Мазмұны Кіріспе І тарау. М. Мақатаев өлеңдеріндегі лексикалық анафора мен эпифора

жүктеу 1,28 Mb.

бет	1/5
Дата	05.02.2018
өлшемі	1,28 Mb.
	#8579

1 2 3 4 5

Мазмұны

Кіріспе

І Тарау. М.Мақатаев өлеңдеріндегі лексикалық анафора мен эпифора.
1.1. Көп мағыналы сөздер мен омонимдердің қолданылу ерекшеліктері.
1.2. Анафора мен эпифораның лексикалық синоним сөздерде қолданылуы.
ІІ Тарау. М.Мақатаев өлеңдеріндегі фразеологиялық анафора мен эпифора.
2.1. Поэтикалық мәтінде антонимдік анафора мен эпифораның

қолданылуы.

2.2. Фразеологиялық анафора мен эпифораның қайталама түрде жасалуы.
Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

КІРІСПЕ
М.Мақатаев өз шығармашылығының алғашқы кезеңінде-ақ тамаша өлеңдерімен, жырларымен қазақ халқына танымал болды.

Мұқағалидың шығармашылығының ең биік шыңы — оның лирикасында. Ақынның терең де мазмұнды, көркем суретті, фәлсафалық ойға толы, сиқырлы ұйқаспен жазылған лирикалық туындылары халықтың көпшілігіне қатты ұнайды және сүйеді.

З.Ахметов сөзімен айтқанда: "Поэзия — сөз өнері, көркемдік шеберліктің теңдесі жоқ озық үлгісі. Поэзияда тек тіл мен сөз ғана көркем емес, ой да көркем, бейнелі. Өлең тіліне көркемдік сипат дарытатын, қуат беретін сол ой-сезім теренділігі, өткірлігі, әсерлілігі. Поэзия өмір шындығын асқан ойшылдықпен, ерекше сезімталдықпен ашып көрсетеді, бейнелеп суреттейді десек, тіл, сөз әлгі ақындық, көркем ой-сезімді жеткізудің құралы ғана." [1,5-9]

Ақын өз жүрегінің лүпілі, жырлары арқылы жалпыға тән ой-сезімді білдірген. Ал сол сезім-ой өлең құрылысындағы, бейнелеу, қайталау, теңеу, метафора, анафора және эпифора сияқты көріктеуіш құралдар арқылы беріледі. Мұнда сөз бейнелері мен ақындық толғаныс-тебіреністер арқылы жан сырлары, жүрек лүпілдері айтылады.

М.Мақатаевтың көркемдегіш құралдардың ішінде жиі қолданғаны — айшықтаудың бірі - қайталама. Бұл жайында академик Р.Сыздық: "Шығарма тілін көріктеуде қайталама құбылысы өте ұтымды, әсерлі тәсіл қатарынан табылады. Ол стильдік категорияға жатады. Қайталама дегеніміз - бір сөздің (не текстің, сөйлемнің) бір сәйлемде, не абзац, шумақ сияқты микромәтінде қайталанып келтіру тәсілі", - деген еді. [2,87]

Мұқағали поэзиясының тілі қандай? Оның көркемдік
сипаты, жүректі тебірентер әсерлілігі неде деген мәселені сөз
қолдануындағы көркем тәсілдерінің қайталамаларына байланыстырып айтқан болар едік.

Ендеше, осы қайталама көркем шығармада қолданылуына қарай бірнеше түрге бөлінеді: жай қайталама, еспе қайталама, әдепкі қайталама /анафора/, кезекті қайталама /эпифора/. Мұқағали лирикасында осы қайталамалардың барлық түрі де кездеседі. Оны ақын қолданарында талғампаздық көрсете отырып, орынды жерінде жақсы пайдаланғанын көреміз. Біз жұмыста М.Мақатаевтың поэзиясындағы анафора мен эпифора деген қайталаманың түрлеріне тоқталамыз. Ең алдымен ескертуге тоқталайық:

Әдепкі қайталама, яки анафора (грекше апарһога — биікке шығару) - өлеңнің әр жолы немесе әрбір ой ағымының бір сөзден басталуы. [19, 235]

Кезекті қайталама, яки эпифора (грекше ерірһога — соңынан алып жүру) - өлеңнің әр жолының соңындағы немесе әрбір ой ағымының аяқ жағындағы бір сөздің бірнеше мәрте қайталануы. [3,236]

Ғалым Қ.Жұмалиев анафора мен эпифора жайында: "Анафора - сөйлем басында бір сөздің немесе сөз тіркесінің қайталанып келуі. Өлеңді шығармаларда сөйлемнің әсерлілігін күшейту үшін белгілі бір сөз, сөз тіркесі, жол, тармақ аяғында қайталанады да, эпифора деген атау алады", - деп жазған.[4,135]

Анафоралық және эпифоралық " қайталамаларды сөз колданудың оңтайлы тәсілі ретінде қарастырған академик М.Серғалиев болды. Ол жазушы Ғ.Мүсіреповтің шағын прозасы -әңгімелеріндегі қолданылған қайталамаларды "өзіндік дәстүрі бар тәсіл" деп бағалайды. "Сөйлем басында бір сөздің немесе сөз тіркесінің қайталанып келуі кездейсоқ құбылыс емес. Олар неше рет қайталанып келсе де, тиісті стилистикалық қызмет атқарады. Осындай анафоралық қайталамадагы сөздердің әрқайсысының стилистикалық "жүгінің" салмағы біркелкі болып келе бермейді; әрқайсысының өзіндік қолданылу ерекшеліктері танылып отырады." [5,137] М.Серғалиев анафора мен эпифора поэтикалық шығармаларда ғана емес, прозалық көркем шығармаларда да кездесіп отырады деген пікір берген. Ол осы жайында: "Тегінде, қандай сөйлем болса да — мейлі, өленді сөйлем болсын, мейлі, қара сөзбен келген сөйлем болсын — анафора болуының басты шарты — сол сөйлемнің бірнешеуінің бірдей жеке сөздерден немесе сөз тіркестерінен басталуы болуы керек", - деп жазған.[5,138]

М.Серғалиевтің пікірінше, көркем шығармалардағы анафоралық құбылыстар сөйлем мүшелерінің барлық түрі ретінде келсе, эпифоралық құбылыстарда сөйлем соңындағы сөздердің басым көпшілігі баяндауыш болып келеді. Сондықтан эпифора деп сөйлемнің баяндауышының колданылуын ұғамыз. Өлеңді шығармаларда анафоралық және эпифоралық қайталамаларды сөйлем мүшелері де, сөйлем мүшесі болмайтын жеке сөздер мен сөз тіркестері де тұрғысынан қарастыру жеткілікті болып табылады. [5,141]

Қайталама мәселесі Б.Шалабайдың да еңбектерінде қамтылады. Ол "Көркем проза тілі" атты кітабында: "Шығармада белгілі мақсат көздеп, орынды қолданылған лексикалық қайталамалар көп. Солардың бірі анафоралық және эпифоралық қайталамалар шығарманың көркемдігіне нұқсан келтірмейді, керісінше, текстің көркемдігін арттырып, жазушының дара стилін айқындауға көмектеседі", - дейді. [6,52] Оның пікірінше, анафора мен эпифора жалпы мәтіннің ырғақтық-интонациялық, көркемдік, стильдік бітім-болмысын айқындап тұрады. Ғалым анафоралық және эпифоралық қайталаманың Ғ.Мүсіреповтің шығарма-ларындағы қолданысына талдау жасай келіп, олар шығарма құрылысының ырғақтылығына, әуенділігіне ықпал жасайтындығына назар аударады. "Ырғақтылық - сыртқы әдемілік емес, күшті көркемдегіш әрі мазмұнының оңай ұғынылуына жәрдемші құрал. Өлең құрылысы өзіндік ырғақты, сазды айтылу әуенімен де ерекшеленеді. Ғ.Мүсірепов стиліне тән айрықша ырғақтылық мынадай құралдар арқылы жасалады: авторлық баяндаудағы синтаксистік бірліктердің құрылысы, сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі, лексикалық және синтаксистік қайталамалар. Көркем шығармадағы лексикалык, қаталамаларды (анафора, эпифора) қолданып, сөйлемнің ырғақтылық әуені бұрынғыдан да күшейе түседі, айрықша екпінді, әуезді болып келеді. Мысалы: "Жылатқан ел, жәбірлеген ел, уатқан ел, еркелеткен ел, сенен ыстық не бар десеңші". Осындағы "жылатқан — уатқан", "жәбірлеген — еркелеткен" деген ұйқасқа құрылған төрт етістікке ел жалпы есімі жеке-жеке тіркесіп, эпифоралық қайталама жасап тұр." [6,66-67]

М.Балақаев пен Е. Жанпейісов "Қазақ тілінің стилистикасы" атты еңбегінде анафоралық және эпифоралық қайталамалар, әсіресе, шешендік өнердің, көркем әдебиеттің өте ұтымды, әрі

әсерлі тәсілінің бірі болады, қайталамалар екі түрлі орайда эмоционалдық-экспрессивтік қызмет атқарады деп санайды. "Анафора қазақ тілінде өленді сөйлемдерде көбірек кездеседі. Мұнда қатар айтылған бірнеше сөйлем, кейде өлең шумағының бірнеше жолы бір сөзден басталады. Сөзді солай қат-қабаттап жұмсау арқылы ойды күшейтуге, әсерлі етуге болады. Эпифоралық қайталамада қатар айтылған сөйлемдердің, өлең жолдарының аяқталуы бірдей болады."[7,178]

М.Балақаев пен Е.Жанпейісов белгілі мақсатпен лайық қайталау бар да, мақсатсыз қайталау бар деп белгілейді. "Мақсатсыз айтылған басы артық сөз көзге шыққан сүйелдей жазу стилін ауырлатып тұрады. Ондайдан безу үшін сөз бен сөзді, жалғау мен сөзді, жалғау мен жалғауды топтастырып, ықшамдау керек, сонда сөзге орын тар болсын, айтқан ойың кең болсын деген мақсат қойылады."[7,179]

Поэтикалық мәтіндегі анафора мен эпифоралардың атқаратын қызмет ауқымы өте кең. Олар бір өлең жолының аясында немесе тұтас бір микромәтінде қайталанып келіп, ойды барынша дәл сол нәрсеге, белгілі затқа аударуды мақсат етеді. Әсіресе, бір өлеңнің аясында бір сөздің бірнеше қайталануы оқырманға заттың, оқиғаның негізгі ұйтқысы болып тұрған сөзді терең жеткізу амалынан туындайды.

Қайталама — мәтін құрылымымен тығыз байланыста болатын құбылыс. Мәтін бар жерде оның құрылымын жетілдіретін қайталамалардың қолданылып отыруы — табиғи нәрсе. Мәтін -мазмұн мен құрылым жағынан аяқталған категория. Мәтіннің мазмұнын мәтін семантикасы десе, оның құрылымын мәтін композициясы деп атайды. Олардың бөлшектенуі — мәтін архитектоникасы деп аталады.

Анафоралық және эпифоралық қайталамалардың мәтін композициясы мен архитектоникасына да қатысы бар. Олар поэтикалық шығарманың біртүтастығын қамтамасыз етіп, ойды дамыту, белгілі бір микромәтіндерді өрнектеу, оқырман назарын бір нәрсеге аңдату сияқты қызметгер атқарады.

1980 жылдардан бастап анафоралық және эпифоралық қайталамалар, лексикалық, дыбыстық, синтаксистік қайталамалар тақырыбына бірнеше диссертациялар жазылды. Олардың қатарына бүкіл қайталама түрлерінің, солардың ішіндегі анафора мен эпифоралардың лингвостилистикалық табиғатын қарастырған О.Бүркітовтің докторлық диссертациясы, қос сөздердің қайталануы мен морфологиялық қайталамалардың лексика-грамматикалық құрылымын қарастырған Т.Б.Қалабаеваның, зат есім, сын есім, етістіктерден жасалған грамматикалық қайталамалардың қазақ ертегілеріндегі қолданылу ерекшелікгерін сипаттаған З.Керімбаеваның дыбыстық, лексикалық, синтаксистік қайталамалардың көркем прозасындағы қызметін тануға арналған А.Қ.Утанованың, Ж.Аймауытов шығармаларындағы лексикалық, синтаксистік қайталамалар, анафоралық және эпифоралық қайталамалардың стильдік қызметін сипаттайтын Р.А.Досжанованың кандидаттық диссертациялары кіреді. Қайталама құбылысы туралы мәлімет І.Кеңесбаев пен Т.Жанұзақовтың "Тіл білімінің орысша-қазақша сөздігіне" де енгізілген. Сөздікте қайталама "сөздің қайталақтауы" деген терминмен белгіленіп, оған "сөйлемдегі сөз мағынасын күшейту немесе стилистикалық мән беру үшін қолданылатын тәсіл. Үнді-европа тілдерінде оны редупликация деп атайды" деген түсінік беріледі. Э.Д.Сүлейменованың "Тіл білімі сөздігінде" анафора мен эпифоралар былай анықталған: "Анафора — мәтінде әр жол немесе әр тармақ ылғи бір тілдік элементтерінен (дыбыс, сөз, морфема) басталып, қайталау арқылы жасалатын стилистикалық сөйлеу айшығы. Эпифора — мәтіннің әр жолының соңындағы бір тілдік элементтің бірнеше мәрте қайталануы.

М.Мақатаев поэзиясында анафора мен эпифораның түрлері

елеулі орын алады. Кейбір сәттерде Мұқағали өлеңдерінде бүтіндей сөз, сөз тіркестері, тармақ пен өлең жолдары бірнеше мәрте қайталанып отырады. Сөйтіп өлең мәнерлілігі, ой өрнегі ажарлана түседі.

М.Мақатаев поэзиясындағы қайталамалар өлеңнің көркемдігін, эмоциялық-эстетикалық әсерлілігін арттыруға ықпал ету, лирикалық туындының әдемілігін, мазмұндылығын күшейте түсу мақсатында жұмсалады. Қайталамалардың түрлері Мұқағали поэзиясында көптеп кездеседі.

Қайталамалардың дыбыстық тілде үлкен көркемдегіш қызмет атқара алатындығын ескере отырып, оларды тілдік және стилъдік деп бөлуге болады. Тілдің ішкі салалары бірліктерінің қайталану мүмкіншіліктеріне орай дыбыстық қайталамалар, лексикалық қайталамалар, фразеологиялық анафора мен эпифоралар, грамматикалық анафора мен эпифоралар сияқты түрлері болады. Бұл қайталамалардың әрқайсысы өз ішінен шағын түрлерге бөлінеді. Мысалы, дыбыстық қайталаманың ішінде ассонанс, аллитерация, паронимиялық аттракция, консонанс, ішкі ұйқас. Лексикалық қайталамалар редупликант (негізгі сөз) пен редупликатордың (қайталанатын сөз) орналасу ерекшеліктеріне орай контактілі және дистантты болып екі түрге ажыратылады. Семантикалық, сатылы, сақина қайталамалары бар, плеоназм сөздерінің қайталануы кездеседі. Ғалым С.Негимов "Өлең өрімдері" кітабында әуендік анафора мен эпифора, әуендік-лексикалық анафора мен эпифоралардың түрлерін белгілейді.[8,11О] Фразеологиялық анафора мен эпифора түрлеріне фразеологизмдердің қайталануы жатады. Грамматикалық анафора мен эпифораның түріне сөз таптарының қайталамалары кіреді.

Шығарма тілінің көркемдігі суреткердің әр сөздің орнын тауып көркем жұмсай білуінде, сөздердің қайталануында. Ақын сөзді қиыстырып, қайталап, тиісті жерінде ұтымды қолданып, ойдың түсініктілігін, дәлдігін айқындайды. Мысалы:

Бақыт деген — сенің бала қүндерің

Бақытсыз-ақ бақытты боп жүргенің,

Бақытым да, басқасын да білмеуің

Бақытсыз-ақ ойнағаның, күлгенің.
Бақыт жайлы менің мынау білгенім:

Бақыт деген - бірде шаттық, бірде мұң.

Бақытты сол — тәрік етіп түндерін,

Бақыт іздеп азаптанса кімде-кім.

[9,3 т.,31]

Өлеңде "бақыт" сөзі 21 рет қайталанады, осы сөздің екі шумақтың басында қайталануы анафора жасап тұр. Шындығында да, Мұқағали өлеңдерінің әсерлілігі — мағынасы тереңде жатқан сөздің қайталанып контекстік қызмет атқара алуында.

Мұқағали өлендерінде анафора мен эпифора тәсілдерінің шеберлікпен пайдаланылуы өлеңге ерекше көркемдік сипат береді, ақынның айтар ойын жинақтап, күшейтеді.

Ақын өзі өмір сүріп отырған қоғамдағы алуан түрлі көріністерді лирикалық шығармасы арқылы оқырманына жеткізеді. Яғни, адамның бойында, мінез-құлқында, іс-әрекетінде, тағдырында араласып жүретін пендешілік, арамдық, қараниеттілік, жауыздық, екіжүзділік сияқты толып жатқан түрлі зымияндықты білдіретін ұғымдарды ақын өткір де уытты жырларымен жоғалтуға ұмтылады. Сонымен қатар өмірдегі жақсылық пен жамандық, ізгілік пен зұлымдық, адалдық пен арамдық, өмір мен өлім сияқты кереғар ұғымдарды көркем тілімен айшықтап, оларды бірнеше рет қайталап, суреттеп береді. Осы ойларымыздың дәлелі жұмысымыздың негізгі тарауларында айтылады.

Мұқағали Мақатаев таланты қазақ поэзиясында қашан да биіктен көрінеді, ол қазақ лирикасының кең төрінде өзінің "менін" танытты.

Ақын өзінің 14 ақпан 1976 жылы жазған күнделігінде: "...Поэзия - ғылым. Зерттеу керек. Менің қымбатты достарым! Егер шынымен менің өмірбаянымды, творчествомды зерттемек болсаңдар, онда мен не жазсам, соның бәрін түгел оқып шығуды ұмытпағайсыңдар. Мені өз өлендерімнен бөліп қарамауларыңызды өтінемін. Естеріңізде болсын, менің өлеңім жеке тұрғанда түк те емес. Біріктіріп қарағанда ол поэма іспетті. Басы және аяғы бар. Сонымен, достар, бүкіл менің жазғаным бар-жоғы бір ғана бүтін поэма. Адамның өмірі мен өлімі, қасіреті мен қуанышы туралы поэма. Егер нанбасандар, барлық өлеңімді жинап, бір жинаққа топтастырып көріңдерші. Естеріңде болсын, әрбір өлеңім өз орнында тұрсын. Яғни, жылына және бойына қарай, сонан соң көз алмай оқындар. Сюжетіне көңіл аудармай-ақ қоюларыңа болады, ал композициясы мен архитектоникасына зер салыңдаршы. Егер мені сонан таппасаңдар, онда ақын болмағаным!" [9,3т.,394] — деп жазған болатын. Акын поэзияны зерттеу керектігін баса айтып, өзіне де өзінің өлеңіне де аса жауаптылықпен қарайды. Жырларының басқа жүректерге сәуле түсіретінін және осылардың бәрі адам өмірі туралы тұтас поэма екенін оқырманына ескертіп отырады. Ақын өзінің жырына әділ баға бере отырып, ертеңгі күні менің өмірімді, творчествосымды зерттемек болсаңдар, мынаған көңіл аударыңдар деп өзі айтып кетті. Олай болса, оның өз айтқандарын басшылыққа ала отырып, тек Мұқағалиға ғана тән тіл ерекшеліктерін жан-жақты зерттеу қажеттігі туындайды.

Негізінен, М.Мақатаевтың ақындық шеберлігіне байланысты жазылған әдеби-сын мақалаларды көптеп кездестіруге болады. Мерзімді баспасөз беттерінде 1960-2004 жылдар аралығында әр түрлі тақырыптағы 200-ге жуық мақала жазылған екен. 1991 жылы К.Сейітова "Мұқағалидың ақындық мұрасы" деген кандидаттық диссертация қорғайды. Еңбекке Мұқағалидың өмір жолын, поэтикалық шеберлігін ғана айтады. Ал Мұқағали шығармашылығына арналған Күрленбай Хамидуллаевтың "Мұқағали Мақатаевтың ақындық шеберлігі" (1993 ж,) деген зерттеу жұмысында М.Мақатаевтың тілі, сөзді әрлендіріп қолданудағы шеберлігі, тілдік элементтерді таңдауы, жаңа мағына туғызуы сияқты мәселелер қарастырылған. А.З.Қазанбаева өзінің "Мұқағали Мақатаев лирикасының лексика-грамматикалық ерекшеліктері" атты диссертациялық жұмысында М.Мақатаев поэзиясында кездесетін сөздердің топтарын, құрылымдық ерекшеліктерін, лексика-грамматикалық сипатын, стильдік қызметін, айшықтау және көркемдеу құралдарының қолдану мүмкіншілігін және авторлық қолданыстағы сөздердің құпиясын ашады. Диссертациялық жұмыста ақын лирикасы тіліндегі соны, тосын сөз тіркестері, жаңа мағынаның пайда болуы, сан алуан лексикалық қабаттары лингвистикалық тұрғыдан қарастырылған. Бірақ еңбектердің бәрінде де Мұқағалидың өлендеріндегі анафора және эпифора түрлеріне, яғни қайталама құбылысына көп көңіл аударылмаған, себебі аз зерттелген.

Анафоралық және эпифоралық қайталама түрлері тілдегі көркемдегіш тәсіл ретінде лингвистикада көптен бері танымал болса да, осы мәселенің төңірегінде анықталмаған сұрақтар аз емес. Академик Р.Сыздық осы мәселе жайында былай деген еді: "Көркем текстегі қайталаманың типтерін іздестірген зерттеуші болса, қайталама элементтердің орны, морфологиялык, тұлғасы жағынан топтап қарастырса, бұл құбылыстың стильдік статусы айқындалары сөзсіз." [2,89] Шынында да, анафоралық және эпифоралық қайталамалардың тілдік сипаты, стильдік қызметі, поэтикалық мәтіндегі алатын орны сияқты мәселелер қазақ тіл білімі ғалымдарының еңбектерінде тұтас, жүйелі қарастырылмаған.

Халықтың құрметіне ие болған сүйікті ақыны Мұқағали Мақатаев лирикасындағы анафора және эпифоралардың қолданылуы тілшілер тарапынан арнаулы зерттеу нысанына ілінген жоқ. Сондықтан ақынның жырларындағы сөздердің қайталану шеберлігін лингвостилистикалық тұрғыдан қарастыру бүгінгі күннің кезек күттірмейтін өзекгі мәселелерінің бірі деп білеміз.

Жүмыстың нысаны. Ғылыми зерттеу жұмысының нысаны ретінде қазақ тіліндегі анафоралық және эпифоралық қайталамалардың лингвостилистикалық жүйесі алынды. Ақын жырларында кездесетін лексикалық, фразеологиялық, грамматикалық анафора мен эпифоралардың қолданылу ерекшелікгерін, лексика-грамматикалық сипатын, стилистикалық қызметін ашып дәлелдеу.

Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің басты мақсаты — Мұқағали Мақатаев поэзиясында анафора мен эпифора қайталамалары түрлерінің ерекшеліктерін таныту, қолданылу мақсаттарын айқындау, анафора мен эпифораларды көркемдегіш-грамматикалық тәсіл ретінде қарастырып, олардың ақын қолданысындағы стильдік қызметін анықтау, эмоционалдық-экспрессивтік мәнін ашу. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін мынадай міндеттердің шешімін табу көзделді:

ақын лирикасындағы омонимдерде, көп мағыналы сөздерде көркем бейне сырын ашу үшін қолданылған анафоралық және эпифоралық, контактілі, дистантты, сатылы, саңылаулы, күшейткіштік қайталама түрлерін сипаттап, талдау жасау;
тілімізде әсерлі де мәнерлі, стильдік бояуы айқын синоним
сөздерге анафоралық және эпифоралық қайталамаларды енгізу
ерекшеліктерін ашып көрсету;
поэтикалық мәтіндегі әртүрлі қарама-қарсы құбылыстарды
салыстыру, шендестіру мақсатында антонимдік анафора мен
эпифоралардың лингвостилистикалық табиғатын тану;
ақын қолданысындағы сөзді жандандырып, ұлттық ажар,
эмоционалдық-экспрессивтік бояу беретін фразеологизмдердің
қайталану ерекшеліктерін белгілеу;

Жұмыстың жаңалығы. Зерттеу жұмысының негізгі ғылыми жаңалығы Мұқағали Мақатаевтың лирикалық өлеңдеріндегі кездесетін анафоралық және эпифоралық қайталамалардың ерекшелігінің лексика-грамматикалық бағытта жан-жақты қарастырылуы деп айтуға болады.

Сөз-бейнелерінің көріктілігі, әсемдігі, әсерлілігі, мағыналылығы, айқындылығы ақын қолданған қайталама тәсілдерінің негізінде жатыр. Мұқағали анафоралық және эпифоралық өлеңдерінде контекстік антонимдер, көп мағыналы сөздер, бір-бірінен асырмалатып берілген синонимдер арқылы адам мен оның жеке басындағы сан-қилы өзгерістерді, қоғамдағы алуан түрлі оқиғаларды, табиғат құбылысындағы құпияларды байланыстыра отырып ашып береді. Сонымен бірге фразеологизмдердің авторлық жаңа құрылымдарын жасап, оларды анафора немесе эпифора түрлеріне айналдырып, тұрақты сөз тіркестерінің бейне жасаудағы және оны ашудағы қызметін айқындайды. Бұл еңбек Мұқағали лирикасында қайталаманың анафора мен эпифора сияқты түрлерін зерттеудегі алғашқы ізденістердің бірі болып отыр.

Жұмыстың зерттеу әдісі. Поэтикалық мәтіндегі сөздердің мәнерлілігін, әсерлілігін, бейнелілігін ашатын анафоралық және эпифоралық қайталамалардың маңыздылығын, қызметін көрсету үшін лингвистикалық талдау пайдаланылды. Сонымен қатар зерттеу барысында сипаттама, салыстырмалы, контекстік талдау сияқты әдіс-тәсілдері қолданылды.

Жумыстың теориялық және практикалық маңызы. Диплом жұмысының теориялық құндылығы лингвистикалық тұрғыда жеке ақын шығармашылығына қатысты тың пікірлер мен тұжырымдар айта алғандығында жатыр. Зерттеу жұмысының практикалық маңызы жоғары оқу орындарының филология факультеттерінде "Қазіргі қазақ тілінің грамматикасы", "Стилистика" "Тіл мәдениеті" курстарын окытуда арнайы курстар мен семинарлар ұйымдастыруда, солардың оқу бағдарламасында пайдалануға болатындығында.

Диплом жұмысының материалы. Қазақ тіл білімінің З.Ахметов, АЪІсқақов, З.Қабдолов, І.Кеңесбаев, М.Балақаев, К.Аханов, Р.Сыздық, Е.Жанпейісов, Ә.Болғанбаев, М.Серғалиев сияқты ғалымдардьщ ғьшыми қүнды түжырымдары басшылыққа алынды. Сондай-ақ диплом жұмысына негіз етіп М.Мақатаевтың 2001 жылы "Жалын" баспасынан шыққан төрт томдық шығармалар толық жинағы алынды.Дипломдық жұмыс.. Диссертация кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

I Тарау. М.Мақатаевтың өлеңдеріндегі лексикалык,

жүктеу 1,28 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5