Мектебінде

61
түсінуі керек. Ірі бірлестіктерге қараңызшы, олардың сондай 
ірі әрі танымал болуларының негізгі себебі – олардың қатаң 
тәртіптегі қаржылық жоспармен жұмыс істеулерінде. 
«Отбасылық бюджетті басқару негіздері» кітабынан. 
Тапсырма:
1. Мәтінді бірнеше рет тыңдаңдар.
2. Диктордың сөйлеу мәнеріне назар аударыңдар.
3.  Мәтіндегі  қазақ  тіліне  тән  дыбыстардың  дұрыс 
айтылуына  назар  аудара  отырып,  мәтінді    өздерің  бірнеше 
рет оқыңдар.
4. Жазылым.  Мәтіннің әр азат жолындағы негізгі ойды 
білдіретін сөз тіркесі немесе сөйлемді теріп жазыңдар.
5.  Айтылым.  Жазғандарыңа  сүйеніп  мәтіннің 
мазмұнын қысқаша айтып шығыңдар.
6. Тыңдалым. Кейіпкерлердің  әңгімесін  тыңдаңдар. 
–  Сәлеметсіз бе?
–  Сәлеметпін.
–  Сіз отбасы бюджеті дегенді қалай түсінесіз?
–    Отбасы  бюджеті  дегеніміз  –  отбасының  ақшалай 
табыстары мен шығындарын реттеу жоспары. 
–  Отбасының бюджеті неге байланысты?
–  Отбасының бюджеті еңбекақыға байланысты.
–  Отбасының бюджетіне кім жауапты?     
–    Отбасының  бюджетіне  барлық  отбасы  мүшелері 
жауапты.
–  Отбасында өздік есеп болу керек пе?
–  Әрине, отбасы қаражаты есеппен жұмсалуы керек.
–    Отбасы  мүшелері  тапқан  еңбекақыларын  үнемдеу 
керек пе?
–    Иә,  тапқан  еңбекақыларын  ысырап  қылмай,  келесі 
еңбекақыларына дейін үнемдеп жеткізу керек.
–  Сіз отбасы бюджетін қалай жоспарлайсыз?
–  Мен отбасы бюджетін бір айға жоспарлаймын.

62
–    Отбасы  бюджетіне  түскен  қаражатты  қандай 
қажеттіліктерге жұмсайсыз?
–    Отбасы  бюджетіне  түскен  қаражатты  азық-түлікке, 
киім-кешекке, коммуналдық  төлемдерге жұмсаймын.
–  Отбасы бюджетін үнемдей аласыз ба?
–  Иә, отбасы бюджетін үнемдей аламын.
–  Сұхбатыңызға рақмет. Сау болыңыз.
–  Сау болыңыз.
Тапсырма:
1. Кейіпкерлердің әңгімесін бірнеше рет тыңдаңдар.
2. Кейіпкерлердің сөйлеу мәнеріне назар аударыңдар.
3. Кейіпкерлердің орнына өздерің сөйлеңдер. 
7. Тілдесім. Сұрақтарға жауап беріңдер:
1. Сұхбат не туралы?
2. Сұхбатқа қанша адам қатысып тұр?
3. Отбасының бюджеті неге байланысты?
4.  Отбасы  мүшелері  тапқан  еңбекақыларын  қалай 
үнемдейді?
5. Отбасы бюджеті қандай мерзімге жоспарланады?
6.  Отбасы  бюджетіне  түскен  қаражат  қандай 
қажеттіліктерге жұмсалады?
7. Отбасы бюджетін үнемдеу не үшін керек деп ойлайсың?
8.  Айтылым.  Жағдаят.    iPоd  –  қазіргі  заман  балалары 
үшін ең керемет сыйлық. Сен де Apple-дың планшетін сатып 
алғың келеді. Бірақ отбасы бюджетінде  саған мұндай қымбат 
сыйлық әперу жоспарланбаған.  Планшетті өз ақшаңа сатып 
алу жолдарын қарастыр, оған  ақшаны қалай жинар едің?  
1) Ата-анам берген  қалта ақшамды үнемдеймін.
2) .... және тағы басқалары.
Грамматика. Сөзжасам. Туынды сын есімді қайталау. 
Жұрнақтар
(суффиксы)
Прилагательные, 
образованные от именных 
частей речи
1.
-лы,-лі, -ды, -ді, 
-ты, -ті
далалы, орманды, күшті

63
2.
-сыз, -сіз
кінәсіз, баласыз
3. 
-ғы, -гі,- қы, -кі
жазғы, кешкі, сыртқы
4. 
-лық, -лік, -дық, 
-дік, -тық, -тік
қалалық, аудандық, отбасылық
5.
-шыл, -шіл
кекшіл, ойшыл
6.
-шаң, -шең
бойшаң, сөзшең
7. 
-дай, -дей, 
-тай, -тей
тастай, судай
8.
-қой, -қор
сәнқой, әуесқой, еңбекқор
9.
-и, -ы, -і
тарихи, қазақы
Жұрнақтар
Прилагательные, 
образованные от глагола
1.
-ғак, -гек, -қақ, -кек, 
-ақ, -ек
жабысқақ, үркек
2. 
-ақ, -ік, -қ, -к
ақсақ, ашық
3. 
-ғыш, -гіш, 
-қыш, -кіш
білгіш, айтқыш
4.
-ғыр, -гір, -қыр, -кір тапқыр, алғыр
5.
-шақ, -шек
ұялшақ, мақтаншақ
6.
-ынды, -інді, 
-нды, -нді
асыранды, үйінді
7.
-малы, -мелі, -палы, 
-пелі, -балы, -белі
ауыспалы, созбалы, аспалы
8.
-ымды, -імді, 
-мды, -мді
шыдамды, төзімді
9.
-аған, -еген
қабаған
10.
-улы, -улі
ілулі, асулы
11.
-ыңқы, -іңкі, 
-ңқы, -ңкі
басыңқы, бағыныңқы, 
көтеріңкі
9. Оқылым. Мәтінді оқыңдар.
Коммуналдық шығыстарды басқару.
Тегін әрі шектеусіз қордың болу заманы баяғыда өткен. 
Бұл  күні  суды,  электр  қуатын,  жылу  беру  жүйесін  және 
газды пайдалану төлемі күн өткен сайын қымбаттай түсуде. 
Ай  сайын  отбасы  бюджетінен  коммуналдық  шығыстарды 
өтеуге  қомақты қаржы кетіп жатады. Шығыстың бұл бөлімін 
қысқартудың  ең қарапайым тәсілдеріне тоқталып өтейік.  
Ыстық  және  суық  суды  пайдаланғанда    суды  есептеп 
тұратын  құралдың болмауы үлкен қаржы шығысына апарып 

64
соқтырады.  Суды үнемді пайдаланған кезде оған орнатылған 
есептегіш  –  ақшаны  үнемдеудің  жақсы  тәсілі  екенін  естен 
шығарма.
Электр қуаты.  Бүгінгі таңда үкімет тарапынан  электр 
қуатын  үнемдеу  үшін    барлық  жағдай  жасалған.  Үйде 
қолданылып жүрген әдеттегі қыздырғыш шамдарды электр 
қуатын  үнемдейтін  түрлеріне  ауыстыруға  болады.  Қуатты 
үнемдеумен  қатар,  ондай  шамдар    тұтынушыға  8-10  жыл 
бойы    қызмет  етеді.  Жаңа  тұрмыстық  техниканы  сатып 
аларда электр қуатын үнемдейтіндігіне қарап таңдау керек. 
Әдетте, олардың бетінде «А тобы» деген белгі тұрады. Егер  
таңдау жасауға қиналсаң, кеңес беруші-сатушымен ақылдас. 
Ол саған электр қуатын үнемдейтін үлгіні таңдап бере алады.
«Отбасылық бюджетті басқару негіздері» кітабынан.
10. Тілдесім.  Сұрақтарға жауап беріңдер.
1. Мәтін не туралы?
2. Өз отбасыңда коммуналдық шығыстарды өтеуге қанша 
қаржы кететінін білесің бе?
3.  Коммуналдық  шығыстардың  көлемін  қалай  азайтуға 
болады деп ойлайсың?
4. Сенің пәтеріңде ыстық және суық суға есептеуіш құрал 
орнатылған ба?
5. Жаңа тұрмыстық техниканы сатып аларда қалай таңдау 
керек?
6. Таңдауға қиналсаң, кіммен  ақылдасу керек?
11.  Жазылым.    Мәтіннен  сын  есімдерді  тауып,  үлгі 
бойынша бөліп жазыңдар.
Үлгі: негізгі сын есімдер: тегін, ... туынды сын есімдер: 
өлшеусіз, ...
12.  Жазылым.  Мәтіннің  бірінші  азатжолын  көшіріп 
жазып, сөйлем мүшелеріне талдаңдар.
13.  Жазылым.    үй  төлемінің  түбіртегін  толтырып 
үйренеміз.