызу мақсатында жасалады. Демонстративті мінез-құлықта көбінесе тамырларын кесу, дәрілермен улану жиі кездеседі. Демонстративтілер аңдаусыз әрекетінің салдарынан кездейсоқ болған айықпас зардаптарға ұшырауы мүмкін.

Аффективті суицидалды мінез-құлық. Суицидті әрекет бар болғанын минутқа, кейде оқиғаның қиындығына қарай сағат немесе тәулікке созылатын жоғарғы деңгейдегі аффект кезінде жасалынады. Мұндайда бір сәтте өмір мен қоштасу мүмкіндігі туралы ой келе қалады.

Нағыз суицидалды әрекет өзін-өзі өлтіруге ниет етіп, ойланып жасалған іс. Мұндай жасөспірім суицидті әрекеттің эффективті болу үшін «ешкім кедергі жасамауы керек» деген ойда болады. Суицидалды мінез-құлықтың барлық түрінде әлеуметтік - психологиялық стимулдар басты орын алады.

Нағыз суицидалды әрекетте басқаларына қарағанда өзін-өзі асу жиі кездеседі. Әрекетті таңдауда достарына, естігені немесе кинода көргендеріне еліктеу реакциясы маңызды орын алады. Жасөспірімде бұл жағдайлар әр түрлі деңгейде көрініс береді. Егер адам өзін өмірден айыратын болса - бұл оның санасында фундаменталды этикалық категория қиын өзгерулерді басынан кешіретін өмірдің мағынасын білдіреді.

Өзін-өзі өлтіру мен қастандықтардың мақсаты шынында өзін өмірден кию болып табылады. Деңгейлері әр түрлі оқиғалары түрлі болса да, бұған суицидалды әрекеттің тәсілі мен шарттары айырмашылықтарын қоссақ та, соңғы нәтижесінің сапасында өлім тұрады.

Адам өзін-өзі өлтіруге шешім қабылдағанда, қандайда бір жағдайлардың әсерінен өмір сүру маңыздылығын, мәнін жояды.. Қандайда болмасын өзін-өзі өлтіруге әкеп соғатын өмірдегі көптеген оқиғалар мен жанжалдардың барлығында да жалпы бір ғана этикалық аспект бар. Моральдық, сана деңгейінде олардың барлығы құлықтылық құндылықтарға шағымданады. Тек қана осы сапада бақыт, қайырымдылық, әділеттілік, борыш, ар, намыс туралы түсініктер пайда болады.

Басқа сөзбен, суицид бұл тұлғаға моральды құндылық. бойынша үлкен соққы, ал суицидалды шешім - бұл моральдық таңдау актісі. Өзін-өзі өлтіруде адам оның мотиві мен қорытындысының арақатынасын белгілеп, өзін-өзі жәбірлеуге жауапкершілікті қабылдайды және өзіне немесе басқаға жауапкершілікті жүктейді. Осыдан барып адам осы әрекетті таңдағанда - ол өзін-өзі өлтірудің өлім әкелетін жай әрекет емес, жағымды және жағымсыз құлықтылық мағынасын, адамдардың бағалауын, пікірін белгілі бір қатынасын туғызатынын көреді.

Әр адам қандайда болмасын ол өзінің күнделікті бойына сіңірген, тек қана өмір сүріп қоймай, өз өмірін күнделікті түйсініп, сезініп, өзінің бар болуы оның іс-әрекетін, қиындықтарды жеңуі болашақ мақсатқа ұмтылуы өмірдің қандайда бір мағынаға ие екендігін қалайды.

Өмірдің нақты сәттері - оқиғалар, әрекеттерге адам тұлғаның дамуының алғашқы этаптарында санада калыптасатын алыс мақсаттар өмір бағдарламаларының нәтижесінде тұлғаның, өзін актуализациялау дәрежесі туралы түсінік қалыптасады.

Өмір мағынасының көп өлшемді және кең категориясына карамастан, оның аралық сипатына және оның терең негізінің табиғатына - сапалы және сандық сипаттамасының өмір мағыналылық көріністері жеке өмір кезеңінде этаптан этапқа ауысып отырады. Бұл жоспарда жасөспірімдік және ересек жастағылар көбірек сезімтал, өйткені адам бұл кезеңде, әсіресе өмір мағынасы мәселесіне көңіл беледі, оның бағасына негіз қарастырады және қалыптастырады.

Суицидалды мінез-құлық және өзін өлтіруді туғызатын акт үшін ерекше басты механизм - бұл өмір мен өлімге қатынас. Өмір жағымды қатынастардың дәрежесін жоғалтады және тек жағымсыз болып қабылданады, ал өлім, өз кезегінде өмір сияқты өзінің дәрежесін жағымсыздан жағымдыға өзгертеді. Осы сәттен бастап тұлға санасында өзін-өзі өлтіру мақсатының қалыптасуы және оны іске асырыу жоспарын өңдеу басталады.