Мазмұны Кіріспе ҚазЕжӨШҒзи орналасуы, ауданы

Осы зерттеулер жүргізілген аймақтың ауа – райының климаттық жағдайы айрықша құбылмалылығымен, ауа температурасының жылдан – жылға, маусымнан – маусымға, сонымен қатар тәулік ішінде де айтарлықтай ерекшелілігімен көзге түседі. Зерттеу жұмыстары теңіз деңгейінен 801 м биіктіктегі белдеуінде орналасқан жерде жүргізілді. Бұл жағдай әрине жауын –шашынның түсуіне көп әсер етеді. Су буымен әбден қаныққан ауа салқындап, бу сұйыққа айналып, жауын – шашын түрінде жерге түседі. Оның өсімдіктер үшін маңызы өте зор.

Ауа температурасы – 10⁰С болғанда желтоқсан айының екінші жартысы мен ақпан айының екінші жартысында тұрақты кезең мерзімінде күн ұзақтығы небәрі 59 күнге созылған. Ал температура 0⁰ болғанда наурыздың екінші жартысы мен қарашаның екінші жартысы тұрақты кезең мерзімінде күн ұзақтығы 243 күнге созылған. Аязсыз кезең ұзақтығы 149 күн, бұл күндер 109 –170 күн аралығында ауытқиды. Қардың қалыптасуы, жатуы және ғайып болуы айтарлықтай алуан түрлі сипатта болады. Қардың жаууы қараша айының екінші жартысында және желтоқсанның басында қалыптасады, алайда кей жылдары (10 жылдың, 6 – 7 жылы) ол үнемі жата бермейді.

Қаңтар – ақпан айларында қар қалыңдығы жоғарылай түсіп, бүкіл аумақ бойынша 16,1 см – ден 21,2 см – ге дейінгі аралықта ауытқиды. Қардың биіктігі наурыздың бастапқы кезеңдерінде 10,8 см – ге төмендеп, ең соңында наурыз айының орта тұсында еріп, ал сәуір айында (0,0 см) түгелдей сөгіліп, ғайып болып кетеді. Қалың қар көбесінің сөгілмей жататын уақытының ұзақтығы солтүстікте 100 күн, ал оңтүстік аймақтарда 50 – 60 күнге созылады. Желдің соғуы негізінде көктемде және жаздың бірінші жартысында артады. Бұл аймақтың көпжылдық орташа мәліметтері бойынша, жел секундына 1,2 м жылдамдықта соғатыны анықталған.

Аязсыз кезеңнің орташа ұзақтығы 170 – 180 күн температураның ауытқуымен. Бірақ жиі қайталанатын кеш және ерте көктемде мұздату жиі аязсыз кезеңді 140 – 150 күнге дейін қысқартады. Жаздың термиялық ресурстары өте жоғары. Оң температураның орташа мөлшері 3500 – 4000⁰ құрайды. Мұндай жылу режімі мұнда көптеген жылу сүйгіш дақылдар, соның ішінде жоңышқаны өсіруге мүмкіндік береді. Аймақта атмосфералық жауын – шашынның таралуы біркелкі емес. Мысалы, метеобекетінің деректері бойынша атмосфералық жауын – шашынның көп жылдық орташа мөлшері 516,7 мм құрайды, ол жылдың маусымдары бойынша келесідей бөлінген: қыста 94,1 мм; көктемде 177,5 мм; жазда 158,8 мм және күзде 94,1 мм. Жаз мезгілінде жауын – шашынның негізгі саны маусым айында түсіп, 96,6 мм құрайды.

Зерттеу жылдарындағы ауа – райы жағдайлары. Зерттеу жұмысында климаттық жағдайларды сипаттау және жоңышқаның өнімділік үдерісіне әсерін сипаттау үшін "ҚазЕжӨШҒЗИ" ЖШС метеорологиялық бекетінің деректері пайдаланылды.

2021 жылғы вегетациялық кезеңдегі Алматы облысының температуралық режімі көпжылдық орташа деңгейден жоғары болды. Мамыр, маусым және шілде айларында жоғары температурамен қатар орташа көпжылдық мәліметтермен салыстырғанда ерекше ылғалмен қамтамасыз ету да байқалды. Мамыр айында 3,5 жауын – шашын, маусым айында – 2,5, шілдеде – 4 жауын –шашын түсті. Шілде айында 18 күн жаңбырлы болды. Тамыздың ауа райы орташа көпжылдық мәліметтермен салыстырғанда ауаның жоғары температурасымен және жауын – шашынның азаюымен сипатталады. Көп шөгінділер арасындағы үзіліс 31 шілдеден 10 – 15 қыркүйек аралығында бір жарым ай болды, бұл көптеген коллекциялық үлгілердің пісу фазасымен сәйкес келді. Қыркүйек айының ауа – райы орташа көпжылдық көрсеткіштермен салыстырғанда 4 – 5 градусқа жоғары температуралық режіммен сипатталды.

Егер 2017 жылы сәуірде жауын – шашын орташа көпжылдық деректерге қарағанда үш есе көп болса, 2018 жылы төрт есе көп болды. Түскен жауын –шашынның мөлшері (115,9 мм) орташа көпжылдық көрсеткіштерден екі есе асып түсті (61,6 мм). Маусым айында температура орташа көпжылдық көрсеткіштерден 1,1 градусқа жоғары болды. Осы айда жауын – шашын орташа көпжылдық деректерге сәйкес болды (54,5 мм).

Шілденің температуралық көрсеткіштері, әсіресе оның бірінші жартысы орташа көпжылдық мәліметтерден асып түсті. Күндізгі температура 37 – 38 градустан жоғары, түнгі температура 28 – 25 градустан төмен емес. 2017 жылғы тамыз және қыркүйек айының жауын – шашынның болмауымен және климаттық мөлшерден жоғары температуралық режіммен сипатталды. Алғашқы қатты болған жауын – шашын 29 қыркүйекте болды, алайда егін жинау кезінде оның, тұқым материалының сапалық сипаттамаларына әсер етпегені байқалды. Есептік жылы жоңышқаның вегетациясы кезеңіндегі агрометеорологиялық жағдайлар әртүрлі болды (кесте – 5).

Сәуірдің үшінші онкүндігінде ауа температурасы жоғары болды. Күндізгі уақытта бұл көрсеткіш 20 – 28⁰С. Ауаның орташа айлық температурасы сәуір айында +12,4⁰С құрады, ал орташа көпжылдық көрсеткіш +10,4⁰С тең болды, яғни 2,0⁰С жоғары болған. 1 – ші және 31– ші сәуір аралығында атмосфералық жауын-шашын мөлшері 81,6 мм және айдың екінші және үшінші онкүндігінде жауын-шашын мөлшері 42,7 мм құрады.

Температуралық фактор бойынша есепті жылдың мамыр айы көпжылдық мәндерден 14,4⁰С жоғары, ал жауын – шашын бойынша орташа көпжылдық мөлшерден 63,3 мм жоғары болды.

Есептік кезеңнің климаттық жағдайлары 5 – кестеде келтірілген деректермен сипатталады, мысалы, орташа көпжылдық көрсеткіштермен салыстырғанда көктем мен жаздың соңындағы неғұрлым жоғары температуралармен сипатталады. Есепті кезеңнің көктемі жауын – шашынның көп болуымен және төмен температуралық режімімен сипатталды.

2020 – 2021 жылдары орташа айлық температура наурыз айында 1^оС құрады, бұл орташа көпжылдық көрсеткіштен 3⁰С төмен, сәуір айында 13,7^оС құрады, бұл орташа көпжылдық көрсеткіштен 2,1⁰ С артық және мамыр айында 11,0^оС құрады, бұл орташа көпжылдық көрсеткіштен 6⁰С төмен. Көктемгі кезеңнің орташа температурасы 8,5⁰ С құрады, бұл орташа көпжылдық көрсеткіштен 6,9⁰ С төмен. Осындай заңдылық өсімдіктің жаз мезгілінде де байқалады. Жазғы үш айдың орташа температурасы 19,4⁰ С құрады, бұл орташа көпжылдық көрсеткіштен 4,6⁰С төмен. Көктемде +5^оС арқылы орташа тәуліктік ауа температурасының өтуі наурыз айының соңында – сәуір айының басында болады. Наурыз айының екінші онкүндігінен бастап жауын – шашын көп. Көктемгі кезеңде жылдық жауын-шашын нормасының жартысынан астамы түсті. Бұл кезеңде ауаның салыстырмалы ылғалдылығы жоғары болды, оның орташа айлық шамасы 79 – 87% – ға жетті. Жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері 381,4 мм құрайды, бұл орташа көпжылдық көрсеткіштен 71,5 мм артық. Топыраққа ылғалдың түсуі жауын-шашын режіміне сәйкес көктемгі – қысқы және ерте көктемде болады. 5 – кестенің деректерінен көрініп тұрғандай, есепті жылы түскен жауын – шашынның жалпы санынан (381,4 мм) 2015 жылдың күзгі кезеңінде 16,0% (61,0 мм), қысқы кезеңде – 19,3% (73,8 мм), көктемгі кезеңде – 56,4% (215,3 мм) және жазғы кезеңде жауын – шашын небәрі 31,3 мм түсіп, бұл жылдық норманың 8,2% – ын құрайды.

Қыс. Қысы жылы. Ауаның тәуліктік орташа температурасының оң мәндерінен теріс мәндерге ауысуы қараша айының екінші онкүндігінің басында байқалады, ал кейбір жылдары 6 – шы қараша мен 15 – шы желтоқсан аралығында өзгереді. Тұрақты қар жамылғысы желтоқсан айының басында түсіп, наурыз айының басында ериді. Қар жамылғысы қыс бойы біркелкі сақталмайды, қыс бойы өзгеріп отырады. Қар жамылғысының орташа биіктігі 22 см шамасында. 0⁰ С төмен температураның абсолютті минимумы жекелеген күндері – 36⁰ С – қа дейін жетеді. Қыста жылымық күндер жиі (85 – 100 күнге дейін) болып тұрады.

Осы деректерге қарағанда қар жұқа түседі, сондықтан көктемде топырақтағы ылғал қоры төмендеу болады. Жазғытұрым қар ерте, яғни ақпанның аяғында наурыздың бірінші онкүндігінде ериді. Соңғы көктемгі үсік көпшілік жағдайда 15 – 25 сәуірде тоқтайды. Кей жылдары оданда ерте тоқтауы мүмкін. Мысалы, 2018 жылы қар ерте еріді. Күзгі бірінші үсік қыркүйектің аяғында қазанның басында түседі. Кей жылдары үсік қазан айының екінші онкүндігінде байқалады. Сөйтіп, аязсыз мезгілдің ұзақтығы 155 – 175 күнді құрайды.

Көктем. Көктем наурыз айының басында не ортасында шығады және 22 – 46 күндей ұзақтығымен ерекшеленеді, көп жылдық деректер бойынша көктемнің ең ұзақтығы 52 күн. Негізінде зерттеу жүргізілген аймақтың көктемі температураның жылдам көтерілуімен, күн сәулесінің белсенді радиациясымен, ауа температурасының тәуліктік ауытқуларымен, желдің жылдамдығымен және топырақтың интенсивті құрғауымен сипатталады. Алайда, көктем айларының климаттық көрсеткіштері тұрақсыз, кейде суық ауа басы болып қар аралас жауын-шашын түседі. Наурыз айында 11 – 31 күн бойы, сәуір айында 2 – 8 күн және мамыр айында 1 күн ауаның температурасы 0⁰ С төмен болады.

Көпжылдық мәліметтер бойынша, көктемгі үсік түсу қауіпі сәуір айының соңында аяқталады, бірақ үсік наурыз айының соңынан мамыр айының ортасына дейін түсуі де мүмкін. Аязсыз кезеңнің ұзақтығы 145 – 165 күн, негізінде 150 – 182 күнге дейін өзгеріп отырады. Көктем – жылдың ең ылғалды мезгілі, себебі жауын – шашынның жылдық мөлшерінің үштен бір бөлігі сәуір – мамыр айларында түседі. Көктем айларында жауын – шашынды күндер саны 10 – 14 –ке дейін жетеді. Жекелеген күндері бірнеше сағат ішінде 30 мм–ге дейін жауын – шашын түседі.

Сәуір айында ауаның ең жоғарғы температурасы +30⁰ С – қа дейін, ал мамыр айында +35⁰С–қа дейін жетуі мүмкін. Алайда, температураның жоғары – лығына қарамастан, жауын – шашынның жиі түсуі себебінен гидротермиялық коэффициент көктем мезгілінде едәуір жоғары 2,0 – 3,8. Бұл деректер, көктем айларында түсетін жауын – шашынның арқасында зерттеу аймағы ылғалмен жоғары деңгейде қамтамасыз етілетінін көрсетеді.

Жаз. Жаз басқа мезгілдермен салыстырғанда ұзақ 130 – 180 күнді құрайды. Есік метеостанциясының көпжылдық мәліметтері бойынша жылы мезгіл сәуір айының екінші онкүндігінен басталады, ал Алматы (Әуежай) метеостанциясының мәліметтері бойынша мамыр айының алғашқы онкүндігінде басталады. Бұл кезеңде ауаның тәуліктік орташа температурасы +15⁰ С–тан асады да, қыркүйек айының соңына қазан айының басына дейін созылады. Ауаның орташа температурасы шілде айында +21⁰ С–тан +24⁰ С–қа дейін, ал маусым және тамыз айларында +20 – 23⁰ С-қа дейін өзгеріп отырады.

Күндізгі уақытта ауа температурасының ең жоғарғы көрсеткіші сағат 15–те байқалады және +30...+37⁰ С-қа дейін жетеді. Ал ерекше ыстық жылдары +41⁰ С–қа дейін жетеді. Жазда, маусым айының 15 – 20–ы, шілде айының 25 – 28–і, тамыз айының 18 – 25–і кезінде ауа температурасы +30⁰ С болып тұрады. Тәуліктік температураның құбылу амплитудасы 20⁰ С–тан аса. Жаз мезгіліндегі белсенді температуралардың жиынтығы 3000 – 3500⁰С–қа дейін жетеді. Жаз айларындағы жауын – шашынның мөлшері көктем айларымен салыстырғанда 2 – 3 есе аз. Жекелеген жылдары жауын – шашынның айлық мөлшері бір күнде түседі.

Күз. Күз мезгілі ұзақ, шамамен 2 айдай. Кейбір жылдары күзде, ауаның тәуліктік орташа температурасының +15⁰ С –тан төмендеуі қазан айында байқалады. Күз ұзақ және жұмсақ болғанымен тәуліктік температураның ауытқуы үлкен болғандығы кеш пісетін дақылдар және күздіктер үшін қолай-сыз жағдайлар туғызады, олар қыркүйек айында 20 – 30⁰ С, қазан айында 20 – 25⁰ С, ал қараша айында 10 – 15⁰ С –қа дейін жетеді.

Ауаның тәуліктік орташа температурасының тұрақсыздығы қысқа қарай өсіп отырады, ауаның айлық орташа температурасының мөлшерден шек ауытқулары жекелеген жылдары 2 –3⁰–тан 6⁰ С-қа дейін, ал қазан айында 1 – 2⁰ С, ең жоғарысы + 4⁰ С болады. Ауаның орташа температурасы +10⁰ С деңгейінен өтуі қазан айының басында, ал кейде айдың соңында байқалады, +5⁰С арқылы (күзгі вегетациялық кезеңнің соңы) қазан айының соңы мен қараша айының басында, ал 0⁰С арқылы қараша айының ортасы мен желтоқсан айында. Алғашқы күзгі үсіктер қазан айының басына, ал ең ерте түскендері қыркүйек айының соңына келеді.