Менің бүгінгі ғылыми конференцияға дайындап әкелген тақырыбым: "Қазақша, орысша, ағылшынша мақал-мәтелдердің үндестігі"

Менің  бүгінгі ғылыми  конференцияға дайындап әкелген тақырыбым: "Қазақша, ағылшынша мақал-мәтелдердің үндестігі". Мақсатым, міндетімді айтып кету. Бұл жұмысымды "Әрбіреудің тілін, өнерін білген кісі соныменен бірдейлік дағдысына кіреді" деген ұлы ақын Абай атамыздың сөзінен бастайын. Біздің планетада әр түрлі халықтар тұрады. Сол әр халықтың өзінің тілі, діні, әдебиеті, ауыз әдебиеті сияқты өз тілінің ерекшеліктер болады. Адамның ойын жарыққа шығаратын күшт.і құрал тіл. Ал тіл адамдар түсінетін құрал болып қана табылмай, сонымен бірге атадан балаға мирас болып келе жатқан өмір тәжерибесін, өнер-білімін жеткізуші құрал. Өзіміздің рухани байлығымыз тіл арқылы жасалады, жеткізіледі. Сол рухани байлығымыздың бірхалық ауыз әдебиеті. Ауыз әдебиеті­ халқымыздың асыл да мол мұрасы, қымбат қазынасы. Ауыз әдебиеті талай ғасыр жемісі. Халық жыраулары, жыршылары, ертекшілері анау заманнан рухани асыл қазына ретінде сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп бүгінгі біздің күнімізге  жеткізген. Адамзат өзінің бала кезінде, табиғаттың сиқырлы алуан жұмбақтарын шешесем, оны тілегіме жаратсам, бағындарсам деген арманын өзінің ауыз әдебиетінде бейнелеген. Адамның, табиғаттың дүлей, мылқау күшімен арпалысы да сол ауыз әдебиетінде өрнектелген. Қоғамдық- әлеуметтік, экономикалық өмірдің ілгерлеуіне адамның ой санасының өсуіне, өзін қоршаған табиғаттың сырына терең бойлауына байланысты ауыз әдебиеті мазмұны, формасы жағынан байып, дамып отырған. Мысал ретінде алып кету. Ауыз әдебиетінде халықтың ғасырлық арманы, жақсы өмірді, әділеттілікті аңсаған мұрат мақсаттары бейнеленген.

Халық ауыз әдебиеті әр түрлі жанрда дамыған. Осы халық ауыз әдебиетінің сегіз түрі бар:
Тұрмыс–салт жырлары
Мақал-мәтелдер
Жұмбақтар
Ертегілер
Эпостық жырлар
Айтыс өлеңдері
Тарихи жырлар
Шешендік сөздер

Ауыз әдебиеті де, жазба әдебиеті де көркем туынды. Бірақ ауыз әдебиетінің айырмашылықтары бар. Ең алдымен ауыз әдебиеті- ұғымдық шығарма, белгілі бір нақты авторы жоқ. Бұл ақын – жыраулардың, ертегішілердің өнеріне, дарынына, дүниетанымына қарай түрлі өзгерістерге ұшыраған. Және  де  ауыз әдебиеті өз шығармаларында лексикалық, синтаксистік қайталауларға жиі ұшырайды. ХІХ ғасырға дейін жазуы енді дамуы кезінде қазақ халқы үшін, яғни біз үшін көркем әдебиетте, білімде – ауыз әдебиеті болды. Халықтың бүкіл тіршілігі - әлеументтік  экономикалық, рухани өмір мол көрініс тапты. Шын мәнісінде халық шығармасы – ауыз әдебиетінің қай үлгісі болсын, оқушыларды күреске, кемтарлықтан сары уайымнан аулақ, қиыншылықты жеңіп шығып, жақсы өмір жасауға үндейді. Яғни  Абай атамыз айтқандай: 

Өзіңе сен, өзіңді алып шығар,

Еңбегің мен ақылың екі жақтап»

Осы ғасырлар бойы дамып, қалыптасқан және өркендей беретін халық педагогикасының қасиетін қадірлеп, ұлттық тәрбиеге жан-жақты жағдай жасап, көңіл бөле бастағанымыз-болашақтың сәулетіне нұрын шашқан күн шуағы іспеті ұрпағына үйретіп, адалдыққа баулыған халқымыздың танымдық, тәрбиелік дәстүрлері, салт-санасы, әдептік хадистері мен тұжырымдары - мәңгі нәр алатын рухани  асыл қазынамыз. 

Негізгі бөлім

Дүниетанымдық элементтерді өз бойына мол дарытқаны да, дүниені көркемдік әдіспен бейнелеуде күрделі жанрлық ерекшелігі мен дараланатыны да және философиялық мазмұнның тереңдігі жағынан шағын жанрлардың ішіндегі шоқтығы биігі де – мақалдар мен мәтелдер. Мақал - мәтелдер -  ғасырлар шежіресі, ауыз әдебиетінің бір түрі. Онда халық тарихы, оның әлеуметтік тіршілігі, ақыл- өнегесі  мол көрініс тапқан. Мақал-мәтелдер дәлдігімен, тереңдігімен, ықшамдылығымен ерекшеленеді. Мұнда өмірдің сан –алуан құбылыстарына  баға беріліп, үлкен түйін жасалады, халықтың ғасырлар бойғы тәжірибесі қорытылады. Олар – қолдану әдісі мен аясына қарай, мазмұн мен мәні жағынан сан – саққа құбылып отыратын көне де күрделі жанр. Мақалдар мен мәтелдердің дүниетанымдық табиғатының күрделілігі, оның көнелігі мен қолдану аясының кеңдігінде ғана емес, мыңдаған ұрпақтардың ми қазанында құрыштай шыныққан ой-өрісінің биіктігіне, тәжірибе тезінен сұрыпталып өткен сұлу мүсіні мен ой маржандарының тазалығында жатыр. Сондықтан да мақалдардың төрт негізгі ерекшеліктерін ескерген жөн:

1. Мақалдар объективтік дүниені көркемдік тұрғыдан жалпылай  қорытады.

2. Мақалдардың негізгі атқаратын қызметі сөйлеу практикасында қолдану ерекшелігі арқылы ашылып отырады.

3. Мақалдардың тура және ауыспалы, бейнелі мағыналарының қатынасын қатаң еске алып, олардың біріншісінен екіншісіне ауысу  процесін белгілі мәселеге халықтың көзқарастық өзгеру құбылысымен байланысты қарау керек.

4. Мақалдар дүниені көркемдік тұрғыдан бейнелегенде өзіне тән логикалық заңдылықтары арқылы бейнелейді.

Мақалдар    мен   мәтелдер     ұрпақтар   ойының   шежіресі мен халықтың рухани өмірінің практикалық энциклопедиясы. Мақалдар мен мәтелдер ұрпақтар ойының қиыннан қиыстырылған жүйесі мен қоғамдық – тарихи тәжірибеде қорытылған жиынтығы, даналық ойдың шежіресі мен халықтың рухани өмірінің  практикалық энциклопедиясы. Олар - әлеумет өмірінің алуан саласы көркем образ түрінде бейнелеп,  адамның сонау сәбилік дәуірінен сыр тартып, ұрпақтар үнінің жаңғырығынан елес беретін елгезек жанр. Осындай қасиеттерінің арқасында ұрпақтан – ұрпаққа таралып, еңбекші бұқараның құдіретті еңбек ұраны мен ежелгі ережесіне айналған келісті көркем сөз кестесін  халыққа әрқашанда қасиетті мұра ретінде қастерлеп отырған. Мысалы: «Келген дәулет – кеткен бейнет»

«Ер тынысы –еңбек, ез тынысы –ермек» сияқты еңбектің неше алуан қасиетін өмір  шындығынан алып түйіндеген тамаша мақалдар тудырған.

Кез келген халық тіліндегі мақал-мәтелдердің тегін тектеп, төркінін тергеп қарасақ, олардың аз дегенде үштен бірі-туыстас, не көршілес елдерден ауысып, етене сіңісіп кеткен ауыс-түйістер.

Ғылым дүниесінде «Мақал-мәтелдердің авторы жоқ» деген пікір қалыптасқан. Бұл әрі дұрыс, әрі бұрыс пікір. Бұрыс болатын себебі мақал-мәтелдердің қандай түрі болмасын, ғайыптан пайда болған, не ел-жұрт жиналып, ақылдасып, кеңесіп шығарылған дүние емес. Олар, әдетте, халық арасынан шыққан жеке дара ділмар-шешендердің, дарынды да дана тұлғалардың, ақын-жырау, көңілі көрікті, кеудесі ояу, көргені мен көңілге түйгені мол қазыналы қарттардың өз өмір-тіршілігінен алған тағылымынан туындаған ой түйіндері. Демек, мақал-мәтелдер өзінің түп негізінде жеке бастың рухани табысы, әр замандағы даналардың қоғамдық өмірге деген көзқарасы, өзіндік танымы.

Алайда, осылай дүниеге келіп, ылғи өзгеріп, өрбіп-өсіп отыратын жеке-дара тұлғалар қалдырған өнеге, өсиет өрнегі солардың атымен ұзақ сақтала бермейді.

Менің алдыма қойған мақсатым, осындай түрлі тақырыптағы қазақша , ағылшынша мақал-мәтелдерді  жүйелеп, үндестігі, ұқсастығы мен айырмашылығына сай  белгілі бір топтарға топтап, реттеп алу.

«Бөтен елде сұлтан болғанша,

Өз еліңде ұлтан бол!» – десе ата – бабамыз, қазіргі солардың ұрпағы біз оны қалай мансұқ етіп, бекер дейміз! Осы мақалды өз  тілінде оқыған қай жұртына жатырқамай біздей тебіреніп, тәлімді әсерге бөлінері ақиқат.

Менің қарастырғалы отырған тақырыбымда осыған байланысты. Яғни, ағылшын тілін шебер сөйлеумен бірге, көркем сөйлей білуіміз керек. Ол үшін ана тіліміздегі мақал-мәтелдерді де жақсы білуіміз қажет. Себебі қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің ағылшын тіліндегі баламасын (эквивалентін) ауызекі сөйлеуде қолдану керек. Екі тілдегі мақал-мәтелдердің де құрамында сан есімдер жиі қолданылады. Әсіресе 1 сан есімі көп кездеседі. Мысалы қазақ тілінен мақал:

Бір мылтықтың аузына мың кісі сияды.

Білекті бірді жығады, білімді мыңды жығады.

Мыңның түсін білгенше, бірдің атын біл.

Ағылшын тілінде: One man, no man.

Once bitten, twice shy.

Сол сияқты қазақ және ағылшын тіліндегі тұрақты сөз тіркестеріндегі «жеті» нумеративті тіркестерді қарастырайық. 7 саны екі тілде де киелі сан болып есептеледі. Екі тілдің аңыз ертегілерінде, діни нанымдарында да көп кездеседі. Қазақ тілінде:

Жеті рет өлшеп, бір рет кес.

Жеті атасын білмеген – жетесіздіктің белгісі.

Ағылшын тіліндегі жеті нумеративіне қатысты:

At six and sevens. ( алты мен жеті арасында) – белгісіздік, көңілдегі мазасыздық, ой күңгірттігін білдіреді.

To knock seven bells out of somebody. (біреуді жеті қоңыраумен ұру) – біреуді қатты ұру мағынасын білдіреді.

Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдер сияқты ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің тақырыптары да әр алуан. Екі тілде де мақал-мәтел халықтың әлеуметтік шаруашылық, рухани өмірінің бар саласын қамтиды. Жақсы қасиеттерін марапаттауға, адамгершілікке тәрбиелеуге арналған.

1. All are not saints that go to church. – Мазарға барғанның бәрі молда емес.

2. All are not hunters that blow the horn. – Жылтырағанның бәрі алтын емес.

3. Four eyes see for than two. – Кеңесіп тіккен тон келте болмас.

Ерлік пен еңбекті екі халықта егіз деп ұққан. Сондықтан бір топ мақал-мәтелдерін еңбектің мән мағынасын ашуға арналған. Мысалы:
Work. Labour. Profession. Еңбек пен кәсіп. Ғылым мен өнер туралы мақал-мәтелдер.

1. After dinner comes the reckoning. – Қыста арбаңды, жазда шанаңды сайла.

2.Art is long, life is short. – Ұста өлсе, істеген ісі қалар,

Білімді өлсе, қағазда аты қалар.

3. Honey is not for the ass `s mouth. –Талғамы жаман татымдыны сасытады.

4. In doing the learn. - Өмір үйретеді, еңбек ширатады.

5. Knowledge is power. – Білім – қуат.

6. Little stokes fell great oaks. Тамшы тама берсе, тас жарады.

1) Білім – қуат. Knowledge is power. Бұл мәтелде 2 тілдегі сөздік баламасы және де мағынасы дәл келіп тұр. Бұл синонимикалық мәтелдер, яғни аудару барысында тiкелей аудару арқылы аударылған, мағыналары да, сөздерi де бiрдей. Бұндай ұқсас синонимикалық мақал - мәтелдердi шетел тiл меңгеруде қолдану өте қолайлы.

2) Өмір бойы үйрен. Live and learn.

3) Ақылды көндім десе, ақымақ жеңдім дейді. The fool does think he is wise,

but the wise man knows himself to be a fool.

4) Көргеніңді көңілге түй. Learn wisdom by the follies of others.

1) Денсаулық – зор байлық. Good health is above wealth

2) Демі бардың емі бар.Take a hair of the dog that bit you.

3) Тазалық бар жерде денсаулық бар.If each would sweep before his own door,

he should have a clean city.

4) Кесел батпандап кіріп, мысқалдап шығады. Agues come on horseback but go away on foot.

2) Жүз сомың болғанша, жүз досың болсын. A friend in court is better than a penny in purse.

3) Жаңа дос жаныңда жүргенде, ескі дос есіңде жүрсін. Old friends and old wine are best.

4) Ақымақ достан ақылды дұшпан артық.Better an open enemy than a false friend.

Сонымен қатар, ағылшын тіліндегі сияқты өмір, өлім, тағдырға байланысты мақал-мәтелдер бар.

Өмір тәжірибесі – ақыл-ойдың көзі.Experience is the mother of wisdom.

Өмірдегі өзі – ұлы ұстаз.There is a crook in the lot of every one.

Игіліктің ерте-кеші жоқ; Ештен кеш жақсы.Better late than never.

Өнеге - өте тиімді өсиет.Example is better than precept.

Біруге ор қазба, өзің түсерсің. He that mischief hatches mischief catches.

Мағынасы түсінікті болар.

Мағынасы: Әр кім өз өмірін өзі сүруі тиіс. Өмірін қалыптастырытарын өзі ғана.

Ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдерде қазақ тіліндегідей өн бойында поэзияға тән жинақылық, үнділік, саздылық, ұйқас ырғақтылық байқалады. Онда басы артық бір сөз болмайды. Барлығы өз орнында, екшелген, сұрыпталған, жымдасы біріккен, ішкі мазмұнына сыртқы формасы сай.

East or West, home is best. - Өз үйім - өлең төсегім.

As you sow, you shall mow. – Не ексен, соны орарсың.

Better late than never. – Ештен кеш жақсы.

Екі тілде де халық сөзді барынша үнемдеп қолданады. Тіпті кейде сөз тастап кетіп отырады. мысалы: «Ақыл – жастан, асыл – тастан» дегенде «шығады» сөзі қалып қойған. Бірақ одан мақал ойсырап тұрған жоқ, түсіп қалған сөз өз-өзінен ойға оралып тұр. Сол сияқты ағылшын тіліндегі:

Like master, like man. Like will to like. – деген мақалдардан да осыған ұқсастықты көруге болады.

Қазақ тілінде мақал-мәтелдердің бәрі негізінен жай сөйлем түріндегі тұрақты сөз тіркестеріне жатады, яғни олар түлғасы жағынан ұзақ уақыттан бері қалыптасып, белгілі бір формада тұрақталган, мазмұны жағынан біртұтастыққа ие болған жай сөйлем типтері. құрылымы жағынан қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдердің өзара ұқсастықтары жиі кездеседі:

1. Бұйрық райлы сөйлемдер:

1)Make hay while the sun shines-

Темірді қызғанда соқ.

2)Let sleeping dogs lie –

Жатқан жыланның қүйрығын баспа.

3)Cut your coat according to your cloth –

Көрпеңе қарай көсіл.

4)Catch the bear before you sell his skin –

Қашпаған сиырдың ұзынан дәметпе.

5)First think, then speak –

Ойнасаң да ойлап сөйле.

2. Болымсыз түрдегі бұйрық рай, яғни тыйым салу;

1)Never say die - Салық сұра кетпесін.

2)Don't count your chickens before they are hatced -

Тігілмеген етігіңді мақтама,

орылмаған етігіңді ақтама.

1)Donft cross a bridge before you cote it- Байыбына бармай бал ашпа.

2)Don't hallo until you are out the wood -Асатпай жатып, құлдық деме.

3)Don't look a gift horse in the mouth- Алғанды білген-анайы, бергенді білген

сыпайы.

баспа.

1)When cat is away, the mice will play- құлан құдыққа құласа, құрбақа құлағында ойнар.

2)If it were not for hope, the heart will break- Үмітсіз шайтан.

4. Болымсыз жай сөйлемдер түрінде:

1)All are not friends that speak us fair - Жалған дос көзіңе мақтар, сырт айналып сойылын сатар.

2)All are not hunters that blow the horn - Мылтық ұстағанның бэрі аңшы емес.

3)All are not thieves that dogs bark at - Ит үргеннің бәрі ұры емес.

Ағылшын – қазақ халқының даналығы, байлығы – мақал-мәтелдерінің еліміздің болашағын тәрбиелеуде, ақыл-кеңес беріп отыру жолында атқаратын маңызы зор. Ғылымымызға, тілімізге байланысты келіп қосылып жатқан жаңалықтарға, жаңа ағымдарға байланысты мақал-мәтелдер толықтырылып, өзінің қорын көбейте береді.

Ал енді бұл жұмысымды аяқтай келе мынандай   қорытындыға келдім:

Мақал-мәтелдер адамды адамгершілікке, тәрбиелілікке, даналыққа шақырып, әлеуметтік нормалар мен құндылықтарды сақтай отырып, өмірлік маңызы бар істерді атқаруда бағыттап отыратын ата-бабамыздан қалған баға жетпес мәдени мұрамыздың туындысы.

Құрылысы жағынан әрі ықшам, әрі көркем мақал-мәтелдер – мағынасы жағынан терең ой, кең мазмұнды қамтитындығымен ерекшеленеді. Айтылмақ ойды астарлап жеткізу мақал-мәтелдерге тән.

Мақал-мәтелдер — халық тарихы, оның әлеуметтік тіршілігі, ақыл-өнегесі, даналығы мол көрініс тапқан, ой дәлдігімен, ықшамдылығымен ерекшеленетін тілдік бірліктер болып табылады: 
 - мақал көп жағдайда үлгі, өнеге, өсиет айтуға құрылады. Ал мәтел, сөз тіркесі, қалыптасқан нақышты орамды сөйлемше түрінде келіп, көңілдегі ойды емеурін арқылы жеткізеді және нақты тұжырым, қорытынды пікір жасалмайды; 
 - ағылшын тіл білімінде мақал мен мәтелдің ара жігі нақты ажыратылмай, біртұтас тұрақты тіркес ретінде қарастырылады; 
 - мақал-мәтелдер өзге тұрақты сөз орамдарына (қанатты сөз, нақыл сөз т.б.) қарағанда, тұлға жағынан ықшам, мазмұны жағынан тұтас, әмбебап болады; 
 - мақал-мәтелдердің тұлғасының тұрақтылығы мен тілде бұрыннан "дайын" материал ретінде қолданылатын сипаттары оларды фразеологизмдер қатарына қосып, осы салада зерттеуге толық мүмкіндік береді; 

 - бірқатар қазақ және ағылшын макал-мәтелдерінің құрамы мен құрылымы және мағынасы тұрғысынан өзара сәйкестіктері байқалды,

 - туыс емес тілдердегі бірқатар мақал-мәтелдердің өзара мағыналас болып келу қазақ және ағылшын халықтарының өмір тәжірибесінің, көзі жетіп, кекейіне түйген ой-тұжырымдарының ұқсастығымен, астастығымен байланысты; 
 - тіл-тілдегі макал-мәтелдер әрбір халықтың тұрмыс-тіршілігі, дүниетанымы мен әдет-ғүрпы, салт-дәстүрі жөнінде ақпарат көзі, яғни дүниненің тілдік бейнесі болып табылады. 
Мақалдарды бірнеше тілде білу өзімізге де пайдалы. Олар да түрлі тарихи  жағдайларда құрылған, бірақ  сонда  да  халықтың арманын, мақсатын көрсетеді. Белгілі бір ойдың әр түрлі халықтардың, яғни әр түрлі тілдегі қалай  айтылатындығын есту  қызықты. Тегінде мақал-мәтел қай халықтың болсын жан дүниесінің, мінез-бітімінің, тыныс-тіршілігінің айнасы; ол сол халықтың сөздік қорының   байлығын танытып қана қоймай, оның уақыт санын құны артпаса, арзымас қазына екенін сөздірер белгісі. Сондықтан қай  тілде  болсын мақал-мәтелдерді оқып, үйрену керек.

Өйткені тіл өзгерсе де, сөз  өзгерседе мақалдың түпкі мағынасы, айтайын деген ойы өзгермейді. Бірақ  ең алдымен өз тілімізді, әркім өз   халқының рухани байлығын білу керек. "Ана тілін ұмытқан адам өз халқының өткенінен де, болашағынан да қол үзеді".  Ғ. Мүсірепов.

Мен алдымда тұрған мақсатқа жеттім деп ойлаймын. Бірақ әлі де істелмеген жұмыстар бар, оларды болашақта әрі қарастырып, жұмыс жүргіземін. Бұл мақалдарды ағылшын тілінде  ғана емес, қазақ, орыс тілі пәндерінде көптеген құрал ретінде пайдалануға болады.

Қолданылған әдебиеттер:

1."Қазақ мақал-мәтелдері" Жинастырған Ө.Тұрманжанов, Алматы "Ана тілі", 1992ж.

Жоспары:

1. 
   Кіріспе:
   

1. 
   Ауыз әдебиеті – халқымыздың мұрасы, қымбат қазынасы;
   
2. 
   Халық ауыз әдебиетінің түрлері.
   

1. 
   Мақал-мәтелдердің дүниетанымдық табиғатының күрделілігі;
   
2. 
   Мақалдар – ойлау әдісінің тұңғыш пішіні;
   
3. 
   Мақал-мәтелдердің тарихына қықаша шолу;
   
4. 
   Мақал-мәтел - өмірлік тәжірибе жиынтығы, көркем сөз мәйегі, атадан қалған мұра.
   

1. Халықтардың тыныс тіршілігі мен мақал – мәтелдердің үндестігі.