TipKeciipm,
айталык, сынаптай агады десек, жадагы заттык угымы
крлма-кол езгерш, em i элденегад жылдамдыгын немесе
сынатиа жылтырайды десек, тагы
6ip
нэрсенщ тусш таныта
бастайды. Бул да сездщ кеп магыналылыгы, мунъг да шебер
пайд алана бшу шарт.
Эр сездщ тура магынасымен кдбат бурма магынасы да
бар. Кей сездерд1 сол
Kepi
магынага
KQUiipin,
орнымен
ойната бшу де эсем тесш. Мундай жагдайда бурма магынада
айтылган сезге айрыкща асгар, ойга юморлык, кейде,
TinTi,
ирониялык, сипат беригед1 де, суреттелш отырган шьшдык-
тьщ мазмуны тереддей туседь
Жаманнан туган жацсы бар,
Атасын айтса, нангысыз.
Жаксыдан туган жаман бар.
Кундерддн. куге болганда,
Жарамды 6ip Tepire алгысыз.
(Махвмбет).
Бул ©ледде эр сез (жаман — жаман, жаксы — жаксы
дегендей) тура машнасында колданыльш отыр. Демек, бул
арада окшау астар да, окыс букле де жок, Дл мына сезде
ше?
— Меняв де бар 6ip жаман
Не кьиайын казакгын
Xyftpiri мен жоргасьш.
(М.Эуезов).
“Айман-Шолпан” пьесасьшыд алгашкы нускдсында
автор Айманныд аузына осындай сез салатын. Эдем1 ирония!
Бул арада жаман деген сез тура магынада емес, бурма
машнада алыньш отыр: Айманныд жаман дегеш Эл1бек,
ендеше оныд угымында бул сез жаксыныц кез келгеншен
артык, абзал. Сондай-ак “Абай” романында автор Абай
туралы Кунанбай аузына: “Одан да, не кутсецдер, осы
жаман кдрадан кутседцерин” , — деген сез салады. Бул
арадагы жаман да астармен, жак,сы атаулыныд бэршен бшк
магынада эдеш айтылып отыр.
Осы секивд керкем эдебиетте эр сездщ тура магынасы-
мен кдтар, бурма магынасын да еппен, укьшпен утымды пай-
далану шыгарманьщ шпа-тыскы ажарына ажар косары дау-
сыз. Тшдщ бул ойнакыльнъша боде Еабит
MycipenoB
ерекше
сергек карайтын. Оньщ шыгармаларындагы шуакюмор мен
сырлы астардьщ (подтекстщ)
6ip
ушы осында жатыр.
196
Айткысы келген сырын, таныткысы келген шындыгын
жан
Te6ipeHTep acepni
сурстке айналдырып, кдгаз бетше
кещлдеп кдлпынан айнытпай rycipy уипн ец кджетп б1рден-
6ip
сез 1здеп табу — шебер суреткердщ кдсиетп парызы.
Онын дэл осы жагдайда сез 1здер атырабыныц
6ipi —
синонимия (грекше sunonymos — заттас) — айтшуы, ecminyi
dpi myp/ii болтнмен, магынасы 6ip-6ipine окуык, Mmi уксас
свздер. Мысалы: шапшац, дереу, жедел, тез, жылдам; мезгт,
мерзш, мезет, уакыт, шак, сет, кез, кезец; айк/ас, шайкас,
урыс, к;ашс, кактыгыс, тартыс, тебелес, тайталас, кесктес
т.б. Осылар секида синоним свздердщ цшнен суреткер вз
кекешндеп сыр мен шындыкгы flip е п а з т дал жепазер ец
кджеттюш гана тандап алады.
Мен кескекп ердщ сойымын,
Бейеке, султан, аксуйек,
Кескшеспей 6ip басьшман.
'
Крларьщ болса, кделып кдл.
Алдана келш турмын деп,
Кундергвн кум болганда,
Ар-намысым кдшырман—
Бас кесермш, жасырман!
(Махамбет).
Осы влендеп синоним сездердщ эркдйсысы ез орнында,
бэрш де акын керемет талгаммен тауып, колданган.
Сондыкган олардыц ешкдйсысын eui6ip мендес сезбен
ауыстыруга болмайды. Кескшеспей басылман дегенд!, мыса
лы, твбелеспей басылман десе, кдндай кулю болар еда?
Kecneicmi ер дегендеп угым д эл д т мен нуекдлылыгыи ,ай-
барлы ер, айдынды ер дегендердщ ешкдйсысы бере алар ма?
Кршарыц болса, кылып кал дегендеп ашу мен айбарлы, кек
пен ызаны тек осы синоним ripKecrepi аркылы гана дал та-
нытугаболады. Сондай-ак; сой дегенщ тур деуге, басылманды
— койман, токтаман; бас кесермшд! — влт
1
рерм
1
н,
куртармын деуге
Tirrri
де болмайды.
Алтайга жер жузшде тау жок жеткен,
Алтайга бетегедей алтын йткен.
Бейшггей алтын Алтай етегшде
Ертеде алаш
ел1 некен стал.
Ол кундер кез жетпейтщ ерте к |н гой,
Ерте кун — ертегщей ерке кун гой-
Откен кун — устатпайтын сулу сагым,
Жалгыз-ак, желден жуйрж жетеда ой.
бткен кун ертепмен таласкэндай,
Уа, дуние, ол кундерде алаш кандай?!
197
Бул — Магжанныц “ Крркдот” поэмасыныц беташары.
Осындагы ол кундер, вткен кун, ертеде, ерте кун, ерке кун
деген сездердщ 6epi — шетшен синоним. Акын булардыц
тек GipeyiH тандамаган, 6ip тобын эдеш кдптата крлданган.
Бэрщщ метив 6ip гана кун деген сездщ магынасына саяды.
Бул — 6ip.
Еюшшден, бул арадагы кун — бугшп кун, не ертенд
кун ш ее, кешеп кун; сол кеше яки ертеде вткен кунда автор
“бул кундер” емес, “ол кундер” деп алыстатып кояды да,
6ipece ерте кун, 6ipece ерке кун деп к^йкылжьгга кубьшту
аркылы бас кейщкер Крркыттыц басынан вткен. бф кун
емес, буюлдэухрш бейнелецш. Дел осы туста келедх де казак
деген сездщ орнына оньщ синоним! алаш деген свзд1 таш
тавдап алый, елец шумакгары мен бунакгарындагы (api
цезурадаш, api клаузуладагы) ыргакгы да, уйкдеты да жор-
гадай теплте тайпалтып, шыгармада суреттелер заманды да,
адамды да 6ip тыныецен есше, кесите жыряай жвнелед1.
Уакыт пен кецгстгк осылай тутасып, мазмун мен шшш
осылай уццесед1. Муньщ вы — эр сездщ орнын тауып ойната
бшген дулдул акынныц кулактан кетпес булбул уншщ
окырман жанын теб1ренте толкыткдн 6ip ceTi гана.
Демек, еинонимдерде эншейан свз алмасулары гана емес,
вдшннан киыекдн жыр астарларында б1ркыдыру суреткерлис
шеберлйс сырлары да жасырынып жатады. Шебер жазылган
сыршыл жырлар адамньщ жан дуниесш оСылай баурап,
осылай туткьшдап екетер болар...
Жвдел квмек — автобус
Окдаты о да тур кутш:
Турсын ол sp6ip шакга бос
Кдйтем1з оны зырштып?
(Х.Ергалиев)
Жеделд/ — тез, окысты — кездейсок, шакты — уакыт,
зыргытыпты — жуштктт дегендер тар1зд! синоним
сездермен ауыстыруга болар еда, 6ipaK булардыц 6ipi елецнщ
ыргагын бузса, 6ipi уйкдсына закым жасайды, сейтш,
силлабикалык, жуйенщ кдшаннан к,алыптаскан табиги
зацына шелкес келедь Мше, бутан кдрап, синонимия сез
енершдеп мазмунмен кдтар пкшн ушш де ете-мете кджет
нэрсе екенш туешу оцай.
Синонимияда кеп сыр бар. Алдымен, бул — толассыз
козгалыста туратын, ягни эркдшан толыгып, дамып, таза-
рып, жацарьт, езгерш отыратын дуние. Ал синонимдердщ
198
пайда болу жайы — бутш 6ip тарих. Оныц берш крпару —
б!здщ бул жолгы мшдетш1з емес. Ойткеш суреткер эр
синонимнщ туу тегше кдрамайды, угым делдтне, айтылу
ажарына кдрайды. Айталык, солдат — кдзак сез! емес, титл
орыс
ce3i де емес, немхс сез1. Бвдщ ана титйзде солдаттыц
эскер, жауынгер, сарбаз т.б. сыцарлары бар. Алайда:
Бармын мен
бул
дуниеде, ж урм т
Tipi,
“Жоксын”, — деп жала жабар кудын 6ipi.
Туссем де отка, суга тозар емен,
Солдатшк етИндей жаным dpi, —
деген жолдарды жазарда Кдсым Амажолов, эрине, солдат
деген сезвдцтуу тарихын топшылап, не шыгу тепне уцшш
караган жок, кднша “опед, cyia туссе де, тозбайган жанньщ
Достарыңызбен бөлісу: |
