Негіздері оқу құралы Қостанай, 2017 1

24 

 

Қ- негізгі өндірістік қордың орташа жылдық құны. 

     Бұл формула негізгі өндірістік қорды пайдалану деңгейін егжей – тегжейлі талдау үшін 

пайдаланылады.  Ол  өндірім  мен  еңбек  қордың  жарақатанғандығының  арасындағы  өзара 

байланысты  көрсетеді.  Егер  де  еңбек  қор  жарақатанғанға  қарағанда  өндірімнің  қарқыны 

өте  жоғары  өсетін  болса,  бұл  өте  оңды  нұсқа  болып  есептеледі.  Өйткені,  осы  жағдайда 

ғана өндірістің тиімділігі ең жоғары дәрежеге жетеді. Қор қайтарымның қарсы көрсеткіші 

-  өнімнің  қор  сыйымдылығы  (Қ

с

).  Бұл  өнімнің  өлшеміне  шаққандағы    негізгі  қордың 

құнын сипаттайды (теңге). 

 

Қ

с

 =Қ/ V 

 

Мұнда,  

V- жыл ішінде өндірілген өнімнің заттай немесе ақшалай құны 

Қ – негізгі өндіріс қордың орташа жылдық құны, теңге. 

     Қор  қайтарымы  көрсеткішінің  артуы  және  өнімнің  қор  сыйымдылығының  төмендеуі 

негізгі қорларды пайдаланудың қаншалықты  жақсарған жақсармағанын көрсетеді. Негізгі 

қорларды пайдаланудың тиімділігін арттыру үшін олардың жүктеме деңгейлерін, әсіресе 

олардың  активтік  бөлігін  артыру,  қорларды  жаңарту,  үдемелі  жабдықтарды,  жаңа 

технологияны, өндірісті басқарудың жаңа тәсілдерін жиі пайдалану қажет. 

     Негізгі  өндірістік  қорлардың  нәтижелілігін  арттырудың  аса  маңызды  факторларының 

бірі  – жабдықтардың пайдалануын жақсарту. Ол үшін олардың жұмыссыз тұрып қалуын 

азайту, ауыстыру коэффициентін көбейту керек.   

 

Бақылау  сұрақтары: 

1.Негізгі  және  айналмалы  капитал  құндарын,  капитал  айналымының  жылдамдығының 

көрсеткіштерін,  негізгі  капиталдың  қызмет  ету  мерзімін,  амортизация  нормасын  және 

моралдық тозу шығындарын есептеңіз. 

2.Капиталдың мәнін және оның негізгі түсініктерін білу.  

3.Негізгі және айналмалы капиталдардың айырмашылығы неде? 

4. Капиталдың физикалық және моралдық тозуының мәні, амортизация ұғымы қандай? 

 

 

5 тақырыпқа арналған тесттік тапсырмалар: 

 

1. Капиталдың капиталист пен жалдамалы жұмысшы арасындағы қоғамдық қатынас, өзiн-

өзi өсiретiн құн ретiндегi анықтамасын берген кiм : 

A) Д.Рикардо. 

B) К.Маркс. 

C) М.Фридмен. 

D) О.Бем-Баверк 

E) Дж.М.Кейнс. 

2. Кәсiпкерлiк капитал қаржысының қалыптасуының сыртқы көзi:  

A) Несие алу. 

B) Активтерiн сату. 

C) Амортизациялық қор. 

D) Мемлекеттiк облигацияны шығару. 

E) Активтердi сату және амортизациялық қор. 

3. Негiзгi капитал ұғымына ненi жатқызуға болады: 

A) Дайын өнiм. 

B) Станоктар, машиналар, құралдар. 

C) Еңбекақы. 

25 

 

D) Құндылығы аз, тез тозатын құралдар. 

E) Шикiзат пен материалдар. 

4. Негiзгi капитал элементтерiнiң тұтыну құнын  жоғалтуы – бұл: 

A) Материалдық тозу. 

B) Моральдық тозу. 

C) I  моральдық тозу.  

D) II моральдық тозу.  

E) Негiзгi капиталдың ары қарай пайдалануға жарамсыздығы. 

5. Жаңадан жасалған құн – бұл: 

A) c+v. 

B) v+m. 

C) c+v+m. 

D) M+m. 

E) c+m. 

6. Өндіріс құрал – жабдығына айналатын және өндіріс процесінде өз құнын өзгерпейтін 

капитал бөлігі: 

A) Өзгермелі капитал. 

B) Қосымша құн. 

C) Тұрақты капитал. 

D) Қорлану. 

E) Жаңадан жасалған құн. 

7. Капиталдың пайда болуының тарихи алғышарттары: 

A) Тауар өндірісі және дамыған  тауар айналысы. 

B) Жай тауарлы өндірістің дамуы. 

C) Бағаның өсуі және жерден айыру. 

D) Қосымша құнның пайда болуы. 

E) Ақшаның пайда болуы және оның тапшылығы. 

8.Айнымалы капитал - бұл: 

A) Тұтыну заттары; 

B) Жұмыс күші; 

C) Еңбек заттары мен еңбек күші; 

D) Бір емес бірнеше айналымда өзінің құнын ауыстыратын құралдардың бір түрі; 

E) Өндіріс құрал – жабдықтары. 

8.Капиталдың алғашқы анықтамасын кім берді: 

A) К. Маркс; 

B) В. Ленин; 

C) В. Леонтьев; 

D) О. Курно; 

E) Дж. Кейнс.  

9.Төменде келтірілген мысалдар арасында негізгі капитал құрамына кіретін элементті 

атаңыз: 

A) бағалы қағаздар; 

B) дайын өнім; 

C) шикі заттар мен  материалдар; 

D) жал ақы;  

E) жер мен ғимараттар. 

10.Капиталдың айналым жылдамдығы – бұл: 

A) Өндіріс уақыты 

B) Бір жыл ішінде қорларды жасайтын айналымдар саны 

C) Жұмыс күшінің бір өндіріс кезеңіндегі ауысуы 

D) Айналым уақыты 

E) Өнімнен түскен қаржыны кәсіпорынға қайтару мерзімі 

26 

 

        6 Нарықтық шаруашылықтың жалпы сипаттамасы 

 

6.1  Нарықтың мәні. Нарық қатынастар жүйесі ретінде. Нарықтық қатынастардың субъектілері.  

6.2  Нарықтың атқаратын қызметтері 

6.3  Нарықтық жүйе және оның элементтері (түрлері, инфрақұрылымы).   

 

 

Мақсаты:нарықтық қатынастардың мәнін ашу. 

 

6.1  Нарықтың  мәні.  Нарық  қатынастар  жүйесі  ретінде.  Нарықтық  қатынастардың 

субъектілері.  

 

 Нарық  –  тауарлы  өндірістің    құрамдас  бөлігі.  Тауарлы  өндіріссіз  нарық  қызмет 

етпейді,  ал  нарықсыз  тауарлы  өндіріс  болмайды.  Нарықтың  объективті  қажеттілігі  мен 

пайда  болу  себептері:  қоғамдық  еңбек  бөлінісінің  дамуы,  нарық  субъектілерінің 

экономикалық оқшаулануы болып табылады.   Нарық  –  бұл  шаруашылық  жүргізуші 

субъектілер  арасындағы  шаруашылық  байланыстар  түрі,  бұл  экономиканың  қызмет 

етуінің қоғамдық формасы.  

 

Нарық – бұл қоғамдық тауарлар мен қызметтердің қозғалу формасы.  Тар мағынада 

нарық  –  бұл  тауарлар  мен  қазметтерді  сатып  алу-сату,  сауда  келісімдерін  жасау  орны. 

Экономикалық  көзқарас  тұрғысынан  нарық  –  бұл  тауарлы  өндіріс  пен  айналыс  заңдары 

бойынша ұйымдастырылған айырбас процессі.    

 

Кең  мағынада  нарық  –  бұл  өндіру,  бөлу,  айырбастау  және  тұтыну  процестерін 

қамтитын  адамдар  арасындағы  экономикалық  қатынастар  жүйесі.  Ол  әртүрлі  меншік 

формаларын, тауар-ақша қатынастары мен қаржы-несие жүйесін пайдалануға негізделген 

экономиканың күрделі қызмет ету механизмі ретінде көрінеді.  

 

 

 

6.2  Нарықтың атқаратын қызметтері 

 

Нарық бірқатар экономикалық қызметтер атқарады. 

Реттеу  қызметі.  Ұдайы  өндіріс  процесінің  үздіксіздігін  қамтамасыз  етеді,  ұсыныс 

көлемі мен құрылымын  оперативті өзгертеді, оны төлем қабілетті сұранысқа бейімдейді .  

Ақпараттық  қызметі.  Тұрақты  өзгеретін  бағалар,  пайыз  мөлшері  арқылы  нарық 

өндіріс  қатысушыларына  нарыққа  шығарылатын  тауарлар  мен  қызметтердің  көлемі, 

түрлері және сапасы жөнінде объективті ақпараттар береді. 

Ынталандыру қызметі.  Бағалар арқылы нарық тауарөндірушілерді өндіріске ғылыми-

техникалық прогресс жетістіктерін енгізуге, өнім өндірісіне кететін шығындарды азайтуға 

және оның сапасын көтеруге, тауарлар мен қызметтер түрлерін кеңейтуге ынталандырады.  

Сауықтыру  қызметі.    Нарық  бәсекені  дамыта  отырып,  қоғамдық  өндірісті 

экономикалық  әлсіз,  тиімсіз  шаруашылықтардан  тазартады.Баға  белгілеу  қызметі.  Бұл 

қызметі  арқылы  тауарлар  мен  қызметтер  бағаларының  қалыптасу,  белгілену  процесі 

жүзеге асады. Баға белгілеудің екі негізгі жүйесін көрсетуге болады:  

1.  нарықтық  баға  белгілеу,  сұраныс  пен  ұсыныстың  өзара  байланысы  нәтижесінде 

жүзеге асады.  

2.  орталықтанған баға белгілеу,  бағаны мемлекеттік органдар белгілейді.  

Делдалдық  қызметі.  Нарық  экономикалық  оқшауланған  тауарөндірушілер  мен 

тұтынушыларды тікелей байланыстырады.  

 

 

6.3 Нарықтық жүйе және оның элементтері (түрлері, инфрақұрылымы) 

 

Нарық  инфрақұрылымы  –  бұл  нарықтың  қызмет  етуі  мен  дамуы  үшін  қалыпты 

жағдайларды  қамтамасыз  ететін  және  қызмет  көрсететін  институттардың  (ұйымдардың, 

фирмалар  мен  мекемелердің)  жиынтығы.  Нарық  инфрақұрылымының  элементтері  қор,