Н. А. Маженова
28
4. Азаматтардың мәдени жетістіктерге, денсаулық сақтауға,
білім алуға жеткілікті болуы.
5. Барлығына өмірдің белгілі деңгейіне кепілдік беру.
6. Ғылымды, фундаменталдық зерттеулерді қолдау.
7. Жастарды жоғарғы әдет-ғұрып және моральды рухта
тәрбиелеу.
Дәстүрлі экономика
Жүйелердің таза капитализм, әмірлік және аралас
экономика индустриалды дамыған елдердің сипаттамасына
жатады. Дамыған капитализм елдері, бұрынғы әлемдік
социализм жүйесі елдері және кейбір дамып келе жатқан елдер,
мысалы Оңтүстік Корея, Гонконг, Сингапур, Тайвань сияқты
жаңа индустриалды державалар. 140 таман басқа қалған елдерде
дәстүрлі жүйе сақталынған. Біз айтатын дәстүрлі жүйе 100 елде
бар. 40 ел дәстүрлі жүйеден индустриалды қоғамға өту
жағдайында. Мысалы, Америкадағы Бразилия, Мексика,
Африкадағы Алжир және Египет, Азияда Персі шығанағы
елдері.
Дәстүрлі жүйенің спецификалық белгілері:
1. Өндіріс, бөлу және айырбас жәй, дәстүрлі, культті (діни)
әдеттерге негізделген.
2. Жеке адамның экономикалық рөлін мұрагерлік және
касталық анықтайды.
3. Әлеуметтік-экономикалық тоқырау анық көрінеді. Бұл
жүйе прогреске қабілеті жоқ.
4. Техникалық прогресс өте шектелген, себебі ол дәстүрлі
қоғамның бастауына объективті қауып төндіреді. Артта қалған
технология қолданылады.
5. Экономикалық қызметтің жаңа формаларына қарағанда
религиялық, діни және мәдени құндылықтар бастапқы болып
саналады.
6. Өндірістің өсу қарқынынан халықтың өсу қарқыны
артық болу тұрақтылыққа айналады.
7. Бұл қоғамға халықтың сауатсыздығы, жоғарғы деңгейдегі
жұмыссыздық және төменгі еңбек өнімділігі сипатты болады.
Экономикалық теория
29
8. Бұларға ең жоғарғы сыртқы қарыздар сипатты, оны бұл
елдер ешқашан өтеуге мүмкіндігі жоқ.
Сондықтан, бұған келесі фундаменталды белгілер тән:
1. Жекеменшік түрінің үстемділігі;
2. Экономикалық және әлеуметтік дамудың төменгі деңгейі;
3. Экономиканың көпукладтылығы;
4. Әлеуметтік- экономикалық дамудың тәуелді сипаты;
5. Базиске салыстырғанда қондырма қатынастың тезірек
дамуы.
Дәстүрлі
жүйенің
елдері
әлемдік
шаруашылыққа
материалдар және шикізаттар мен жабдықтаушы, сонымен
бірге дайын өнімдерді өткізу нарығы болып табылады.
«Аралас экономика»
«Аралас экономика» идеясы 19 ғасырда пайда болды.
Оның пайда болу негізі тек қана мемлекет шешетін әлеуметтік
проблемалар қажеттілігі болды.
«Аралас экономика» принциптері австрия экономисі
А. Вагнердің «саяси экономия табалдырығы» кітабында толық
баяндалады. Оның ойы бойынша халық шаруашылығы үш
әртүрлі
«шаруашылық
жүйесі»
қосындысынан
тұрады:
1) жоғарғы пайда алуға ұмтылған, жеке капитализм; 2) жалпы
пайда принципін жасап отырған қоғамдық-шаруашылықтың
(әміршілік) жүйе; 3) қайырымдылық жүйе. Әрбір мемлекеттің
оның экономикалық саясатының орталық міндеті осы үш
жүйенің қосындысы.
«Аралас экономика» теориясы 20 ғасырдың 30 жылдарында
америка экономистерінің С. Чейз еңбектерінде даму алды.
«Аралас экономика» терминін С. Чейз енгізді.
Нақты өмірде біз келесі кәсіпорындар түрін көреміз:
1) қоғамдағы заңдылықтардың рұқсатымен көптеген
шешімдер қызметтегі тұлғалармен қабылданады;
2) көптеген шешімдер жеке кәсіпкерлермен қабылданады;
3) барлық шешімдер аралас болады, бұл категория
Америкадағы 95% барлық шаруашылық қызметті қамтиды.
Ары
қарай
«аралас
экономика»
теориясын
басқа
экономистердің еңбектерінде дамыды: Дж.М. Кейнс, Э. Хансен,
Л. Харрис, П. Самуэльсон, Р. Солоу. Бұл жұмыстарда жеке және
Н. А. Маженова
30
қоғамдық меншікке негізделген жүйелердің пропорциясы және
әр түрлі біріктіру жөнінде сөз болды.
Әлемде таза капитализм немесе таза социализм болған жоқ.
Бұның бәрі де жақындаған түрлері болды. Американың капитализмі
ірі корпорациялар және күшті кәсіподақтарды тудырды. Бұл,
экономикаға мемлекеттің араласуы үшін негіз болады.
Көптеген индустриалды ірі мемлекеттер, мемлекеттің
экономикаға
араласуын
батыл
жүргізеді.
Олар
жақсы
экономикалық, құқықтық және ұйымдастырылған әлеуметтік
саясаты жұмыс жасады. Бұл Швеция, Франция, Англия ерекше
өзгешеленеді. Көрсетілген елдерде мемлекеттік меншік орташа
33% құрады.
Өтпелі экономика және оның негізгі белгілері (өтпелі
экономиканың заңдылықтары)
1. Әкімшілік-әміршілік
экономикадан
нарықтық
экономикаға көшу экономикалық қатынастардың барлық
жүйесінің түпкілікті қайта құрылуын білдіреді (меншік
түрлері,
ресурстардың
бөлінуі,
экономикалық
агенттер
арасындағы байланыстар).
2. Нарыққа өту келесі басты бағыттармен жүргізіледі: а)
экономиканың либеризациясы (шаруашылық қызметтерінің
барлық сферасында шектеулер және тиым салынулардың
қысқаруы немесе жойылуы); б) иституционалдық қайта құрылу
(меншік қатынастарындағы өзгерістер, шаруашылық қызметінде
жаңа субъектілердің құрылуы, шаруашылықтандырудың жаңа
тәртібін құру): в) құрылымдық қайта құрылу (сұраныстың
төлем
қабілеттілігін
қанағаттандыру
мақсатымен
халық
шаруашылығы құрылымындағы қайта құру); г) халықты
әлеуметтік сақтандыру жүйесін қалыптастыру.
3. Нарықтық экономиканың қалыптасуының құру екі
жолы бар: эволюциялық (жайлап нарықтық институттарды
құру) градуализм және радикалды («шоковая терапия» «естен
тану терапиясы»).
4. Ауыспалы экономикадағы елдердің тәжірибесі көрсет-
кеніндей, меншік түрлерін өзгертудің ғана емес, шаруашылық-
тандыру жағдайындағы өзгерістер (бәсеке орталарын) өндіріс
тиімділігі және экономикалық өсуді анықтайды.
Достарыңызбен бөлісу: |
