Техникамен жабдықтау. Қазіргі кезде техниканың басым көпшлігі тозған, оларды жөндеу үшін көптеген шығындар жұмсау қажет. Соңғы 5-7 жылда фермерлер жаңа техника сатып ала-алмады. Бір машинаға шаққандағы өңделетін жер көлемі өте көп. Мысалы: шынжыр табанды трактор үшін — 123, доңғалақты трактор үшін - 48 га.
Машина-технологиялық станциялардан техника жалдап алу фермерлер үшін өте қымбатқа түседі. Мысал үшін, "Центр-Сервис Сельхозмеханизация" өндірістік кооперативінің есептеулері бойынша 1 гектар жерді мақта жинайтын комбайнмен жинау 13297 теңгеге түседі екен. Бұл фермерлердің жұмсайтын барлық шығынының 30-40 пайызын құрайды деген сөз. Ал кооперативтен ақылы қызмет сатылатын болса, онда шығын көлемі, фермердің өзінде мақта жинайтын техника болған жағдаймен салыстырғанда 50-60 пайызға көбейеді екен. Себебі кооператив тікелей өз шығындарына 38% үстеме шығындар, 30% көлемінде мекеменің даму, қорына аударылатын қаражатын және 20% қосымша құн салығын қосады.
Техниканың басқа да түрлерін арзан бағаға жалға алу фермерлер үшін өзекті мәселе болып отыр. Сондықтан да олар техника жалдаудың түрлі жолдарын қарастыруда: көршілерден таныстарынан, ағайындарынан уақытша пайдалануға алу және т.б. Бірақ бұл мәселені шешудің уақытша ғана шаралары екендігі әркімге де мәлім. Техникамен сенімді тұрде қамтамасыз ету үшін фермерлер ірірек құрылымдарға біріккендері жөн.
Мақта өңдеу және сату мәселелері. Оңүстік Қазақстан облысында мақта өңдейтін кәсіпорындар желісі бар. 10 мақта зауытының алтауы Мақтаарал ауданында орналасқан, бір-бірден Шымкент, Түркістан қалаларында бар. 1999 жылы Шардара ауданында 1 жаңа мақта зауыты іске берілген. Бұл мақта өңдеу кәсіпорындарының құқықтық ұйымдастыру формалары ашық және жабық акционерлік қоғамдар түрінде құрылған. Шикізаттық мақтаны өңдеу барысында оның өсімдік майын алуға жаратылатын дәні (май шығымы 17%), түбіт, линт, улюк сияқты қосымша жанама өнімдер алынады. Май өндірумен "Шымкентмай" акционерлік коғамы айналысады. Ал сонғы жылдары осы май шығаратын зауытпен бәсекелес мақта дәнін өндейтін шағын кәсіпорындар пайда бола бастады.
Облыстың макта зауыттарының жалпы өнім өндіру қуаты бір кезеңде (жылына) 370000 тонна мақта шикізатын өңдеуге есептелінген. Зауыттардың бұл қуаты бізде нақты бар және жобадағы мақта көлемдерін өңдеуге толық мүмкіндіктер береді. Фермерлер мақтаны сатып алушыларды өз таңдаулары бойынша белгілеуге құқылы. Шынын айтқанда, фермерлер өздеріне жақын орналасқан кәсіпорындармен келісім-шартқа отырғанды дұрыс көреді. Кейбір зауыттар фермерлерге ақшалай несие немесе тұқым, жанар-жағар май, химикаттар түрінде материалдық ресурстарды мақтамен өтейтіндей тұрғыда алдын-ала береді. Ал іс жүзінде фермерлер өз мақтасын қымбаттау бағаға сатып алушыларға бергенді дұрыс көреді. Ондай сатып алушылар Қазақстанның әр жерінен немесе Ресейден, Белорустан, Балтық жағалауы мемлекеттерінен келген коммерсанттар болуы мүмкін. Әрине, фермерлерге алдын-ала қаражат немесе материалдық ресурстар берген зауыттар фермерлердің мақтамен емес ақшамен есептескендерін жақтыра қоймайды. Сол себептен де өткен жылы Мақтаарал ауданы бойынша мақтаны ауданнан тысқары жерге шығаруға тиым салынған болатын.
Жергілікті басқару орындарының мұндай тиым салу шаралары құқықтық тұрғыдан алғанда орынсыздау, мәселені біздің ойымызша басқаша шешкен дұрыс болар. Ол үшін бұл мәселеге мұқият талдау жасап, орынды шешім кабылдау қажет.
Бұл жерде жасалған келісімнің нақты шарттарына дұрыс көңіл аудару керек. Шындығын айтқанда, фермерлер мен зауыттардың арасында жасалатын келісім, әсіресе олардың бір-бірімен есептесулері жағынан күрделілеу. Мысалы "Мырзакент" акционерлік қоғамы мақта шикізатына қойылатын бағаны анықтағанда төмендегідей формуланы қолданады:
Ц= (L-26%)-ПхН,
Бұл жерде:
Ц — 1 тонна шикізаттық мақтаның бағасы;
L — Ливерпуль Мақта Ассоциациясының мақта талшығына белгілеген бағасы;
П — 1 тонна мақта талшығын алу үшін жұмсалатын еңбектің бағасы;
Н — мақтаның сортына мүдделі мақта талшығының нормалық шығымы.
Төменгі сапалы мақта тапсырғанда 1 тонна мақтаның бағасы төмендегідей мөлшерге кемиді: 2 сортты — 5%, 3 сортты — 10%, 4 сортты — 20%, 5 сортты — 45%.
Бұл келтірілген формула бойынша есеп-қисап жасау, әрине, әрбір фермердің қолынан келе бермес, өйткені олардың қолында Ливерпуль мақта ассоцияциясының мақта шикізатына қойылған нақты бағасы қажетті мезгілде болмайды ғой. Екіншіден, мақтаны өңдеуге қажетті қызметтерге қандай жорамал бағаның қойылатындығын фермер біле алмайды. Үшіншіден, шикізаттық мақтаның сапа көрсеткіштері сатып алушының, яғни зауыт зертханасында анықталады. Сондықтан да сот орындарына жүгінетіндей карама-қайшылық туған шақта фермердің істі жеңіп шығуы екіталай, өйткені ол өзіне кажетті ақпараттармен қаруланбаған.
Келісім-шарттар жасалған сәтте тек фермерлер жағының жауапкершілігі басым көрсетіледі. Өз тарапынан шартты бұзған фермерге катаң айып төлеу талабы қойылған. Ол несие сомасын, негізгі қарыздың 15% мөлшерінде айып пұл және тауарлай немесе ақшалай 35% жылдық несие төлемін төлеуге тиісті. Онымен қоймай барлық шығындарды өтегенмен фермерлер келісім-шартты орындаудан босатылмайды. Ал келісім-шартта мақта зауытының нақты қай уақытта материалдық ресурстар немесе қаражат беретіндігі көрсетілмеген. Осы мәселелер дұрыс шешілсе, фермерлер зауыттармен тұрақты түрде жұмыс жасауға, мақталарын тек соларға тапсыруға мүдделі болған болар еді деген ойдамыз.
Мақта зауыттарының арасында үлкен бәсекелестік бар екендігі де мәлім. Баға жөнінде де көп қарама-қайшылық бар. 1999 жылы шикізатттық мақтаның 1 тоннасы үшін 25000-32000 теңге (180-225 американ доллары) көлемінде сату бағасы белгіленген болатын. Ал 2000 жылы бұл баға 45000 теңгеге (315 долл.) дейін көтерілді. Кейбір ірі шаруашылықтар мақта талшығын зауыттарда сақтауға қалдырып, нарық конъюнктурасына, бағаның өзгеруінен кейінірек сатуға шешім қабылдауда. Мысалы "Ақтөбе" өндірістік кооперативі 2000 жылдың қаңтар айында 1 тонна мақтаны 800 долларға сатса, ал 2000 жылдың ақпан-маусым айларында 1100-1200 доллар есебінен өткізген.
Мақта зауыттары мақта талшықтарын ішкі рынокта сатқан және алыс шет елдер мен ТМД елдеріне жіберген. Осыған орай бұл зауыттардың пайда көзінің басым бөлігін мақтаны шетелдерге сатудан түскен қаражаттар құрайды. Республика ішкі рыногында мақтаға деген сұранымның өте үлкен болуына қарамастан, зауыттар үшін оны шет елдерге экспортқа шығару тиімдірек болып отыр. Өйткені бұл жағдайда қосымша құннан алынатын салық деген біраз жеңілдіктер бар көрінеді.
Достарыңызбен бөлісу: |
