15
Меншіктің экономикалық түрлері
Жеке
Ұжымдық
Мемлекеттік
Еңбектік
Еңбектік емес
Жеке топтық
Республика
меншігі
Облыстық,
аудандық
муниципалдық
меншігі
Еңбек
табысы
есебінен
Мұрагерге
қалдырған
мүлік
есебінен
табыс:
сақтандыру,
несие
мекемелеріне
салған
қаржылар,
акция,
облигация және
басқа
бағалы
қағаздардан
түсетін табыс
көздері
А)жалгерлік меншік
Ә)Ұжымдық
кәсіпорын
меншігі
(сатып алынған)
Б)кооперативтік
меншік
В) акционерлік меншік:
А)
қоғамдық
ұйымдарының меншігі
Ә)діни ұйымдарының
меншігі
Меншік:
А)
шаруашылық
қоғамы меншігі
(серіктестігінікі)
Ә)
бірлестіктер
(ассоциациялар)
Меншігі:
А)шетел мемлекетінің
меншігі
(концессия)
Ә)біріккен меншік
(шетел
мемлекетік
кәсіпорыны)
Республикалық
меншік
(жер қойнауы,
сулар, өсімдік
әлемі, жануар
әлемі,әуе
кеңістігі)
Коммуналдық
меншік
(тұрғын
үй
коммуналдық
шаруашылық
мәдениет
және
денсаулық сақтау,
халыққа білім беру,
жергілікті бюджет
қорлары)
3.3 Нарықтық экономикадағы меншік формалары
Меншік формасы – ол меншік субъектісі белгісі бойынша сипатталатын, яғни
меншік объектісінің әр түрлілігі субъект табиғатымен бірігуі критерий (өлшемдері).
Меншік формаларының мынадай түрлері бар:
Жалпыхалықтық;
Мемлекеттік;
Коллективтік (ұжымдық);
Үлесті біріккен;
Жеке және т.б.
Бұл меншік түрлерінің барлығын топтап екі типке бөлуге болады: мемлекеттік
және жеке. Мемлекеттік меншік - меншік типі, мемлекеттік секторда орналасқан
кәсіпорын, ұйым, орталық және жергілікті басқару органдары арқылы мемлекет
меншігін басқару. Мемлекеттік меншік екі формада болады. 1. Мемлекеттік. 2.
Муниципалдық. Муниципалды меншік мемлекеттік және басқа меншік түрлерімен
салыстырғанда өте ерекше болып табылады. «Муниципал» - латынның «municipals»
немесе немістің «munizipalitet» сөздерінен шыққан «қаланы басқару» деген ұғымды
білдіреді. Ал, латынның «municipium» сөзі «қаланы өзін - өзі басқару құқығын білдіреді.
16
Әдетте муниципалдық меншікке өкімет ұйымдары мүлік және әкімшілік–аумақтық
құрылымдары басқару жатады. Қазақстан Республикасында осындай мүліктер
коммуналды
меншік
деп
аталады.
Әр түрлі эканомикалық жүйе шеңберінде меншіктің басқа түрінің басым болуы, оның
басқа түрінің мейлі бұрынғы, мейлі қазіргі түрінің болуын жоққа шығармайды. Меншіктің
барлық түрінің араласуы мен өзара іс-әрекеті, экономикаға және барлық қоғамның
дамуына оң әсер етеді.
Меншіктің экономикалық мазмұны тұтас шаруашылық процесін қамтиды да,
тауарлар мен қызметтерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну қатынастарына
араласады.
Тарихи негізгі меншіктің түрлері жалпы және жеке. Бастапқыда жалпы меншік орын
алып, ортақ еңбек ету, нәтижесін ортақ иеменуге мүмкіндік берген. Кейінннен жеке
меншік пайда болды да, екіге бөлінді: еңбектік және еңбектік емес. Еңбектік жеке меншік
иелері қолөнершілер, шаруалар, т.б. өз еңбегімен өмір сүретіндер (фермерлер, жеке
еңбекпен қамтылғандар).
Жеке меншіктің екінші түріне бөгде адам еңбегі есебінен баю тән. Мүліктік
теңсіздікке әкеліп қоғам поляризациясы туындауы мүмкін.
Үшінші бір иемдену түрі болады, ол аралас меншік; онда қатысушылардың ақшалай
жарнасы немесе басқадай үлесі негізінде құрылған.
Мемлекеттік меншік дегеніміз, меншік объектісін басқаруды және пайдалану
шешімдерін мемлекеттік билік органдары қабылдайтын қатынастар жүйесі. Мемлекеттік
меншік - бұл меншік нысандарын мемлекеттік билік өкілдерінің басқаруы мен іске
жаратуды жүзеге асыратын қатынастар жүйесін білдіреді. Мемлекеттік меншік бүкіл
халық шаруашылық деңгейінде, аймақ, облыс, аудан, қала, ауыл деңгейінде бар.
Коллективтік меншік дегеніміз, өндіріс құралдары мен өндіріс нәтижелеріне иелік
ететін коллектив болатын жағдай. Ұжымдық меншік - бұл еңбек ұжымы өндіріс
құралдары мен өнімдерін ортақ иемденіп, пайдаланып және іске жарататын экономикалық
қатынастар жүйесі. Қазақстан Республикасында қазіргі кезде ұжымдық меншік түрлеріне
кооперативтік, акционерлік, қоғамдық ұйымдар және т.б. меншіктер формалары жатады.
Бақылау сұрақтары:
1.Меншіктің экономикалық және құқықтық қатынастарындағы айырмашылықтары неде?
2.Қандай меншік формалары бар.
3.ҚР-ғы меншік қатынастарын қайта құру қалай өтті?
3 тақырыпқа арналған тесттік тапсырмалар:
1.Меншiк – бұл:
A) Өндiрiс процесiндегi адамдар арасындағы қатынастар.
B) Өндiрiс құрал жабдығы мен еңбек нәтижелерi иелену жөнiндегi адамдар арасындағы
қатынастар.
C) Материалдық және материалдық емес игiлiктердiң белгiлi бiр тұлғалараға қатысты
екенiн бекiтетiн және олардың құқықтарын қозғайтын заң нормаларының жиынтығы.
D) Объектiнiң тағдырын анықтау мүмкiндiгiн заңмен қамтамасыз ету.
E) Экономикалық теорияның заң қызметi.
2. Егер өндiрiс жеке индивидумның мүддесiне жүзеге асса, онда – бұл:
A) Жеке меншiк және жеке иелену.
B) Ұжымдық меншiк және ұжымдық иелену.
C) Қоғамдық меншiк және қоғамдық иелену.
D) Жеке қоғамдық меншiк және жеке қоғамдық иелену.
E) Жеке мемлекеттiк меншiк және жеке мемлекеттiк иелену.
