тақырып. ӨНДІРІС ФАКТОРЛАРЫНЫҢ НАРЫҚТАРЫ

1. 
   Өндіріс фактораларының нағыз бәсекелес нарығы
   
2. 
   Факторларды сатып алушылар монопсоникалық билікке ие өндіріс факторларының нарығы
   
3. 
   Факторлардың сатушылары монополиялық билікке ие болған өндіріс факторларының нарығы
   

1. 
   Өндіріс факторларының нағыз бәсекелес нарығы, дайын өнімнің нағыз бәсекелес нарығынан туынды.
   
2. 
   Өндіріс факторларының нағыз бәсекелес нарығы, дайын өнімнің монополиялық нарығының туындысы
   

MRP = MP·MR; MRP_L = MP_L·MR; MRP_K = MP_K·MR

Тиісті мағыналарды қойғаннан кейін, аламыз:

MRP_L = MP_L·MR = (ΔQ/ΔL)·( ΔR/ΔQ) = ΔR/ΔL

MRP_К = MP_К·MR = (ΔQ/ΔK)·( ΔR/ΔQ) = ΔR/ΔK

Ресурстарға сұранысты анықтайтын негізгі фактор – өндіріс факторлар шекті табыстылығының шамасы екендігі айқын көрініп тұр. Бұдан басқа, оған ықпал жасайтын ауыстырушы ресурстардың, комплементарий – ресурстардың бағалары және өндіріс технологиясының ерекшілігі. Дайын өнімнің нағыз бәсекелес нарығында фирма өз өнімін Р нарық бағасымен сатады дейік. Онда факторлардың шекті табыстылығы өнім бағасына көбейтілген фактордың шекті өнімі ретінде анықталады. Нағыз бәсекелестік жағдайларда MR = P болғандықтан:

MRP = MP·P; MRP_L = MP_L·P; MRP_K = MP_K·P

Өндіріс факторына деген сұранысты талдағанда, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді уақыттың кезеңдерін айырады.Өндіріс факторына деген сұраныстың қысқа мерзімді қисық сызығын салу шарты болып тек бір ғана ауыспалы фактордың бары саналады. Осы фактор ретінде еңбекті алып, оған деген жеке сұраныстың қисық сызығын салайық. Ол үшін алдымен еңбек табыстылығының қисық сызығын сызайық. 82 суретте дайын өнімдер нарығындағы фирма үшін MRP_L қисық сызығы көрсетілген (жоғары қисық сызығы). Жұмыс уақыты көбейген сайын кемушілік қайтарым заңының әрекеті салдарынан шекті өнімнің шамасы түседі. Сондықтан MRP_L қисық сызығының жағымсыз еңкіштігі бар, өнімге деген баға тұрақты болса да. 82 суреттегі төменгі қисық сызығы – MRP_L қисық сызығы дайын өнімдер нарығындағы монополиялық билікке ие фирма үшін. Монополистің бағасы шекті табыстан асады (MRL қисық сызығы бәсекелес фирмаға қарағанда тіктеу және төмендеу жатыр. Монополиялық билігі бар фирма жұмыскерлерді аздау жалдайды.

Жалақы MRP_L=P•MP_L

MRP_L=MR•MP_L

Жұмыс уақыты
82 сурет. Дайын өнімнің бәсекелес және монополиялық нарықтары үшін еңбектің шекті табыстылығы.
Фактордың шекті табыстылығы фактордың көлемімен бірге оның бағасын да анықтайды. Қосымша алынатын түсім фактордың қосымша бірліктерін тартуы бойынша шығындарды жапқанша, фирма өндіріс факторларының қосымша бірліктерін пайдаланады. Жалақы немесе пайыз еңбектің немесе капиталдың шекті табыстылығына тең болған сәтте фирма өндіріс факторлар қосымша бірліктерін тартуын тоқтатады. Нағыз бәсекелес жағдайларда фирма өндіріс факторлардың шекті табыстылығы шекті шығындарға тең болуына ұмтылады:

MRP_L = W; MRP_K = I

83 сурет Еңбек нарығында жеке фирманың тепе-теңдігін көрсетеді

w
w' S_L
MRP_L=D_L

L' L

Жалақы MRP_L2

А С

В D_L

Жұмыс уақыты

Ұзақ мерзімді кезеңде, екі фактор ауыспалы болып тұрғанда, еңбекке деген D_L сұранысының қисық сызығы MRP_L1 және MRP_L2 қисық сызықтарынан икемдірек, себебі фирма капиталды еңбекпен ауыстыра алады. Соңында өндіріс факторларына деген салалық сұраныстың қисық сызығын сызайық. Оны жеке фирмалар сұранысының қисық сызықтарын қосу жолымен алуға болады. Жалақы мөлшері төмендеді дейік. Саланың барлық фирмалары үшін оның төмендеуіне байланысты 2 нұсқа мүмкін:

1. 
   Жалақы мөлшерінің төмендеуінде тауар бағасы да төмендейді, егер барлық салада жалақы мөлшері төмендесе, саланың барлық фирмалары өндіріс көлемін кеңейтеді – D₁ сұраныс қисық сызығы 85 сурет;
   
2. 
   Бір фирма шеңберіндегі жалақы мөлшерінің төмендеуінде салада өндірілетін тауар бағасы өзгермейді – D₂ сұраныс қисық сызығы 85 сурет.
   

15
10 D₂

D₁
L₀ L₁ L₂

85 сурет. Еңбекке деген салалық сұраныстың қисық сызығы

15 долларға тең жалақы мөлшерінде, саладағы еңбекке деген сұраныс = L₀. Жалақының 10 долларға дейін төмендеуі саладағы сұранысты L₁ дейін өсіреді. Алайда, егер өнімге деген баға тұрақты болса, сұраныс одан сайын L₂ дейін көбееді. Факторлар нарығында фирма пайдасын жоғарылататын ережені анықтау үшін, шығындарға теңей отырып, өндіріс факторларының бағасын пайдалану жеткіліксіз (қазірге дейін біз факторды сатып алуға кететін шығындар – ол фактордың бағасы, яғни жалақы немесе пайыз дедік). Енді орташа және шекті шығындарға сәйкес жаңа категорияларда қажеттілік туады (фирманың пайдасын жоғарылатуы кез келген нарықты МС пен АС шараларымен байланысты екені есімізде). Факторлардың бәсекелес нарығында тұрақты баға бойынша фирма факторлардың қанша санын сатып алам десе де алады, яғни ұсыныс қисық сызығы мүлде икемді (83 суреттегідей). Фирмада нарық билігі жоқ болғандықтан, ол бағаға ешқандай әсер ете алмайды. Фирма ұсынысының қисық сызығы факторлар санына қандай баға төлеуге тиісті екендігін көрсетеді. Сондықтан бұл өндіріс факторларын сатып алуға фирманың орташа шығындар қисық сызығы екен, ол ARC (average resource costs) деп белгіленеді. Сонымен бірге өндіріс факторларын сатып алуға фирманың шекті шығындары (ресурстарға шекті шығындар) болады – сатып алатын фактордың әр қосымша бірлігіне фирма шығындары, олар MRC (marginal resource costs) деп белгіленеді. Өндіріс факторларына шекті шығындар қисық сызығы дайын өнім нарығында шекті шығындар қисық сызығымен беттеседі. Ресурстардың бәсекелес нарығында шекті және орташа шығындар қисық сызығы сәйкес келеді. Сондықтан, 83 суреттегі графикте ұсыныс қисық сызығын осылай белгілеуге болады:

S_L = MRC = ARC

MRP қисық сызығы MRC = ARC қисық сызығынан жоғары жатқанша, фирма факторлардың көп санына ие болып, пайдасын жоғарылатады, себебі MRP>MRC (шекті кіріс шекті шығындардан асады). Оған сәйкес, MRPфакторлар нарығында пайданы жоғарылату ережесін аламыз: MRC = MRP. Бәсекелес нарық үшін:

MRP = W.

Өндіріс факторларына сұраныс қисық сызығын салуының (сызуының) барлық жақтарын қарастырып (еңбек мысалында), факторлар нарығындағы тепе-теңдік үлгісін салуға кірісеміз. Біз пайдаланған маржиналистік амал (тәсіл) өндіріс факторларына сұраныс талдауымен бірге факторлардың ұсынысын талдауында да қолданады. Осы фактор алатын сыйақы оның пайдалануының орнын толтырғанша, фактор ұсынысы бар болады. Осылай фактор ұсынысы мен сұранысы араларындағы тепе-теңдікке жетіп, олардың реттеуіші баға болып табылады. Ол факторлардың ең нәтижелі қолдануын қамтамасыз етіп, ең өндірісті салаларда пайдаланудың кепілі болып келеді. 86-а суретте бәсекелес еңбек нарығындағы тепе-теңдік көрсетілген (дайын өнімнің бәсекелес нарығында): тепе-теңдік жалақы W_E құрайды, ал еңбектің тепе-теңдік ұсынысы (жалдаған жұмысшылар саны) L_E .

жалақы жалақы

S_L

v_M S_L

w_E

w_M P•MP_L

D_L=MRP_L D_L=MRP_L

L_E. жұмыскерлер L_M жұмыскер-

саны лер саны

а) өнімнің бәсекелес нарығы б) өнімнің монополя-

лық нарығы

Бәсекелес нарығындағы өндіріс факторларына сұраныстың қисық сызығы фирма өндіріс процесінде (үдерісінде) пайданы қосымша пайдаланудан алынған пайданы көрсетеді. Сонымен, еңбек нарығында, нарық тепе-теңдік нүктесінде еңбектің шекті табыстылығы оның шекті шығындарына тең, яғни MRP₁/W = MRP_K/i. Капитал нарығында да осылай. Егер екі нарық (дайын өнім нарығы және факторлар нарығы) нағыз бәсекелес болса, өндіріс факторлары нәтижелі пайдаланады, себебі валдық табыс пен валдық (жалпы) шығындар араларындағы айырма көбееді (өседі). Егер дайын өнім нарығы монополиялық болып (86-б суреті), MRP_L = MP_L·P шарты сақталмаса, еңбектің шекті өніміне көбейтілген дайын өнімнің бағасын көрсететін қисық сызық сұраныс қисық сызығынан жоғары орналасады. Тепе-теңдік бұл нарықта жалақы = W_M нүктесінде орын алады. (MP_L·P) – тұтынушылар қосымша еңбек шығындарынан алатын шама, ал V_M нүктесі қоғам үшін шекті пайданы білдіреді. Бұл пайданың себебі: монополист – фирма өндіріс факторларын көбірек сатып алып, соның арқасында өнім шығаруын көбейтіп, таза пайдасын өсіреді.

өндіріс факторының MRC

бағасы

ARC

факторлар саны

L' L_c

87 сурет. Монопсония нарығындағы шекті және орташа шығындар