Мектебінде

14
алынып,  блоктап  оқытуға  ыңғайластырыла  кесте-сызбалар 
қолданылады.
Сабақта  осы  тірек-сызбалар  арқылы  оқушылар  нені 
білуге, нені үйренуге тиісті екені нақты да қысқа ережелер-
мен беріледі. Кесте - оқушы оқулығына көмекші құрал әрі 
мұғалімнің көрнекілігінің рөлін атқарады.
Кесте  -  сызбалардан  оқушыға  әуелі  шартты  белгілерін 
таныстырамын. Мысалы: 9 сөз табы (ЗЕ, СЕ, САЕ, ЕТ, ЕС, 
Ү, Ш, Е, О).
Тірек-сызбалар бойынша: өтілгелі отырған тақырыптың 
ережесі, тұлғалық ерекшелігі, мағыналық түрлері, түрленуі, 
емлесі, сөйлемдегі қызметі, өзіндік ерекшелігі түсіндіріледі. 
Мысалы: 8-сыныпта «Сөздің байланысу түрлерін» өткенде 
мынадай тірек-сызбалар арқылы түсіндіремін.
  
  
 
С
ө
з
д
е
р
д
і
ң           
 
б
а
й
л
а
н
ы
с
у 
 
 
ҚИЫСУ.                                                                                                                           
Бастауыш пен баяндауыштың жіктік жалғаулы 
байланысы.  Мен жаз+ды+м.   Сен кел+ді+ң.                                                                                                                                                             
Сіз айт+ты+ңыз. Біздер қыдыр+ды+қ.
 
 
МАТАСУ.                                                                                                     
Сөз тіркесінің бағыныңқы сыңары ілік септігінде 
тұратын байланыс.                                                                             
Асан+ның  аға+сы.      Ауыл+дың бала+сы. 
 
МЕҢГЕРУ.                                                                                                
Сөз тіркесінің бағыныңқы сыңары Барыс, Табыс, 
Жатыс, Шығыс, Көмектес септігінде немесе 
септеулік шылаулы сөз арқылы байланыс.                     
Ауыл+ға келді.                Терезе-ні сүртті.                         
Үй+де отырмын.             Мектеп+тен барады.                            
Апам +мен сөйлестім.    Үйге қарай жүгірме. 

15
Осы  тірек-сызбалар  арқылы  оқушылармен  сөздердің 
байланысу түрлерін оқытып, талдатып, басқа сабақтарда да 
пысықтап отырамын.
«Салалас құрмалас сөйлемді» оқытудың тірек-сызбасы.
Күрделі ойды білдіретін, баяндауыштары тиянақты, тең 
дәрежедегі сөйлемдер тобы.
 
т
ү
р
л
е
р
і
 
 
ҚАБЫСУ.                                                                                        
Сөз тіркесінің бағыныңқы сыңарының орнын 
ауыстыруға болмайтын, орын тәртібі қатаң 
сақталатын, жалғаусыз сөздер байланысы.                                
Екі сөйлеу – сөйлеу екі?  
                                                         
Қарқ-қарқ күлу – күл қарық-қарық?                                        
Тас жол – жол тас?                                                                               
Қатты ашулану – ашулану қатты?                                    
Көтерілген су – су көтерілген? 
 
ЖАНАСУ.                                                                                             
Сөз тіркесінің бағыныңқы сыңары көсемшеден не 
үстеуден болып, орын тәртібі сақталмайтын 
байланыс.                                                                                                       
Ол Асанға таңдана қарады. – Ол таңдана Асанға 
қарады.                                                                                                      
Ол ертең ауылға барады. – Ол ауылға ертең 
барады. 

16
       
       
       Сөй-
       лем-
       де-
       рі-
       нің
       ма-
       ғы-
       на
       лық
       қа-
       рым-
       қа-
       ты-
       на-
       сы-
       на
       қа-
       рай
 
С
а
л
а
л
а
с 
  
 
қ
ұ
р
м
а
л
а
с  
 
 
с
ө
й
л
е
м 
 
ЫҢҒАЙЛАС САЛАЛАС СөЙЛЕМ                
құрамындағы жай сөйлемдердегі ой-қимыл 
бағыттас,  мезгілдес болады. Сөйлемдердің 
арасында келетін шылаулар:  және, да, де, та, 
те, әрі. 
 
ҚАРСЫЛЫҚТЫ САЛАЛАС СөЙЛЕМ               
құрамындағы жай сөйлемдердегі  ой-қимыл 
бір-біріне қарсы мәнде болады. Сөйлемдердің 
арасында келетін шылаулар: дегенмен, біра
қ, 
алайда, әйтсе де, сонда да. 
 
СЕБЕП –САЛДАР  САЛАЛАС СөЙЛЕМ            
құрамындағы жай сөйлемдердегі ой-қимыл 
біреуінде себебін, біреуінде салдарын 
көрсетеді. Сөйлемдердің арасында келетін 
шылаулар:  неге десеңіз, сондықтан, өйткені, 
сол себепті, себебі. 
 
ТҮСІНДІРМЕЛІ САЛАЛАС СөЙЛЕМ                 
құрамындағы жай сөйлемдердің соңғысы 
алдыңғы сөйлемдегі ой-қимылдың мәнін, 
нәтижесін көрсетеді. Бірінші сөйлем 
баяндауышы 
сол, сонша, сондай, мынау, 
мынадай есімдіктерінен болады.                                     
Сізден сұрайтынымыз мынау: бізге қамқар 
болыңыз.                                                                                                          
Кейде баяндауыш сілтеу мәнді сөздерден де 
болады.                                                                                      
Сізден сұрайтынымыз – бізге қамқор болыңыз.