КӨРКЕМ АУДАРМА МӘСЕЛЕЛЕРІ

Шынында да осы екі бағыттың екеуінде де бір жақтылық бар. Аударманың неше түрлі алуан сырлары мен қырлары, тіл ғылымы мен әдебиеттану ғылымдарының бірлесе отырып жан-жақты талдуымен шешіледі. Олар бір бірімен бөгет болуға емес, қайта бір-біріне көмекші болуға тиісті. Осы орайда, көрнекті аударма теоретигі Б. Ларин: «Как филология и стилистика, так теория перевода не мыслима без органического соединения лингвистических и литератураведческих методов» дейді. Қалайда, осының бәрі аударма жайындағы ғылымының әлі жас екенін, оның ең қарапайым мәселелерінің әлі шешімін тауып болмағандығын көрсетеді. Аударманың қай саласын алғанда да әлі дауы бітпеген талас мәселелер көп. Дегенмен, жинақтапайтқанда, адарманың жалпы теориясы, лингвистикалық теориясы, арнайы салалық теориясы, көркем аударма теориясы сияқты өз алдына жеке эерттеу объектілері анықталған.

Аударманың теориясы бар ма? Бұл мәселе әлі де толық шешілмеген. Кейбір теоретиктер аударманың теориясы бар дегенге үзілді-кесілді қарсы. Олар аударманың өзіне ғана тән дербес теориясының болуы мүмкін емес, болса лингвистика мен әдебиеттану саласында қатысты бөлігінде болады дегенді айтады. Ал біз аударманың теориясы болады деп сенеміз. Тілдің адамдарды бөліп әрі біріктіретіні секілді аударманың да өзіндік сипатын білдіретін теориясы болады.

Әдебиет пен өнер зерттеулерінің тарихынан бұдан мың, екі мың жыл бұрын Қытай мен Еуропа елдерінде аударма өте маңызды орын алған. Мысалы Египеттік дұғалардың грек тіліне немесе Азиялық шығармалардың рим тіліне аударылғанын аударма теориясы туралы сөз етуге болатындығын аңғарамыз (Эсхил мен Демосфеннің аудармаларында Цицеронның берген түсініктемесі де назар аудартады).

Сонымен аударма теориясы тарихи факт. Ол бар, кеңейеді, дамиды. Аударма тіл мәселесіне байланысты ішкі қайшылықта дамиды, бір жағынан тіл адамдарды біріктіретін қарым – қатынас құралы, екінші жағынан ол адамдарды бөліп те тұрады. Оны тілін білмейтін ортаға түскен кез клген адам өз басынан өткізеді деп ойлаймыз. Осындай қайшылықтың негізінде аударма тәжірибесі қалыптасады.

Аударма теориясы – жас ғылым. Дегенмен өз саласы бойынша біраз беделді есімдерді көпшілікке танытты әрі қомақты істер атқарды. К.И. Чуковский, А.В.Феодоров, Л.С. Бархударов, Швейцер, В.Н. Комиссаров, И.А. Кашкиндер аударма саласында жақсы нәтижелерге қол жеткізді. Осылайша аударма тәжрибесі қалыптасты. Оншақты жылдар қатарынан орыс тілінен басқа ұлт тіліне және басқа тілдерден орыс тіліне аударылып, сондай-ақ шетел әдебиеті де аударылды. Тәжірибеде жинақталды.

Аударманың әдебиеттегі орны қандай? Ол әдеби үрдістің бір тармағы. Аударма – көшірме емес, кәсіп емес, филологияның саласы да емес, бұл әдеби шығармашылықтың бір түрі. Әдеби шығармашылықтың түрі болғанда – ұлттық әдебиеттің түрі. Мәселен, сіз араб тілінен қазақшаға аударғаныңызда қазақ әдебиеті үшін жұмыс істейсіз. Аудармашы да – жзушы. Ол аудармашы ретінде ғана емес, жазушы ретінде көп еңбек сіңіреді, себебі ол сол шығарманы жазып отырған жазушыға бағынып отырады және өзінің бойына бір ғана мәдениеттіемес, бірнеше мәдениеттің ұшқынын, түрлі мәнерді тоғыстырып отырады.

Аударма түпнұсқа авторының сөз саптау, сөйлем құру мәнерін парықтап танып, сол мәнерді өзгертпей жеткізу негізгі шарттардың бірі болмақ. Бір автор сөйлемді ықшам, қысқа қарапайым құруды, екіншісі – күрделі, ұзақ, шұбалаңқы құруды машық етеді, ал үшіншісі жәй өйлем мен күрделі, құрмалас, сабақтас сөйлемдерді бірнеше ықшам, жәй сөйлемге бөліп аударады. Бұлай істеу автордың жалпы идеясына, шығарма мазмұнына нұсқан келтірмегенімен, оның ойлау жүйесін, сөйлем құру стилін, өзіне тән ерекшелігін танытуға кедергі келтіреді.

Көркем аударма теориясы мен практикасына байланысты қазақ филологиясы ғылымында біраз зерттеу еңбектер жазылды. Сын мақалалар мен монографиялар жарық көрді, кандидаттық диссертациялар қорғалды. Алайда, бұл біздің елде көркем аудармаға байланысты мәселелер толық зерттеліп болды деген сөз емес. Халықтар арасындағы рухани байланыс, көркем әдебиет байланысы бар жерде көркем аударма өнері болса, ол өнер жыл санап дами түссе, онда оны зерттеу күн тәртібінен түспек емес.

Алайда, қазақ көркем аудармасына байланысты осы кезге дейінгі еңбектердің көпшілігі не белгілі бір шығарманың аудармасын, не болмаса жалпы теориялық мәселелерді, не белгілі бір кезеңдегі көркем шығармамларды зерттеу обьектісі етіп алған. Осындағы олқылық- аудармашылар туралы, олардың аударма өнеріндегі жетістіктері мен кемшіліктері, аудармашының өзіндік ерекшелігі, стилі, ізденісі назардан тыс қалып келеді. Бұған дәлел ретінде Абайдың, С. Көбеевтің; Б. Өтетілеуовтың аудармашылық тәжрибесіне арналған жеке еңбектерді қоспағанда, Кеңес дәуірі тұсындағы бірде-бір аудармашының шығармашылық тәжрибесінің тұтас алынып, жан-жақты зерттелмегенін айтсақ та жеткілікті.

Көркем аударманың теориясы мен практикасы көп қырлы мәселелерді қамтиды. Әдеби шығарманың мазмұны, стилі, образдылығы, тілі секілді поэтикалық құбылыстармен бірге оның эстетикалық табиғатын түзетін көркемдік құбылыстарды пайымдау, әдеби аударманың табиғатын таразылау басты міндеттер қатарына жатады . Оның үстіне аударма шығармада оның авторы мен аудармашының шығармашылық шеберлігі мен даралығы қатар көрініс табады. Осының бәрі аударма мәселелерінің зерттеудің саласы да, арнасы да өте көп, және алуан түрлі екендігін көрсетеді. Аталған салалардың әрқайсысы да іргелі зерттеу пәні бола алады және олардың қай-қайсысын да зерттеудің де ғылыми және практикалық маңызы жоғары.

Көркем аударма мәселесі салыстырмалы әдебиеттанудың негізгі обьектісі болып табылады. Халықтар өмірі мен тарихы, мәдениеті мен әдебиеті жайындағы әдебиеттің көпқырлы саласы - әдеби алмасулар мен байланыстарды зертеу ісі қашанда өзекті, айтары көп болып келгені баршаға аян. Әсіресе тәуелсіздік кезеңінде XX-XXI жылдар тоғысында қазақ әдебиетінің халықаралық байланыстарының жандана түсуі бұл мәселенің өзектілігін айқындайды.

Аударма өнері – тіл өнері. Аударманың тегі тіл құралдары, аудармашының іс-әрекеті сол тіл құралдарын орынды қолдану, онымен жұмыс істеу болғандықтан, аударма процесі лингвистикалық тұрғыдан, екі тілдің және олардың стилистикалық құралдары қарым-қатынасының сипаты жайында мәселені зерттеуді қажет етеді. Ал аударманы әдебиеттану тұрғысынан зерттегеннің өзінде де тіл құбылыстарын қарастыру, аудармашы қолданып отырған тіл құралдарын талдау мен бағалау қажет. Өйткені түпнұсқаның мазмұны, дербес, оқшау нәрсе емес, ол белгілі бір түрде, мазмұн мен түрдің үйлесімді көрінісін бейнелейтін тіл элементтерінң бірлігінде бейнеленеді және мазмұны аудармада да тек тіл құралдарын қолдану жолымен оқушыға жеткізіледі.

Аударма жасау ісі бүкіл халықтың рухани достықтың, мәдениеттер қарым-қатынасының құралына айналып отыр. Сондықтан да аударма сөз өнерінің тарихын кеңінен және тереңірек зерттеу әлі де кезегін күтіп тұрған келелі міндеттердің бірі.

1. 
   Ауезов.М.О. Абай Кунанбаев. – Алма-Ата, 1967. – 324 с.
   
2. 
   Комиссаров В. Теория перевода. – Москва: Высшая школа, 1990. – 250 с.
   

4. 
   Ларин Б. Эстетика слова и язык писателя. – Ленинград: Художественная литература, 1974. – 228 с.
   

ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада көркем аударма мәселелері қарастырылады.
РЕЗЮМЕ

В статье рассматриваются различные проблемы перевода.

Сөйлемнің жалпылама анықтамасы оны тіл мен сөздің ең шағын коммуникативтік бірлігі ретінде қарастыру болуы да мүмкін. Сөйлем адамның ойын қалыптастыруға және жеткізуге көмектесетін актуалды негіз болып табылады. Алайда лингвистердің бәрі бірдей бұл пікірді қолдай бермейді. А.Соважо былай дейді: «Сөйлемнің анықтамасы синтаксистік тұрғыдан ешқандай қызығушылық туғызбайды. Жоғары бағалаған жағдайда бұл ұғымды зерттеудің түбегейлі мақсаты деп санауға болады, бірақ нақты өзегі деуге болмасой» /1, 387/.

Мысалы:

• 
  Балдан тәтті не бар, қылыштан өткір не бар?
  
• 
  Балдан тәтті /бала бар, қылыштан өткір/ сөз бар. Удан ащы /әдепсіз адамның аузынан шыққан сөз бар («Шешендік сөздер»).
  

В.Л. Кудашина сөйлеу мен сөйлемнің айырмашылығы мынада деп біледі: «Высказывание релятизировано относительно говорящего и слушающе­го, коммуникативного акта, речевого и неречевого контекста, а предложение – нет. Лишь высказывание имеет иллокутивную силу, но не предложение, которое существует в ситуативном «вакууме».

Сөйлем – синтаксистік құрылым, айтылым – коммуникативтік құрылым десек те, олар бірімен-бірі тығыз байланысты. Сондай-ақ сөйлемнің айтушы мен тыңдаушыға және интонацияға мүлде қатысы жоқ деп пайымдауға болмайды. Осыған орай сөйлемді грамматиканың екі аясында:

1) дәстүрлі синтаксис (синтаксистік деңгейде) тарауында синтаксистік құрылымның нормативті бірлігі ретінде;

ә) коммуникатвитік (маңызды) синтаксис тарауында (логикалық-коммуникативтік деңгейде) айтылым ретінде, сөз бірлігі ретінде қарастырған жөн болады.

Семантикалық толық мәнді айтылым элементтерінің құрылымдық орналасу принциптінің бұзылуы айтылым тұтастығының да бұзылуына алып келеді. Сондықтан, В.Д. Ившин сөздерді тізбелеу түрінде еркін орналастырып көреді: – She, a, was, party, at, evening, the, in. Мұндай сөздерді жай ғана тізбелеуден сөйлем құралмайды және интонацияның өзінің де сөйлем құрылымындағы сегменттік элемент қызметі көрінбейді. Зерттеушінің дәлелдеуі бойынша, сөйлемнің коммуникативтік маңызы предикаттық қатынастардың сабақтастығына негізделеді «мысалы, John lives in London (Джон Лондонда тұрады) және керісінше, басқаша (бірақ «дұрыс») жағынан – London lives in John (Лондонда Джон тұрады). Соңғысы сирек кездеседі /4, 78-81/.

Қазіргі зерттеулер сөйлемнің өзін зерттеумен қатар сол қолданылатын бүкіл ықтимал контекстерін де зерттеуге бағытталған. Контексттік- байланысқан синтаксис көбінесе сөйлемнің шегінен тысқары жатқан көптеген факторларға тәуелділігін анықтайды. Қазіргі пікірлерге орай сөйлемнің мазмұн межесі «пропозициядан немесе (күрделі сөйлем жағдайында) пропозициялар кешенінен және модальдықтан, пропозиционалдық ұстанымдар мен коммуникативтік интенциялардан құралатын (иллокутивтік функциялар) модалдық-прагматикалық шеңберден құралады. Сөйлем мазмұнының тема-рематикалық мүшеленуі де оның маңызды компоненті болып табылады /5, 24-25/. Сөйлемді актуалды мүшеленуі теориясы тұрғысынан қарастыру оқшауланған құрылымдар мысалы арқылы жүзеге асырылды. Дегенмен сөйлемнің қандай да бір актуалды құрылымы көп жағдайда айналасындағы мәтіннен немесе прагматикалық шарттардан туындайтыны айқын болып отыр.

Айтылымның дәл осы коммуникативтік жоспары (модалдық жоспармен әрекеттескен кезінде) өзінің құралдарымен сөйлемнің актуалдануын, яғни сөйлемнің тіл бірлігі ретінде белгілі бір актуалды мағына берілген сөз бірлігі ретіндегі айтылымға айналуын қамтамасыз етеді. Э. Бенвенисттің анықтамасы бойынша «... айтылым дегеніміз соны пайдаланудың жеке актісі арқылы тілді күшіне енгізу болып табылады /6, 312/. Оның үстіне, айтылымның мазмұнында коммуникативтік мүддеге прагматикалық компоненттер қабаттасады, сондықтан оларды коммуникативтік мақсатпен тікелей әрекеттестіре қарастырған дұрыс болады.

Сондықтан сөйлемдердің жоғары деңгейдегі элеметтерге тәуелділігін мойындай отырып, контекст пен иллокутивтік функциялардың ықпалын ескере отырып, жоғарыда айтылған принциптер негізінде сөздердің орналасу тәртібіне зерттеу жүргізу керек. Біздің тіл категориясы – айтылым ретіндегі сөйлемге деген көзқарасымыз осымен айқындалады. Бірақ айтылым адамның тілдік қана емес, сонымен қатар сөйлеу-ойлау қызметінің де өнімі болып табылады. Демек, сөйлемнің актуалды мүшеленуі теориясынан басқа актуалдандыру процесін де ескерген дұрыс болады. Актуалдандыру ұғымы актуалды мүшелеу теориясында да кеңінен қолданылады, бірақ бұл терминнің мағынасы рема теманың алдында келген кездегі сөз тәртібін белгілеумен шектелетін еді. Қазіргі кезде актуалдандыру ұғымын айтушы айтылымның қандай да бір бөлігін баса көрсету ниетіне орай пайдалану ағымы байқалады /7/.

Бұл тұста, сөйлеу актісі теориясы тұрғысынан актуалдандыру процесі «айтушы өзінің сөйлеу стратегиясы мен мінез-құлық тактикасына сәйкес біреуін бөлектеуіне байланысты ақпараттық қарсы мүшелер (тақырып пен рема) өзара тең бола алмайтын ерекше психикалық операция» ретінде берілуі мүмкін /8, 12/. Айтылым элементтерінің орналасу тәртібін бұзатын факторларды анықтау үшін осы мәселені И.В. Артюшкотың тұжырымдауы шегінде зерттеген дұрыс сияқты /9, 34-43/, оның негізі сөйлемді тілдік коммуникация процесінің «өнімі» ретінде қарастыру болып табылады.

Біздің зерттеуіміздің негізінде сөйлем құрау барысында кезеңдерден сабақтастыра өту мен операция тәртібін сақтау сөзде сөздері нормативті орналасқан айтылымның пайда болуына ықпал ететіні туралы тезис жатыр. Сөзде элеметтердің нормативтік орналасу тәртібін бұзатын синтаксистік құрылымдардың пайда болуы айтылымды тудыратын процестің ішкі бағдарламасының әртүрлі кезеңдерінде анықталатын, сан алуан ауытқушылықтарынан туындайды. Осыған орай біз сөздер мен айтылым элементтерінің нормативтік орналасуынан ауытқуын анықтайтын жағдайлардың әртүрлі түрлерін қарастыруды қажет деп ойлаймыз.

1. Sauvageot A. Rec.: Ungarische Jahrbucher. Vol. XV, Fasc. 4-5. Berlin, 1936. – BSL, 1936, t. 37, fasc. 3.

2. Панфилов В.З. Грамматика и логика. – М.-Л., 1963.

3. Кудашина В.Л. Коммуникативные функции порядка синтаксических сегментов в современном русском языке.

4. Ившин В.Д. Синтаксис речи современного англий­ского языка (Смысловое членение предложения). – Ростов н/Д: Феникс, 2002.

5. Богданов В.В. Контекстуализация предложения // Предложение и текст: семантика, прагматика и синтаксис. Межвуз. сб. науч. тр. – Л.: Изд-во Ленинградского ун-та, 1988.

6. Бенвенист Э. Обшая лингвистика. Глава X. Уров­ни лингвистического анализа. – М., 1974.

7. Шевякова В.Е. Современный английский язык. – М., 1980.

8. Чахоян Л.П. Речемыслительные процессы и тактика высказывания // Предложение и текст: семантика, прагматика и синтаксис. Межвуз. сб. науч. тр. – Л.: Изд-во Ленинградского ун-та, 1988.

9. Артюшков И.В. Предложение как «продукт» про­цесса речевой коммуникации // Предложение и его структура в языке (русский язык). Межвуз сб. науч. тр. – М.: Изд-во МГПИ, 1986.
ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада жай сөйлемдегі сөздердің орналасу тәртібі қарастырылған.
РЕЗЮМЕ

В статье рассматривается правила расположения слов в простом предложении.

Таким образом, уже к концу XIX в. были сформулированы основ­ные принципы, обучения правописанию: опора на произношение, опо­ра на значимые элементы речи (морфема, слово, текст), осмысленное отношение детей к выполняемым упражнениям, ориентация обучения на формирование автоматизмов грамотного письма. В учебниках родного языка, созданных К.Д. Ушинским, Д.И. Тихомиро вым, Л.И. Поливановым, представлена разработанная система упраж­нений по орфографии. Вторая половина XIX в. оказалась очень продуктивной для методики орфографии. Этот этап с полным основанием может считаться этапом становления теоретического направления в методике орфографии. Две позиции вызывали особенно острую полемику: 1) Какие впечатления – зрительные или слуховые – дают наибольший эф­фект в обучении правописанию? 2) Нужны ли правила правописания? Известный учитель и методист В.П. Шереметевский (1834-1895) считал, что «слух и зрение – два непри­миримых врага в деле письма» и преимущество должно быть за зрением, поскольку орфография – «искусство графическое». Зрительные впечатления главные, то основным методом обучения должно быть списывание (разные его виды), соединенное с «корне-словным изучением слов», поскольку «орфография есть биография слова, кратко, но вразумительно повествующая о происхождении его». Диктовка же, обладающая контролирующей и карательной функ­цией, не столько обучает, сколько регистрирует ошибки еще не обученных учеников. Прежде всего, считал В.П. Шереметевский, надо учить правописанию, т.е. развивать «память зрения», «зоркость орфографи­ческую», каллиграфию, черчение, рисование (вообще «ручные ра­боты»), орфографическое чутье и общий интеллектуальный уровень.

Роль правил заключается в обобщении однородных орфограмм и обучению данным правилам всех учащихся, поэтому ученый Д.Н. Богоявленский предлагает «схему струк­туры навыков основных типов орфограмм»: 1) фонетические напи­сания (слухо-артикуляционное восприятие – зрительное представ­ление – письменная реакция); 2) традиционные написания (слухо-артикуляционное восприятие – семантико-зрительное представ­ление – письменная реакция); 3) семантическая орфография (мор­фологическая и смысловая): слухо-артикуляционное восприятие – смысловое или грамматическое значение – зрительное представле­ние – письменная реакция. Правила с точки зрения психологии их усвоения Д.Н. Богоявленский делит на три группы: одновариантные правила; многовариантные (обычно двухвариантные) правила; правило-рекомендация, правило-прием, в основе которых лежит «распознавание грамматической природы орфограммы и подведение ее под соответствующее правило».

Таким образом, Д.Н. Богоявленский рассматривает психологические особенности формирования навыков правописания вообще, применительно к группам написаний и правил в частности, что значительно обогащает методику изучения орфографии в целом. Современный этап развития орфографической науки, методики и психологии обучения правописанию имеет прочную базу предыду­щих изысканий и новых достижений, которые актуализируют данное научное направление.
ЛИТЕРАТУРА

1. Голев Н.Д. Помехи письменной речи как проблема коммуникативной орфографии русского языка. – М., 2002.

2. Гаспаров Б. Язык. Память. Образ: Лингвистика языкового существования. – М., 1996.

3. Истрина Е.С. Методика русского языка в средней школе. – М., 1935.

4. Томсон А.И. К теории правописания и методологии преподавания его в связи с проектированным упрощением русского правописания. – Одесса, 1903

5. Бодуэн де Куртенэ И.А. Избранные труды по общему языкознанию. – М., 1968.

6. Иванова В.Ф. Принципы русской орфографии. – Л., 1977

7. Пешковский А.М. Избранные труды. – М., 1959.

8. Алгазина Н.Н. Трудные случаи правописания. – М., 1971.

9. Приступа Г.Н. Основы методики орфографии в средней школе. – Рязань, 1978.
РЕЗЮМЕ

В статье обобщаются основные принципы русской орфографии, основанные на коммуникативном подходе к языку.

ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада тілдік коммуникативті көзқарасқа негізделген орыс орфографиясының негізгі принциптері жинақталған.