Күресуші ұлы заттар – биохимиялық карудың негізін құрайтын заттар

7.6 Күресуші ұлы заттар – биохимиялық карудың негізін құрайтын заттар

Күресуші ұлы заттардың әсер ету сипаттамасы бойынша бөлінеді: жүйке- паралитикалық (зарин, зоман, V-газы); тері-іріндегіш (иприт); тұншықтырғыш (фосген, дифосген); жалпы улағыш (синилді қышқыл, хлорциан); психохимиялық (би-зед); тітіркендіргіш (хлор, ацетофенон, си-эс, адамсит, хлорпикрин). .[1, с. 103-106].

Зардап шеккен адамды уландырғыш заттан қорғау үшін антидотты (уға қарсылық). Антидот эффективтілігі уланудың алғашқы деңгейінде байқалады(5 мин.).

Антидот адам ағзасына тиген ҚУӘЗ залалсыздандырады. Кейбір улар ағзада зиянсыз қосылыстарды құрып уды байлайды, баскасы адамның физиологиялық жүйесіне, рецепторларға, ферменттерге әсері бойынша уға қарсы шығады. Олар ішке уланудан кейін немесе алдын-ала ингаляция жолымен, дәрі немесе инъекция түрінде барады.

Зиянды заттар әсеріне ағзаның тұрақтылығын жоғарлату үшін протектор деп аталатын дәрі тәріздес арнаулы өнім қолданылады.

Егер адам корғайтын құралысыз уландыратын заттар әсерінің мекеніне түссе, онда мұрынды және несеппен, содолы ерітіндімен, мұсатырлы спиртпен, сумен суланған орамалмен ауызды жабу және ауа қозғалысына перпендикулярды бағытпен мекенді тастап кету қажет.

Төтенше жағдайларда изоляциялайтын от сөндіргіштер қолданылады. Толығымен оттегі жоқ жерлерде және 7 м дейін су астында жұмыс жасауға мүмкіндік береді. Жұмыс принцибы адаммен шығарылатын көмірөышқыл газды және ылғалдылықты сіңдіру кезінде химиялық заттардан оттегіні бөлуге негізделген. Жасалатын жұмысына байланысты изоляциялайтын от сөндіргіштің жұмыс уақыты 45 мин бастап 3 сағ дейін болу мүмкін.[1, с. 93-100].

Діріл көліктегі 80% апаттардың себебі болып табылады.

Дірілден қорғану шаралары тербеліс көздерінің дірілизоляциясы болып табылады. (рессорлар, серіппелер, серпімді төсем және т.б.)

Санитарлы ережелерімен діріл қауіпті қондырғылармен адамның байланыс ұзақтылығын төмендетуі қарастырылады. [1, с. 135-140; 2, с. 178-183; 3, с. 177-182].

-шу – газды, қатты, сұйық ортада жайылатын механикалық құбылыстарды айтады. 30-35 Дб дейін дыбыстық қысымның деңгейі мен шу адам үшін әдетті дыбыс болып табылады. 75 Дб аса ұзақ уақыт бойы әсер етуі естімеу қабілеттілігіне әкелу мүмкін. 140 Дб науқастық шегі, ал 160 Дб аса өлімге әкелу мүмкін.

Шудың гигиеналық нормативы 12.1003-83 МЕМСТ және «Шудың мүмкін болатын деңгейінің санитарлы нормаларымен» анықталады. Қалалы жерлердің жағдайлары үшін шудың нормалауы «Тұрмыстық және қоғамдық үйлердің бөлмелерінде және тұрмыстық құрылыстар территориясында мүмкін болатын шудың санитарлы нормаларымен» және құрылыс нормалары мен ережелерімен өтеді.ҚНжЕ II-12-77 «Шудан қорғау». [1, с. 141-143; 2, с. 183-187; 3, с. 182-187];

- 16 Гц төмен жиілігімен акустикалық тербелістер инфрадыбыстық деп аталады. Инфрадыбыстың көздері күн күркіреуі, жер сілкінісі, қару атысының жарылыстары болып табылады. Адамның жақсы есту қабілеттілігімен қабылданатын 16 Гц....20 кГц диапозонында болатын ақустикалық құбылыстарды дыбыстық деп атайды. 110 нан 150 дБ дейін дыбыс қысымының деңгейімен ағзаға ультродыбыстың әсері кезінде ОЖЖ, жүрек-тамырлы және дем алу жүйелерде, вестибулярлы анализатор бұзылады, сонымен қатар бас ауруы, бас айналуы, назар және жұмыс қабілетілігінің төмендеуі байқалады.

- 20 кГц аса тербелістер ультродыбыс деп аталады. Инфрадыбыс пен ультродыбыс тербелістері естілмейді. Ультродыбыстың ұзақ уақыт бойы әсері жүйке, жүрек-тамырлы және эндокринды жүйелердің, есту және вестибулярлы анализаторлардың, қанның құрамы мен қасиетінің бұзылуына әкеледі. 80-90 дБ ультродыбыс медицинада микромассаж пен ауыстыру процестердің үдету үшін қолданылады. [1, с. 143-145; 2, с. 187-189; 3, с. 187-190].

Қандай болмасын ортада адамның өмір сүруі оған және мекен ортасына электромагнитті әсері байқалады. Электромагнитті өріс пен сәулеленудің табиғи көздері атмосфералық электр тогы, күн мен галактикалардың радиосәулеленуі, Жердің магниттік және элекирлік өрісі болып табылады. Табиға электрлік өрістерімен қатар адам техносфера мен тұрмыс жағдайларында жасанды электрлік өрістердің әсеріне ұшырайды. Адам денесіндегі, киімдегі, заттардағы артық зарядтарының болуынан электрлік өрісі адамның жүйке жүйесіне үлкен жүктеме салады.

Қазіргі уақытта компьютер телевизор немесе микротербелісті пеш сияқты дамыған зат болып табылады. Электромагниттік сәулелену аса зиянды фактор болып табылады, өйткені бүкіл бағытта тарайды және жұмыскерлермен қатар бүкіл қоршаған ортаға әсер етеді. Қауіп ретінде ультрокүлгін және рентгенді сәулеленуі, экрандағы статикалық электрлік заряды және монитордың электромагниттік сәулеленуі болып табылады.

Бүкіл жағдайларда сәулелену деңгейін төмендету үшін мониторды қолданылатын адамның созылған қолының деңгейіндегі арақашықтықта орналастыру ұсынылады.

Экранның 60-70 см дейін оптималды арақашықтықта, бірақ 50 см жақын болмайтындай орналастыру қажет. Көз деңгейі экранның ортасы немесе 2/3 биіктігінде болу керек.

Оқытушылардың дисплейді кластарында жұмыс ұзақтылығы күнге 4 сағаттан, бірінші курстағылар үшін максималды уақыты күнге 2 сағаттан, жоғары курстағы студенттерге – 3 академиялық сағаттан аспау керек.

Компьютермен жұмыс істеу ережелерін сақтамау кезінде тері науқастары, талшықты деңгейдегі қанның биохимиялық реакцияның өзгеруі, репродуктивті функциялардың бұзылуы, сүйек-бұлшық еттің науқастары, стресс, ұйқының бұзылуы және т.б байқалады.

Бірақ электрлік өріс медицинада жағымды қолдануын тапқан – тұрақты электрлік өріспен мөлшерлеп емдеу процестері өткізіледі.

Соңғы уақытта дербес радиобайланыстың қолдануына қызушылық байқалады. Ұялы телефондардың сәулеленуіне күрделі сипаттама беруге болады. Сәулеленудің максималды қуаттылығы шақыру моментінде байқалады. Радиотелефонның жұмысы кезінде біріншіден бастың миы сәулеленеді. Осындай жағдайда микроскопиялық «дәнекерленген» бөлімдер байқалады. Сәулеленудің ұзақты әсері психикалық шалдығуына, мидың биологиялық құрамының өзгеруіне, аллергияның пайда болуына, гормоналды тепе-теңдіктің бұзылуына әкелу мүмкін. [1, с. 145-148; 2, с. 227-254].
8.3 Лазерлі сәулелену – үлкен интенсивтілігі бар электромагнитті сәулелену. Лазер – оптикалық диапазонның электромагниттік сәулеленудің бағытталған шоғын генерациялайтын құрылғысы. Лазерлер байланыс, навигация, медицина, бақылау-өлшегіш техникада және т.б. қолданылады.

Лазерлі сәулелену көру органдары үшін қауіпті болып табылады, бірақ кішігірім және орташа интенсивтілігі кезінде тірі ағзаның терісі арқылы өтпейді. Лазерлі сәулеленудің жоғары интенсивтілігі кезінде терінің, ішкі жасуша мен мүшелерінің бұзылуы байқалады. Сәулеленудің жоғары интенсивтілігі бар жұмыстармен істейтін адамдар шағымдалады: бас ауруына, тез шаршау, тышышсыз ұйқы, көздің ауруы. Ереже бойынша, осы жағымсыз сезім демалыссыз, профилактикалық қорғау шараларсыз, еңбек режимінен кейін арнайы емдеусіз өткізіледі.

Лазерлі сәулеленуді нормалау лазерлерді қолдану және құрастыру санитарлы ержелері мен нормалары бойынша өткізіледі. Қауіптілік бойынша лазерлер 4 топқа бөлінеді:

1 – көз және тері үшін қауіп тудырмайтын;

2 – көз үшін қауіпті;

3 – тура, шағылған сәулеленумен көз үшін және шағылатын бетінен 10 см арақашықтықта тері үшін қауіпті;

4 – шағылатын бетінен 10 см арақашықтықта шағылған сәулелену кезінде тері үшін қауіпті.

Лазердің қолданылуы желдетпемен жабдықталған жеке бөлмелерде жүзеге асу керек, экран және қоршау тура және шағылған лазерлі сәулелерден қорғау керек.

[1, с. 148-152; 2, с. 254-269].
8.4 Электрлік ток

Адам ағзасы арқылы электрлік ток өткен кезде термикалық, электролиттік, сонымен қатар биологиялық әсер етеді. Осы әрекеттер электрлік жарақатқа (электрлік күйік, электрлік белгі, тері мееталлизациясы, электрлі офтальмия және терінің механикалық зақымдалуы) немесе электрлік соққыға (1 – бұлшық еттерінің түйілгіш қысқаруы, 2 – ессіз қалу, жүректің жұмысы мен дем алу сақталады, 3- жүрек жұмысының және жүрек қызметінің зақымдалуы, 4 – дем алудың жоқтығы және қан айналымы – клиникалық өлім) әкеледі.

Зақымдалмаған құрғақ терінің (15-20 В кернеу кезінде өлшенген) болу кезінде қалыпты жағдайларда адамның кедергісі 3-тен 100 дейін өзгереді, бірақ жағымсыз жағдайларда 1 кОм дейін төмендеу мүмкін.

Алғашқы (сезінетін) 1 мА болып табылады, ал 12-15 мА адам ток көзінен өздігімен кете алмайды және өзінің бұлшық етімен бақылауға мүмкіншілігі жоқ болады. 100 мА өлімге әкеледі.

1 кВ аса кернеумен электр қондырғыларда токөткізетін бөлімдерге қандай болмасын жанасуы қауіпті болып табылады.

Адам денесі (бас-қол, бас-аяқ, қол-қол, аяқ-қол, аяқ-аяқ және т.б.) арқылы токтың өтуге мүмкіншілігі бар барлық жолдарынан ең қауіпті жүрек, өкпе (аяқ-қол), бас және арқа миы (бас-қол, бас-аяқ) болып табылады.

Егер адам жердегі құлаған кернеулі сымның қасында тұрса, онда аяқты бірге косу керек және бір аяқтың табаны екінші аяқтың табанынан шықпайтындай асықпай жүру керек.

Адамның электр тогымен зақымдалу кезінде зардап шеккен адамды тоғы бар өткізгіштен босату керек. Біріншіден, өткізгішті токсыздау керек.Егер оны сөндіре алмаса, құрғақ таяқ, жіп және басқа заттардың қолдануымен зардап шеккен адамды одан босатуға болады. Металдық заттарға жақындамай, киімі құрғақ болатын болса зардап шеккен адамды ұстауға болады. Көмек көрсету кезінде құрғақ тақтайға тұрып, рәзенкелі аяқ-киім киіп және қолды құрғақ матамен орап өзінді құрғақ тақтайға «жерден» изоляциялау керек. Зардап шеккен адамның пульсы мен демі болмайтын болса, онда сыртқы жүрек массажын және жасанды дем беру қажет. Осы шара жүректің жұмысы мен өздік дем алудың қалпына келуіне дейін жасалынады.

Электрлік тоғының зардабынан аман қалу үшін, олардың электрлік желіден сөнгеннен кейін электрлік қондырғылармен жұмысты жасауға рұқсат болады.

[1, с. 152-155; 2, с. 189-222; 3 с. 202-206].

Ағза жасушасына сәулелену өтуінің екі жолы бар:

Екінші жолы – ағзаға радиобелсенді заттың қтуімен байланысты ішкі сәулелену.

Осы сіулеленудің негізгі қасиеті иондалған әрекеті болып табылады. Олардың жасуша арқылы өту кезінде нейтралды атомдар және молекулалар иондарға айналады.

α-сәулелену ионизацияның жоғары тығыздыққа жол береді. Альфа- бөлшектер адам киімі, тер беті арқылы өте алмайды. Егер сәулелену көзі ағзадан тыс орналасатын (ішкі сәулелену) болса , онда адам үшін зиянсыз болып табылаы. Егер осы көздің ағзаның ішіне кіретін (сыртқы сәулелену) болса, онда адам денсаулығы үшін зиянды болып табылады.

α- сәулеленумен салыстырғанда β –бөлшектерінің иондалған әрекеті төмен болады. Бэта – бөлшектері киіммен ұсталып қалады, адамның ашық денесінің сәулелену кезінде пигментацияны(«ядерлі күюі»), тері күйіп қалуын, дене бетіндегі жараны тудыратын тері эпителиясында жиналу мүмкін. Β – бөлшектерінің ішкі сәулелену кезінде адам денсаулығы үшін қауіпті болып табылады.

Өмір процесі кезінде адамның сәулеленуі космос сәулеленуден, табиғи көздерінен, тұрмыс және қоршаған ортадағы жасанды көздерінен, ядерлі қаруды сынаудан кейін пайда болатын радиобелсенді тұнбаларынан, атомды энергетика кәсіпорындарынан, медициналық қаралудан және радиотерапиядан болады.

[1, с. 105-108; 2, с. 269-277].
8.5.2 Өлшем бірлігі

Белсенділік – уақыт аралығында ыдырау саны, СИ жүйесінде беккерелмен (Бк) өлшенеді, 1 Бк секундына келетін бір ыдырауға тең болады.

жасуша арқылы өтетін сәулелену энергиясы көп болатын болса, онда ағзаның зақымдалуы жоғары болады. Ағзаға берілген осындай энергияның саны доза (мөлшер) деп аталады. Мөлшер әр түрлі есептеледі. Сәулеленген объектің өлшеміне және орналасуына, адам санына, уақытқа байланысты болады.

Саналған дозаны эквивалентті доза (Н) деп атайды. Н = Д∙Q, осында Q бөлек сәулелену түрлері үшін : гамма и бэта – сәулелену – 1, әр түрлі энергиясы бар нейтрондар – 5-20 ,альфа- сәулелену және ауыр ядролар – 20. Өлшем бірлігі бэр болып табылады, СИ жүйесінде - Зиверт (Зв), 1 Зв =100 бэр.

Ескеру керек, кейбір дене бөліктері (жасуша, мүшелері) басқаларға салыстырғанда сезімдігі жоғары болады. Сондықтан жасуша және мүшелердің сәулелену дозасын әр түрлі коэффициенттермен ескеру керек.[1, с.110]

Сәйкестік коэффициенттерге эквивалентті дозаларды көбейтіп, бүкіл жасуша және мүшелері бойынша қосып, эффективті эквивалентті дозаны (ЭЭД)-(Н_э) аламыз.

Н_Э = Н·W, онда W – сәулеленуге әр түрлі жасушаның сенімділігін ескеретін коэффициенті. Жеке ЭЭД, адам топтарды қосса, адам-зивертпен (адам-Зв) өлшенетін коллективті ЭЭД аламыз. Келешекте көптеген радионуклидтер радиобелсенді болғандықтан, күтетін (толық) ЭЭД болып табылады. [1, с. 152-155; 2, с. 108-115].

Жасушада адам ағзасына сәулелену әсерінің нәтижесінде күрделі физикалық , химиялық және биохимиялық процестер өтеді. Ол бөлек функциялар мен жүйелердің өмір тіршілігінің және ағзаның толығымен бұзылуына әкеледі. Сіңу дозасына және ағзаның жеке ерекшеліктер өлшемдеріне тәуелді өзгерістер қайтымды және қайтымсыз болу мүмкін.

Адамның сыртқы сәулелену кезінде 150-400 рад мөлшерінде ауыртпалықтың жеңіл және орта дәрежесінің сәулелі ауруына, 400-600 рад – ауыр сәулелі ауруына, 600 рад аса - өлімге әкеледі. 100-1000 рад мөлшерінде сәулелену кезінде зардаптың негізінде сәулелену аурудың дамуының жілік майы механизмы жатыр. 5000 рад аса мөлшерінде аса уыр сәулелену кезінде сәулелену аурудың кенет формасы дамиды. 200000 рад аса мөлшерде сәулелену кезінде «сәуле астында» өлім болу мүмкін.

Биологиялық әсердің ерекшеліктері келесі:

• 
  адаммен иондалған әсері сезілмейді
  
• 
  терінің көрінетін зақымдалуы бірден көрінбейді, біраз уақыт өткеннен кейін ғана болады;
  
• 
  мөлшердің қосындысы жасырын өтеді, ол сәулелену науқастарына әкеледі.
  
• 
  [1, с. 114-120; 2, с. 275-277].