ecipKeitfli,
кднша
купшдегенмен тшек-муддеа 6ip уыс куйю екенш келеке
кылады. Осыньщ 6epi — юмордьщ сарабдал сыны.
Юмор бар жерде ылги сын бар деуге де болмайды.
Юморда жазушы журткд тиер пэлендей пвле-желес1 жок,
6ip алуан окщау кимылдар мен кубылыстарды жай гана
кецивд кулиге айналдырып, окырманньщ ойын кезеп,
бойын ceprrryi де ыкгимал. Бул айткднымыз аз. Мундай
жагдайда куша ой квзеу, бой серпту куралы гана емес,
автордьщ окырманга 63i суреттеп танытып отырган eMip
шындыгын жинакхау, адам мшезш ашу, эдеби образцы
даралау тэсипне де айналады. Сонымен катар мундай
жагдайда кули окырманга айрыкдга эдем! веер етедо, керкем
шыгармага взгеше эмоциялык, жылылык вкелед!, жаркын,
жайдары шырай бередь Бул туста внердеп юморлык тэсш
(эстетикалык категория) мен ем1рдеп юморлык сез1м
(мэдени фактор) уштасып кегедь Муньщ улпеш де алыстан
1здеп жатпай-ак влг1 суреткер1м1здщ езшен табуга болады.
Айталык, “Кдзак солдаты” ; осы романныц вн бойында
жып-жылы, жайма-шуак юмор жел1 тартьщ жаткдн жок па?
Мунда Рабит MycipenoB езшщ унамды кейшкерлершщ
берше, ecipece Кдйрошкд ылгижымиып, куле кдрайды. Бул
— сынаудан емес, суйсшуден туган кулю. Бул аркылы дкушы
едеби кдЬарман бойындагы жамандыкты — "мшда емес,
жаксылыкгы — кдеиетп тусшед1 жене муны жай ащирмай,
серпше отырып, сергек угады. Бул — кулюнщ куш.; кулюнщ
6ip алуан тэрбиелж мэш де осында жатыр.
Хамит Ергалиев “Улкен жолдьщ уетшдеп” бас кейшке-
рш былай мшездейд!:
Житпердач алдында
Шынын айтар алдында
Одан аскан к^шжац жок,.
Щылым тартып алатын.
Эйслдердан алдында
©ripiK айтар алдында
Одан момын 6ip жан жок.
Bip хотели кдлатын.
Осында юмор бар да, сын жок, Акын жай e3i де кулш,
езгеш де кущцрш, сол кулю аркылы ак, жаркын, кенуда кейш-
кердщ Keffoip кьшыгын зшдз ажуалап, мшезш аша тусш огыр.
132
Ал сатирада олай емес.
Сатиралык образ — унамсыз тип. Сатирамен суреттелер
кубылыс — кереказ, Kecip кубылыс. Сатира ешрдеп кеселда,
келецс1зджп, Kepi кеткендокп кдза крпарып, кептщ кез
алдына — керй й ске ш ыгарады, кдгы п-сш кш ейд1,
мыскдошен туйрейдо, сыкдк, етедо, кепл одан тувдлтедо. Куш
еткеннщ, тозып бпхеннщ кедерпге айналганын ащ-артып,
оган адам бойынан жиренйн шакырады. Кулык пен
сумдыкты, с и ж узд тх пен мансагщорлыкты, усошдллык
пен уятсыэдыкты, eflreyip ешрдеп зиянды жайтгарды аяусыз
эшкерелеп, адамдарды онымен ымырасыз куреске ундейд!,
ceitrin Lnrepi басуга, кедерпш жок, етуге жумылдырады.
Мез болады болысьщ,
Кунде жаксы бола ма,
Аркдга улык каккднга.
Bip кьиыгы жацкзнга?
Шелтгрейтш орысын,
Окдлы тон тола ма,
Шеищ шекпен жагасанга.
Ар-уятын саткднга?
(Абай).
Бул арада елш сатып, ульщтан шен тагып, шекпен
жамылган е й жузд1 болысты акын ащы сатирамен аяусыз
туйреп, маскара мазакдо айналдырып отыр. бленде “ар-
уяттан” журдай, куыс кеуде, кулкда кумар, мансапкор
болыстыц адам жиренгендей ажарсыз бейнес1 — сатиралык,
образы бар.
Сатиранын юмордан езгешелш — мунда кдламгердщ
ез1 сыкдкден сшейте сынап отырган адамына жаны
ашымайды, оньщ мшш тузеу, езш — енегел1
eMipre
кдйта
крсу муддеЫ болмайды, керклнше, автор мундай жексу-
рындык, ем1рде болмауы керек деген катал уюмхн
шыгарады; юморда тузеу мак,саты жатса, сатирада жою,
жок, кылу максаты жатады.
Сатиранын юмормен 6ipniri — мунда да юмордагы
секицц кули болады, 6ipax, мундаш куша жай эзш, ажуа
емес, ызалы кулй — мазак, сыкдк» мысюыл, кекесш; мун-
дагы куша — кекп кули. Ал, Константин Федин айткдндай,
долы кули дойырдан кушпрек екеш мэлгм,
Эрине, сатирадагы кули де, юмордагы кулидей, шын-
дыкка непзделген шынайы кули, жасадиы кылжак емес,
табиги купи болуы шарт.
Кулю демеюш, Гоголь ез пьесасына катысатын артис-
терге эркдшан Kepyrui журтты “кытьщгап” кугнируге тырыс-
пау керекттгш, олардыц ездер1 — ез ержгерхмен кулепн
болуга тшс екенш, журтты кулдарем деп, кур арамтер болган
артистщ e3i кулиге, келемежге айналатынын эркдшан
133
ескертш отырган. Сондай-ак,
6ip
жолы Лев Толстой да
журтгы куддарудщ, журтка кулд1рл сез айтудыц уш Typi
болатынын ануарткан. Толстойша,
6ip
“куядарпш” болады,
журт алдына шыгып ап, айтарын айта алмай, ез айтарына
03i
мэз боп, ез-езшен ыржындап жеке куле беред1
fli,
журт
“мынау неге куледГ’ дегендей ад-тан боп. жен-жешнде
томсарып калады; екшпп кугццрпш кызык, эцпмесш айта
тура, оган ез1 дс кулед
1
, журтгы да кущцредо; ал ушшип
6ip
кугдарпш болады, кеп алдында сейлей тура, ез1 езу де
тартпай, сазара кдтьш калады да, оньщ есесше журттыц
мулде сзуш жигызбай, пиек-ситесш кдтырады. Юмор мен
сатирадагы кулю, мше, дел осы соцгы кулюдей салмакга,
уытш
epi
угамды болуга тшс.
Сатиралык, образ жасаудьщ тэсщдер1 ер турл1; солардыц
6ipi
— ирония — кемшшкп, мш-мултисп астармен перделеп
сынау, сыкдкгау, мыскылдау, ксксту. Меселен, Абайдыц
Крыловтан аударган
6ip
елецшде агаш басында отырган
карганыц аузындагы ipiMuiiriH алдап, кагып экету ушш тупаа
оны былайша “мактайды”:
Нетеен мойын, неткек кез!
Осы керцаген, бул жунмен
Осьиан артык дейсщ бе,
Э нш ш пн белпш,
Epreri кылын айткдн сез?
Уялмай, калкэм, 6ip сайра,
Кдлайша 6inceH япырмай,
Б1з де алалык улпга.
Мурньщыз бен жушндз
К,ус Tepeci 61здерге
Першггешн утндей
Ci3 боларсыз 6ip куш.
Деп ойлаймын, унадз.
( “ К р р т м е н т у л к Г ).
Осыныц
6epi
— ирония: жок жакрылыкты
en-eripiK
бар
ету аркылы эдеш сол жок, нэрсенщ орнын ойсырата корсету,
мазак кылу, оныц езш астарлап, объекпш телкек ету.
Эйтпесе кдрганыц мойны мен коз
1
, мурны мен жуш,
ecipece
баркылдаган кара шубар уш тулю ку аузын ашып, кезш
жума тацдангандай эдем1 нерселер емес. Бэр! жалган,
керюшше айтылган, келеке жасалган. Амал не, акылсыз
niipKiH
оны уклады, мазакты шын керд1, сендг.
Басы айналды карганын
. взш е Кткен ецешш
Сумкыц айткдн свзше,
Аямастан вдрк, ста.
Куангакнан бертшш,
1рмцак жерге салп етп,
Bip мастык, Kipai езше.
Ic 6irri, ку кета.
Элп ирония бул арада сатиралык, образ жасаудыц тагы
6ip тэсиине — сарказмге уласты: сыналган объект телкек
е т
1
лш кана кой ган ж ок, енд1 оны ц дэрм енс1з
бейшаралыгы, KipinTap к у й к ш т , Kici кулгендей кур
кеуделт эшкерелевдь
134
Жогарыдагы еленде суреттелген кярганы — карга, туш ат
— гули гана деп тусшугс де болмайды: кдрга — мактаншак
данной да, туша — алаяк, кудыц бейнесшде алынып отыр.
Демек, мундагы ирония мен сарказм де — элодей акдулы
адамга айтылтан сын.
Адам ем1ршен к у та ю белуге болмайтыны секивд,
эдебиет пен енерден юмор мен сатираны да белуге болмай
ды. Жадплз-ак* Белинский сатира мен юмордагы комизмд1
тусшу ушш бшм керекттн арнайы атап айтхан-ды. ©йткеш
Достарыңызбен бөлісу: |
