Мазмұндамалар жинағЫ Құрастырған: Исмадиярова Гүлшахар Бердиярқызы Алматы 2012

Алғашқы қар жауды. Кеш түсісімен, айнала аппақ мамыққа оранды. Әп-сәтте қара жер ақ түске малынды. Әншейінде көзге көрінген ағаштар да ақ ұлпа қарға оранды.

Әлгінде ауа райы суытқан соң, Жәмила мен Керімбек үйге тығылған. Қар жауған сәттен бастап, екеуі терезе алдында сыртқа көз салумен болды.

– Жәмила, қарашы! Аспан тола аппақ қар. Бірінен соң бірі жерге асығып түсіп жатыр, – деді Керімбек.

– Анау бір қар үп-үлкен екен. Қаздың мамығындай-ау. Есіктің алды да аппақ. Қандай керемет, – деді Жәмила терезеге үңіле түсіп.

Екеуі үй ішінде жарты сағаттай отырды. Далаға шығудың ретін таппады. Папасы мен мамасын жұмыстан келгенше күтті. Жылы киім киініп, үлпілдек қарды қолмен ұстағанша асықты.

Қыстың қысқа күні демде-ақ қап-қараңғы түнге ұласты. Көше бойындағы бағаналар басындағы электр жарықтары жанды. Жарық түскен жол үстінде аппақ қардың жерге түскен ұлпалары көзге анық көрінеді.

Осы сәтте үйге Жәмила мен Керімбектің әке–шешесі кірді.

–Папа, алғашқы қар. Аппақ қар. Қандай тамаша! – деді бірінші боп қарсы алған Жәмила.

– Мама, қарды басып келдіңіздер ме? Үстіңіздегі мына бір қардың ерімей тұрғанын қараңызшы? А-ай? Еріп кетті, – деді Керімбек анасының пальтосындағы ұлпа қарды қол ұшымен ұстап алғысы келіп.

Көңілді қыс кешінде кешкі асты бәрі бірге ішті. Бірақ Жәмила мен Керімбектің бүкіл ойы мен көңілі далаға бір рет ойнап келу болатын. Рахаттанып қарды қытырлата басып, достарымен түңгі көшені у-шуға батыру еді.

Бұлардың ойын біліп қойғандай, көрші үйлерден ұл қыздардың сыңғырлаған күлкілері мен былдырлаған дауыстары құлақтарына анық шалынды.

– Далаға барып ойнап келе қойыңдар, – деді папасы.

– Жылы киініп алыңдар. Омырауларыңды ашпаңдар. Кеуделеріңе суық тимесін, – деп мамасы Жәмила мен Керімбекті ұқыппен киіндіре бастады.

Сәлден соң-ақ, ары-бері шапқылап, аппақ қардың үстінде аунап-қунап балаларға көше бойы лық толды. Асыр салған жас бүлдіршіндер қысқы кештің көркіне көрік қосқандай, көшені нағыз хан базарына айналдырғандай болды. (280 сөз)

Мазмұндау жоспары:

Алғашқы қардың жаууы.

Жәмила мен Керімбектің қарға қызықтауы.

Қысқы кештің қызығын тамашалау.

Тірек сөздер: ұлпа қар, электр жарықтары, пальто.

Өте ерте заманда Жер – Ананы Күн мен Ай айналып жүріпті. Таң атқанда Күн төңірекке нұрын шашып көкжиектен дөңгелене көкке көтеріліпті. Қызарып ұясына батқан шақта, толықсыған Ай сүттей жарығын көпке сыйлапты.

Күн соңынан сансыз күндер, жыл соңынан жүздеген жылдар өтіпті. Бірде Күн мен Ай бір сұрақтың шешімін таба алмай, өзара өкпелесіп қалады. Сондағы кінәмшіл сұрақтың қысқаша мәні мынада еді: – Күн жақсы ма, Ай жақсы ма?

Күн айтады: – Мен Жер бетіне сәуле, жылу таратамын. Адамдар ерте тұрып еңбек етеді. Жолға шығып, ұзаққа сапар шегеді. Ұяма батқан соң бүкіл тіршілік атаулысы бір сәт дамыл тауып, демалады.

Ай да уәжді сөзден қалыспайды: – Мен Ай десе аймын. Сен айналаны қараңғыға бояған сәтте түндерді аппақ нұрға бөлеймін. Ақындар айлы түнде жүрегіне жақын жанды өлеңі мен жырына өрнектеп қосады. Балалар ай нұрына шомылып жасырынбақ ойнайды.

Күн мен Айдың өзді-өзін мақтай сөйлеген лебіздерін Жер – Ана байыппен тыңдап, былай депті: – Күнім мен Айым, екеуіңнің сөздерің көңіліме дөп тиді. Сендер болмасаң, мен бусанып жатпас ем. Көсегем көгермес еді. Бірің жылу дарытып, топыраққа түскен дәнге жан бітіресің. Ал Ай болса, мызғыған тіршілікке сұлулық әкеледі. Шаршаған жанға қуат дарытады. Сондықтан екеуің де маған қымбатсыңдар. Күн де, Ай да әманда бірі оңымнан, бірі солымнан туа берсін.

Жер – Ана толғана тұрап: – Менің бағыма орай Күн мен Ай мәңгі жасай беріңдер, – деді. Күн сол сәтте сәулесін молынан төге түсті. Ай да сол мүлгіген түні төңіректі керемет сұлулыққа бөледі.

Содан бері Жер – Ананы мекен еткен төл перзенттері өздерінің ұлын еркелетсе «Күнім» деп, қызына мейірлене «Айым» дейтін болыпты. Дүниеде одан жақсы теңеу болмайтынына еш күмән келтірмепті. (235 сөз)

Мазмұндау жоспары:

Күн мен Айдың сөзге таласуы.

Жер – Ананың байыпты толғанысы.

Күннің сөзі.

Айдың сөзі.

Тірек сөздер: Күн, Ай, Жер – Ана, кінәмшіл.

Ботакөз ерте тұрды. Қардың жауатын кезі болса да, аспаннан ақ ұлпа түспей-ақ қойды. Қараша айы аяқталып, желтоқсанның бірінші аптасы да аяқталуға тақау. Қар жоқ. Ботакөз алғашқы қарды асыға күтті.

Мектепке барарда жылы киініп, аяғына етігін киіп алды. Былтырғы етігі биыл да жарап тұр. Ұқыпты кигендіктен болар, әлі де судай жаңа. Сырмалары сусып, киіп шешкенде оп-оңай ағытылды.

Түске таман күн суытты. Ап-ашық аспанды әп-сәтте қара бұйра бұлт қымтады. Төңірек түнере қалды. Ботакөз үйге жеткенше асықты. Сабақтан келуін күткен әжесі есік ашылысымен:

– Ботакөз, келдің бе? – деді.

– Ия, әже, менмін, – деді де Ботакөз аяз қарыған қолын жылы пеш үстіне жақындата түсті.

– Бері келе ғой, – деп әжесі Ботакөздің алмадай қызарған екі бетін, қолдарын алақанымен уқалай бастады.

Түскі тамағын ішкен соң, Ботагөз ыстық бөлме ішінде балбырап ұйықтап қалды. Көзін ашса сағат үштен асып кетіпті. Сыртқа шығып, беті-қолын жуды. Содан соң, беймарал сабағын орындауға кірісті.

Бір кезде әжесі:

–Қар жауады-ау. Аспаннан ақ ұлпалар түсе бастады, – деп үйге кірді. Ботакөз терезе сыртына көз салды. Дала қараңғы. Электр жарығы жарқырап тұрған тұста баданадай аппақ қарлар жере асыға төгілуде.

Ботакөз қыстың әсем көрінісіне қадалып, ұзақ қарады. Далаға шығып, бірер мәрте аппақ қарларға алақанын тосып мәз болды.

– Әже, қараңызшы, аппақ қар! Жау, жау, аппақ қар.

Әжесі Ботакөздің балаша қуанған, жүрегі толқыған көңілін түсінді.

– Бала ғой, біраз ойнасын, – деді өзі-өзіне.

Сәлден соң:

– Ботакөз, болды енді. Қас қарайғалы қашан. Еретең де күн бар. Кір үйге, жаурап қаласың, – деп шақырды.

Ботакөз үйге кіргенде даланы ақ қар көрпесімен әлі ораған жоқ-ты. Қыстың ұзақ түні аяқталып, таң атқан сәтте дүние түгел аппақ түске боялыпты.

Ботакөз терезеден көз алған жоқ. Тұп-тура ертегі. Үй іргесіндегі алма ағаштарын, бағана сымдарын, көрші үйлердің шатырларын ақ қар ерінбей әспеттеп, аппақ мамықпен қымтапты.

Ботакөз мектепке барғанша асықты. Жол-жөнекей қуана шаттанған балалардың ашық-жарқын дауыстары мен күлкілері анық естілді. Бір-біріне қар атысып, мәз-мейрам. Бетіңе, үстіңе қанша тисе де, ауыртпайды. Жұп-жұмсақ. Жерге құласаң да үстіңдегі киімдеріңе жұқпайтынын айтсаңшы.

Айнала ақ қар. Аппақ әлем. Алғашқы қар. Ботакөз мектепке қанат байлап ұшып келгендей, өзін сергек сезінді. (320 сөз)

Мазмұндау жоспары:

Ботакөздің қарды күтуі.

Аспанды қымтаған қара бұлт.

Аппақ қарды қызықтау.

Қыстың әсем көрінісі.

Тірек сөздер: беймарал, электр жарығы, баданадай.

Жүсіптің ағасы елімізді қоғайтын жауынгер. Бүгінде ол түрлі жаттығуларға, әскери ойындарға қатысады. Ауыр-ауыр кір тастарын көтеру, бес-алты шақырымға жүгіру Жүсіп үшін түк емес. Қайта шыныққан сайын ширыға түскендей.

– Бұрынғыға қарағанда ептірек, жылдамырақ қимылдайтын болғансың, – дейді жауынгер достарының бірі.

– Ілгеріде керіліп – созылып жата беретін. Енді орнынан серіппедей атып тұрады, – дейді өзге бір досы.

Жақсы сөзге Жүсіптің көңілі өсіп-ақ қалады.

Әскери жаттығуларда көзге түскен Жүсіпті командир үйіне барып қайтуға рұқсат берді. Екі апта лезде өте шықты. Кішкентай інісі Күмісбек Жүсіптің жанынан бір елі ұзаған жоқ. Әскери киімдеріне қызығады. Жылт-жылт еткен сары түймелерін ұстайды. Қоңыр түсті тері белдігін өзінің титтей беліне шақтап өлшейді.

Бұлт-бұлт еткен бұлшық етін шап-шағын қолымен сығымдап ұстап:

–Үлкейгенде мен де Жүсіп ағамдай күшті боламын, – деп мақтана сөйлейді.

Ұйықтағанда да Жүсіптің жанына жатады. Атаңның жанында жатсаңшы, – дейді Жүсіп.

– Екі апта ғана жатайыншы сенімен, аға.

– Күмісбек өтінгендей болды.

Сөйтті де, –Екеуіңіздің аранызға жатам, – деді тапқырлық танытқандай қуанышты кейіппен.

Жүсіптің әскери бөлімге қайтатын кезі жақындады. Жолға керекті заттарын, құжаттырын Жүсіп әзірлеп қойды.

–Мә, мына теңгені ал, жолыңа жаратарсың, – деп атасы почташы қыз әкеп берген зейнетақысын Жүсіпке ұсынды.

– Мына бір жақсы кітап екен. Қолың босағанда оқуға әбден жарайды. Өкінбейсің, – деп әкесі қомақты кітапты қол сөмкеге салып жатты.

Анасы да Жүсіптің киім-кешектерін реттестіріп, жәрдемдесті. Әжесі:

– Жүсіп қарағым, абай бол. Тәртіпті бол қашанда, жортқанда жолың болсын, – деп батасын берді.

Күмісбек қана осы кезде үй іргесіндегі бақта жүрген-ді. Қолында сырлы шелек. Ішіне қып-қызыл алмаларды іріктеп салды. Толған мезетте үйге қарай аяғын жылдамдата басты.

– Жүсіп аға, үйдің алмасын әкетіңіз. Өте тәтті. Жеген сайын жегіңіз келе береді, – дейді тамсана.

– Ә, бәрекелді, Күмісбек. Ала ғой Жүсіп, әрі достарың да риза болады. Командиріңе де ауылдың дәмін татқыз, – деді атасы.

– Күмісбектің сәлемдемесі бәрінен де мықты болды, – деп әжесі немересіне ішпей–жемей оң пейіл танытты.

Ертесіне Жүсіпті үй іші жолға шығарып салды. Араларында Күмісбек те бар. Қызыл алма салынған тор себетті әсбеттеп ұстап келеді. (300 сөз)

Мазмұндау жоспары:

Жауынгер аға.

Күмісбектің шаттануы.

Жолға әзірлік

Күмісбектің сәлемдемесі.

Тірек сөздер:серіппедей, командир, ауылдың дәмі.

Жазғы демалыста атасы Қамбарды қалаға ертіп кетті. Қаланың орталығында ағасы тұрады. «Қамбар, менімен жүре ғой. Әрі қаланы көресің, әрі біраз бойыңды сергітерсің», деді.

– Ата, ағамның қалада тұрғаны қандай жақсы. Қаланы көргім-ақ келеді, шынын айтсам, – деп Қамбар атасының жанынан бір елі шыққан жоқ.

– Қалада жүргенде абай бол. Менің қолымнан ұстап жүр қашан да. Әсіресе ағылып жатқан көліктен сақтанғайсың, – деп атасы алдын ала пысықтап жатты.

Мінеки, қала іші. Ауылдағыдай емес, мұнда адам да, көлік те көп екен. Жолдың арғы бетіне өтейін десе, жүйткіген машиналар легі бір толас табар емес. Бір кезде жол қиылысында жанып тұрған қызыл табақша сөнді де, сары табақша жанды. Сөйтті де лезде жасыл табақша жарқ ете қалды. Жол жиегіндегі адамдар осы сәтті күткендей көшенің арға бетіне қарай аяқтарын асыға басып, өте бастады.

– Ата, анау жанып тұрған не? – деп сұрады Қамбар.

–Бұл бағдаршам, – деді ағасы секілді бейтаныс жігіт атасының қолтығынан демей түсіп.

– Е, е, әліппемізде суреті бар еді.

Бейтаныс жігіт сөзге жомарт, ақ көңіл екен. Әлгінде ғана үн қатқан-ды, және сөйлей жөнелді:

– Бұл бағдаршамның айтар әңгімесі бар. Мәселен, ол «қызыл жанса – тоқтай тұр, сары жанса – сабыр қыл, жасыл жанса – жолың болсын, жолаушы», – деп үн қатады.

– Мұны ұғып ал, – деді жол шетіне дейін атасына көмектескен күйде.

Атасы мен Қамбар бейтаныс жігіттің бағдаршам жөнінде айтқан сөзіне риза боп, артта қалған бағдаршамға көз тіге қарап қалды. Бағдаршам ешбір жаңылыспай қызыл, сары, жасыл түсті табақшаларын рет-ретімен жандырып, сөндіреді. Бірақ үн жоқ. Тек бейтаныс жігіттің сөзі құлаққа қайта естіледі. «Қызыл жанса – тоқтай тұр, сары жанса – сабыр қыл, жасыл жанса – жолың болсын, жолаушы».

Қым-қуыт қала тіршілігі ішіне бейтаныс жігіт әлдеқашан сіңіп кеткен. Ал ауылдың жайбарақат қозғалысын қаланың ағыны қатты тұрмысы еріксіз жаулап алса да, атасы мен Қамбар жан-жағына қарайлап келеді. (273 сөз)

Мазмұндау жоспары:

Қамбар мен атасының қалаға келуі.

Жол жиегіндегі бейтаныс жігіт.

Қала тіршілігі.

Бағдаршамның айтар әңгімесі.

Тірек сөздер: бағдаршам, машина, табақша.

АУЫЛ САЛТЫ

Бекзаттың атасы алыстағы ауылда тұрады. Бұрын қалаға келіп тұрушы еді. Соңғы кездері бірлі-жарым малына қарап, үйден шыға алмай жүр. «Демалыс кезінде келерсің» деп жазады әр хатында атасы. «Ата, дем алатын кез де таяу, барып қайтам, шын сөзім» деп жауап қатады Бекзат та.

Атасына берген уәдесін орындауға асыққаны соншалық оқу жылы біткен күннің ертесіне-ақ Бекзат жолға шықты. Ауылдағы атасын көріп, мауқын басып, дастархан басында әңгімелесті. Сүт қатқан шай ішті, тілді үйірер ірімшік жеді, таңдайына бал боп тиген май талқаннан ауыз тиді.

– Немереңіз келіп, көзайым болдыңыз ба? – деп ауыл адамдары әпсетте үй ішіне лық толды.

– Ә, қуанышта шек жоқ. Атасын ұмытпаған Бекзаттың қадамына гүл бітсін. Бір жасы мың болсын, – деп атасының көңілі көтеріңкі.

Көңілді отырыс түннің бір уағына дейін созылды. Ерте сойылған қой еті қазаннан түсіріліп, жөн сұрай келген ауылдастарының алдына тартылды.

– Әңгімеге көңіл бөліп, әрдайым мән-жайды аңғармайсың, – деп ауылдың үлкендерінің бірі Бекзатқа қой басының құлағын кесіп берді. – Ал, жей ғой, балам.

– Рахмет, ата, – деді Бекзат ақ сақалды қарияның ұсынған қолынан сыбағасын алып

Ертеңіне атасын көрші қонаққа шақырды. Бекзатты да шақырды. Дастархан басында күні кешегідей көпшілік. Шайды сораптап, нанды үзіп жеп, әңгіме-дүкен құруда. Бекзаттың атасы сөйлегенде, өзгелері тыңдай қалады, сабыр сақтайды.

– Көпті көрген, ел таныған, – дейді бірі.

– Халықты тыңдай білгеннің арқасы да, шіркін. Әлі де сый-құрметке ие, – дейді екіншісі.

– Әңгімесі көкейге қонады. Жасы егде тартса да уәжді сөзін айтсаңшы, – деп үшіншісі қостай сөйлейді.

Тамақ желініп болған соң, атасы мен немересі үйге қайтты.

– Мінеки, балам, ауылдың көне, әрі ғибратты салтының бірі осы. «Алыстан алты жасар бала келсе, алпыстағы ауыл ағасы алдынан шығады» деген. Екі күннен бері ауылдастар саған жайылып жайлау, жиналып төсек болып жатыр. Бұнысы – көпшіл бол, көпті тыңдай біл дегені. Көптің алғысын ал, кем болмайсың, – деді атасы Бекзаттың бетін, келте қиылған мойылдай шашын сыйпалап.

Бекзат орнынан аунап түсіп, атасының еті қаша бастаған сіңірлі қолын қыса түсті. Алақаны ып-ыстық. (296 сөз)

Мазмұндау жоспары:

Бекзаттың атасына берген уәдесі

Атасының үйіндегі көңілді отырыс

Көрші үйге қонаққа бару

Ауылдың көне, әрі ғибратты салты

Тірек сөздер: ірімшік, көзайым.

СЫБАҒА

Күн суытып, аяз қарып, жолға шығу қиындап кетті. Сөйтіп, Сағат қысқы демалыста атасының ауылына бара алмады.

«Қаңтарда ауылға барам, ата» деген ем. Өтірікші болдым, мінеки, – деп Сағат өкіне, бармағын тістеді.

Атам сенің келе алмайтыныңды білмейді емес, біледі. Анада: «Қар қалың түссе, ауылға барам деп әуреленбей–ақ қойсын» деп жазыпты хатында. Қысқа арнап сойылған соғымнан атам саған сыбаға алып қойыпты, – деді үлкен ағасы Медеу.

– Атам қашан да өзін емес, бізді ойлап жүреді, – деді Сағат аптыққан көңілін басып.

Сағат пен Медеу атасының ауылына жазғы демалыста бір-ақ барды. Атасымен мәре-сәре құшақтасып, амандасты. Күні бойы атасының жанынан бір елі қалмай, шөп жинасты, қораларды жөндеуге көмектесті.

Кеш түсе кең дастархан жайылып, піскен ет салынған табақ атасының алдына тартылды.

Атасы сырбаз қозы сойған екен. Сонымен бірге сүрленген қазы мен бір жапырақ кепкен ет көзге бірден-ақ байқалды.

Атасы сүрленген ет пен қазыны Сағаттың алдына жақындатып:

– Же, балам, – деді.

– Ата, мен жаңа ет жегім келеді.

– Ә, асықпа, балам, оны да жейсің. Алдымен қыс бойы сақтаған сыбағаңнан ауыз ти, – деп атасы көне қоймады.

Сөйтті де:

–Ілгеріде қой сойылып, қол қусырып күтсе де, соғым кезінде келе алмаған мейманы сыбағасы асылмаса «Мені есіне алмапты. Өзі жеп қойыпты» деп өкпелейді екен. Сол сияқты қазы мен осы бір жапырақ ет сенің сыбағаң, – деді. Атасы сөзін қайтадан жалғастырып:

– Ілгеріде ілулі тұрған осы сүр етпен қазыға көз түскен сайын «Сағатжан қашан келер екен, сыбағасынан тезірек дәм татса екен» деп, жақсы ниетпен жүруші ем, – деді етті пышақпен ептеп болған соң.

Атасы, Сағат және Медеу дастарханға қол созып, дәм татып отырды. Сағат атасының берекелі көңіліне, бір асым етті өзі келгенше сақтап, сарғая күтіп жүрген пейіліне бір жасап қалды. (255 сөз)

Мазмұндау жоспары:

Қысқы демалыс

Сағаттың өкініші

Атасының ауылында

Кешкі ас

Сақталған сыбаға

Тірек сөздер: сырбаз қозы, сүрленген ет, мәре-сәре.

ЖАҢА ЕТІК

Сенбіден жексенбіге қараған түні қар мол жауды. Таңертең ерте тұрған Қорғанбек терезеден сыртқа көз салды. Айнала аппақ-ау, шіркін! Ағаштың бұтақтары иілген. Үйдің жанындағы электр бағанасы төбесіне ақ ұлпалы бөрік киген.

– Қандай керемет, ата! – деп кеудесіне сыймаған таңданысын Қорғанбек дауыстай айтты.

– Биыл қыс ертерек түсті-ау. Қорғанбекке қысқы аяқ киім де алмаған ек, – деді мамасы ренішті көңілмен.

– Онысы несі түге. Бүгін күн жексенбі. Мектепте демалыс. Базарға барып, таңдап, тәуір бір етікті сатып әкеліңдер, – деп папасы мен мамасына ақыл сала сөйледі.

Қорғанбек үйде қалды. Атасы отын жарды. Майдаланған ағашты Қорғанбек үйге тасыды. Екеулеп пеш жақты. Үй-іші демде-ақ ысыды. Аязға жаурап-ақ қалған екен, жылы бөлмеде Қорғанбектің беті алаулап қызара түсті.

– Күн суық ә, ата, – деді Қорғанбек малдас құрып отырған атасының оң аяғын баса түсіп.

– Ә, қардың ызғары болады да, тәйірі. Әр нәрсенің уақытында болғаны дұрыс, – деп атасы қыстың түскеніне риза пейіл танытты.

– Аспаннан қар емес, нан жауып тұр, балам, – деп Қорғанбекті барқыт шапанының етегімен орап алды.

«Қар емес, нан жауып тұр» дегені несі, деп сұрамақ еді, атасы күмәнді ойын сейілтті.

– Қар мол жауса, көктемде бидай бітік өседі. Мақта қырманы берекелі болады. Мал жем-шөптен тарықпайды. Бұның бәрі ел-жұрттың наны емей, немене!

Атасы екеуі үйді жылытып, есік-терезелердегі саңылауларды бітеп болғанша, мамасы мен папасы келді. Қолдарындағы себет іші топ-томпақ.

Ішке кіре салысымен:

–Қорғанбекке етік алдық, – деп мамасы қуана тіл қатты.

Қорғанбек себет ішіндегі ораулы қағазды біртіндеп жазды. Көзіне жып–жылтыр, қоңыр түсті, табаны қалың етік түсті. Демде жіп бауын босатып, аяғына өлшеп көрді. Өзіне құйып қойғандай. Бөлме ішінде ерсілі-қарсылы жүріп көрді. Етігі әдемі, әрі жеңіл екен. Өзі емес, бәтеңкесі қозғалып жүргендей.

– Ата, мен қатты қуанып тұрмын, – деді Қорғанбек бір кезде жүзі бал-бұл жанып.

Әрине, түсінемін, балам, – деді атасы

– Осы Қорғанбек қызық. Аяқ киімге де қатты қуана ма екен?

– Қорғанбек дұрыс айтады. Ілгерідегілер айтқан екен: «Дүние тапсаң, балаңды киіндір. Меккеге барғандай әсерде болады» деп. Мінеки, дәл осы жәйтті Қорғанбек балам басынан кешті. Жаңа етік балаға қуаныш сыйлады.

Бөлме ішіндегілер осы сәтте Қорғанбектің қуанышына түгелдей ортақтасқан болатын. (320 сөз)

Мазмұндау жоспары:

Мол жауған қар

Қорғанбектің таңдануы

Атасының ақылы

Атасы мен Қорғанбек

Қорғанбектің жаңа етігі

Қорғанбектің қуанышы

Тірек сөздер: электр бағанасы, риза пейіл таныту.

Ұялас күшіктердің арасынан төсі аппақ күшікті таңдап алып, Ақтөс деп ат қойды. Нұрлыбектің күндегі ермегі осы. Екі аяғын алға жіберіп, басын жоғары көтерген күйі, салпаң құлағын түре қарағаны таңданғаны сықылды. Есік алдындағы қыт-қыттаған тауықтарды қуып, маза бермейді. Нұрлыбек оған мәз. Ішек-сілесі қатып, еркелетеді.

–Жануарлар дүниесінен сурет салыңдар, – деген апайдың тапсырмасы Нұрлыбектің есіне Ақтөсті түсірді. Аз-кем ойланды да, шапқылап жүрген кезін салайын деп, орнынан қозғалып кеткенін өзі де байқамай қалды. Күшігі жүгіріп келіп, асыла кеткендей.

Нұрлыбек қолына қалам алды. Сәлден соң қағазын алып, төргі бөлмеге кірді.

– Әже, Ақтөстің суретін салдым!

Әжесі иіріп отырған ұршығын қасына қойды да:

– Шынында да, аумайды екен, – деді суретке қызыға қарап.

Кешкілік әкесі Нұрлыбектің дәптерін қарап отырып, суреттегі Ақтөсті көрді. Жазу дәптерін ашса, онда да Ақтөс туралы әңгіме. Оның салпаң құлақ екенін, орынсыз үрмейтінін жазыпты.

– Бұл бала сонда Ақтөсті зерттеу үшін оқып жүр ме? – деді әкесі қабағын шытып. – Мектептің бағдарламасы да қиын, игере алмай, бір күні бізді ұятқа қалдырар.

– Е, бала да тәйірі, – деді папасы. – Сен хоккей, футбол болса теледидар алдынан кетпейсің ғой...

– Сабақтан нашарлап кетсе ше?

– Ешнәрсе етпейді, есі бар Нұрлыбектің. Ақтөсін таза ұстайды. Сабақ оқыса күшігі кедергі жасамасын деп, жіпке байлап қояды. Осының өзі ақылы барлығын аңғартады емес пе?!

Әкесі уәжді сөзге тоқтады.

Күндер өтті. Ақтөс те үлкейді. Сонда да еркелеуін қойған жоқ. Күн сайын Нұрлыбекпен біргемал өрісіне шығады. Бірінші болып ауылға жетеді. «Мал келе жатыр» дегендей, қашан үйдегі үлкендер малдың алдынан шыққанша үруін қоймайды.

Нұрлыбектің әкесі де Ақтөстің мінезіне әбден қаныққан. Малды байлау үшін қораға қарай беттейді. Ақтөс болса, қос жанары жарқылдап, соңынан еріп барады. (252 сөз)

Мазмұндау жоспары:

Ұялас күшіктер

Нұрлыбектің ермегі

Апайдың тапсырмасы

Әкесінің уәжді сөзге тоқтауы

Ақтөстің еркелігі, мінезі.

Тірек сөздер: хоккей, футбол.

Ерте, ерте, өте ерте заманда бір дана қария өмір сүріпті. Оның көргені көп, өмірден тоқығаны мол болыпты. Күндердің күнінде ауылға бір саудагер келіпті. Ол алыс елден ат арытып, жол азабын тартса да, өмірі темекі тартпақ түгілі, оны көрмеген, естімеген елге темекі жапырағын әкеліпті.

– Ау, жараңдар, бәрің де бермен қараңдар. Мінеки, керемет жапырақ әкелдім. Алыңдар. Бұны қағазға әспеттеп орап, түтетіп, түтінін сорсаңдар, рахатқа бөленесіңдер. Талай-талай аурудан құлан таза жазыласыңдар, – деп саудагер ауылға кіре бермесін-ақ жар салыпты.

Темекі жапырағын көрмеген ауыл адамдары жапатармағай жиналып, қолға алып, көре бастайды.

Сол кезде жеті таудың арға жағына аяғы жеткен, үш теңізді кешіп өткен дана қария былай депті:

– Саудагер рас айтады. Бұл жапырақты қағазға ораса, темекі болады. Оны тартқан адамды ең қабаған ит те қаба алмайды. Үйіне әккі ұрының бір де бірі түспейді. Және де бір ерекшелігі – ол адам қартаю дегенді бұл жалғаннан білмей өтеді.

Өзінің сөзін қолдап, қуаттаған дана қарияға саудагер әбден разы болыпты.

–Көрдіңіздер ма, ақ сақалды қария дұрыс айтады, – депті.

– Ата, – депті сонда бір жас бала. – Айтыңызшы неге темекі шеккен адамды ит қаппайды? Неге үйіне ұры түспейді? Неге ол адам қартаймайды? Әдемі қартайып, менің атам секілді абыз ата болғаны жақсы емес пе?

– Сұрағаның орынды. Жауабын берейін. Ең алдымен, темекі тартқан адамның өкпесі тесік болады. Содан соң, ол түні бойы кеудесін басып жөтеле береді. Ал жөтелген адамның үйіне кәнігі ұры аяқ баспайды. Үй иесі ояу деп ойлайды.

Қабаған иттің жоламайтын себебі, темекі тарқан адам сәл-ақ уақыттан кейін қуаты кемейіп, қолына таяқ ұстауға мәжбүр болады. Қолында таяғы бар адамға есі бар ит жоламайды. Ондай адамнан ит қорқады.

Күш қуаты азайған адам ұзақ жасаушы ма еді. Ауру меңдеп, күн санап кеселі көбейе түседі. Сөйтіп, темекі тартқан адам ұлғайған жасқа жете алмай, орта жолда опат болады. Мінеки, балам, менің айтпағым осы еді, – деді абыз қария.

Аталы сөзге иланған бала саудагердің жанынан шетке ығысып, үйіне қарай қуана жөнелді. Өзгелер де әп-сәтте темекі жапырағын сатып алудан бас тартып, өз жөндеріне кетіпті. Содан бері сол ауылда бірде-бір адам темекі тартпайды екен. (320 сөз)

Мазмұндау жоспары:

Дана қария

Саудагердің ауылға келуі

Саудагер мен қарияның сөзі.

Жас баланың сауалы.

Дана қарияның жауабы.

Аталы сөздің мәні.

Тірек сөздер: саудагер, қария, абыз.

КӨК БӨРІ МЕН ИТ

(мысал)

– Көшпелі елдің тәңірісі – Көкбөрі. Көкбөрінің зеңгір көкке басын тіреп, қасқиып отырған бейнесі де осы халықтың туында көрініс тапқан, – деді сексеннен асқан Дархан ата немерелері Серік пен Берікке және Айгүлге қарап.

– Ата, біздің халық көшпелі өмір сүрген ә? – деді Серік.

– Кең далада емін-еркін тіршілік еткенін айтсаңызшы, – деді Берік.

– Көкбөрі де ұлан-байтақ жердің иесі мен киесі, – деді Айгүл қашан да сөздің парқын дәл табатын әдетімен.

Көкбөрі жайлы абыз ата өз немерелерін ортаға алып және бір әңгіменің шетін шығарды.

– Көне замандарда Ұлы даланың пірі – Көкбөріге үй жануары, адамның сенімді досы – Ит жолығыпты. Екеуі едәуір әңгімелесіпті, өз жағдайларын баян етіпті. Өзара тыныс–тіршіліктерінен жан-жақты хабардар болыпты. Көкбөрі кең далада емін-еркін өмір сүріп жатқанын айтыпты. Ит болса, үй күзетіп, мал-жанды қоғайтынын тілге тиек етіпті.

– Кең далада өмір сүру керемет! – деді Көкбөрі.

– Үй күзетемін. Өзімнің ием бар. Ол сорпаның сүйектерін алдыма тастайды. Соны беймарал кеміріп жатамын, – дейді Ит. Содан соң:

– Сен ешқандай қиындық көрмейсің ба? – деді Ит.

– Неге қиындық көрмеске. Қиындықтар шаш етектен. Азық-түлік іздеуге тура келеді. Көк күшіктеріңді адам баласынан сақтау да оңай емес. Бірақ өз несібеңдіөзің тауып жегенге не жетсін, – дейді Көкбөрі.

Көкбөрі өз сөзін тәмамдап, Итке қарайды.

–Сен ше? Сенде бәрі жақсы ма? – дейді.

– Иә. Менің өмірім рахат. Сен секілді азық-түлік іздеп, жер дүниені кезіп кетпеймін. Үйдің иесі таңертең, түсте және кешке үш мезгіл тамақ береді. Сол жетеді. Аш емеспін, – дейді Ит арс-арс етіп.

– Онда сенің неге мойын жүнің түп-түгел түсіп қалған? – дейді Көкбөрі қаны сыртқа теуіп тұрған Иттің жаралы терісіне көзі түсіп.

– Бұл мойындағы жіптің ізі ғой. Үйдің иесі мені үнемі темір шынжырға байлап ұстайды. Ендігіде байламайтын болды. Темір үйшік жасатып жатыр. Соған қамап қояды. Одан да сен сұрағыңды қоя бермей, біздің үйге жүр, Көкбөрі. Екеуіміз қиналмай ғұмыр кешелік, – дейді Ит.

Көкбөрі ұзақ ойланды. Сөйтті де:

–Жоқ. Сенің өмірің таранған тотықұстай темір тордың ішінде өтеді екен. Маған сенің өмірің ұнамайды. Темір шынжырға мойныңды қиғанша, кең далада еркін жүргеніңе ешнәрсе жетпейді. Темір үйшігіңде қалмаған тіршілігің де өзіңе бұйырсын. Дүниенің төрт бұрышына табаныңның ізі тимесе, шынайы өмір сүрдім деп қалайша айта аласың.Үй иесіне телміріп нәр тартқанша, көсіліп жүріп, ілгері ұмтылып күн кешкенге не жетсін. Бара бер өзің таңдаған темір құрсауына, – деп Көкбөрі Иттен ұзап кете барды.

Абыз ата өз әңгімесін аяқтады. (350 сөз)

Мазмұндау жоспары:

Көшпелі елдің тәңірісі – Көкбөрі.

Абыз атаның әңгімесі.

Көкбөрінің итке жолығуы

Көкбөрінің қайғысы

Көкбөрінің итпен қалмауы

Тірек сөздер: көкбөрі, абыз ата, қасқа ит, беймарал.