Мақалада тыңайтқыштарды талғамды енгізу кезінде мөлшерін оңтайлау жолын анықтаудың екі

134

* * *

Мақалада тыңайтқыштарды талғамды енгізу кезінде мөлшерін оңтайлау жолын анықтаудың екі 

жолы қарастырылған. Егістік алқабының ǩр элементарлық бөлігіне қажетті тыңайтқыш мөлшерін 

анықтау ǩдістері ұсынылды.

In  work  two  approaches  to  statement  of  a  problem  of  optimisation  of  doses  at  the  differentiated 

application of fertilizers are considered. The methods, allowing to defi ne optimum doses of fertilizers for 

each elementary site of a fi eld are offered.

УДК 631.313.5.001.57.

ИНЕЛІ-ТІСТІ ЖҰМЫС ОРГАНЫ БАР ТОПЫРАҚ БЕТІН ӨҢДЕУ МАШИНАЛАРЫНЫҢ 

ЖҰМЫС ОРГАНЫ ҚҰРЫЛЫСЫН ЖЕТІЛДІРУДІ НЕГІЗДЕУ

RATIONALE FOR IMPROVING NEEDLE-TEETH MACHINE

DESIGN FOR THE SURFACE SOIL

Имашева Ж.Қ., Жұмағұлова Д.М., Сапаров О.

Imasheva JK, Zhumagulov DM, Saparov O.

«С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті» АҚ

ůдетте, топырақ өңдеу машиналары өңдеу түріне байланысты топырақты аударып өңдеу, аудармай 

өңдеу  машиналары  болып  бөлінеді.  Аударып  өңдеу  машиналары:  жер  жырту  операцияларын 

орындайтын ǩртүрлі соқалар болса, топырақты аудармай өңдейтін машиналар ǩртүрлі сыдырғылар 

(культиваторлар)  болып  есептеледі.  Мұндай  құралдарды  топырағы  жел  эрозиясына  ұшыраған 

аймақтарда кең қолданады. 

Солтүстік  Қазақстан  аймағында  дǩнді  дақылдарды  егіп  өсіруде  ǩдеттегі  технология  бойынша 

топырақ  бетін  өңдейтін  операцияның  ǩлі  де  болса  маңызы  жойылған  жоқ.  Операцияның  мақсаты 

- топырақ бетін қопсытып, тексілеп ылғал жабу, шыққан арамшөптерді жою жǩне т.б. Бұл уақытта 

олардың  жұмыс  органдары  топырақ  бетінде  бұрынғы  паяның    75  пайызын  сақтау  керек.  Бұл 

операцияны орындауға БИГ-3А, БМШ-15, БМШ-20 инелі-тісті тырмалар қолданылады.

Бұл  тырмалардың  жұмыс  сапасын,  яғни    топырақты  қопсыту  дǩрежесін  көтеру  үшін  оның 

жұмыс  органдарының  шабуыл  бұрышын  ұлғайту  керек.  Бірақ  бұл  кезде  топырақ  қопсыту 

дǩрежесін  көтерумен  бірге  керісінше  паяның  сақталу  дǩрежесі  төмендеп,  жұмыс  тарту  кедергісі 

ұлғаяды.  Негізінде  бұл  тырмалардың  оптималдық  жұмыс  жылдамдығы  10...12  шақ/сағ  аспайды. 

Мұндай  жылдамдықта    жұмыс  істеу  қуаты  толық  тракторлардың  энергетикалық  қасиеттерін 

толық  пайдалануға  мүмкіншілік  бермейді.  Осы  кемшілікті  жоюдың  жолы,  біздің  ойымызша,  бұл 

құралдардың жұмыс органдарының топырақпен ǩрекеті үрдісін өзгерту болып табылады. Ол үшін 

жұмыс органының құрылысын өзгерту қажет. Бұл ой конструктивтік тұрғыдан өнертабысқа авторлық 

куǩлікпен (А.С. № 852192, А 01В 21/04  1981г.) жǩне алдын ала патентпен (КZ 17488, А01 В 21/04, 

2006 г.) қорғалған. Ал теориялық тұрғыдан бұл жағдайда келесідей дǩлелдеуге болады. 

Жұмыс органның топырақпен ǩрекеті кезінде  паяның сақталу мөлшері, құралдың тарту кедергісі тек 

қана топырақ жағдайына, оның жұмыс істеу  тереңдігіне ғана байланысты емес, сонымен қатар оның 

топырақпен ǩсерінің ұзақтығына байланысты. Бұл айтылған мǩселені теориялық  тұрғыдан дǩлелдеп 

көрейік. Инелі тісті дискілі жұмыс органының топырақты өңдеу үрдісі келесідей орындалады.

Трактордың  ілмектегі  тарту  күші  (Р

іл

)  ǩсерінен  дискілік  жұмыс  органына  айналдыру  моменті 

беріледі. Ол жанама тарту күшіне Р

ж

 бөлінеді. Дискінің айналуы топырақтан туатын кедергі ілініс 

күштің F

іл

 жǩне Р

ж

 күштерінің ǩсерінен болады. Кедергі күштің F

іл

 мөлшері  бір жағынан топырақтың 

жағдайына (қаттылығы, ылғалдығы), екінші жағынан, жұмыс режимінің (жүріс жылдамдығы, өңдеу 

тереңдігі, жұмыс органның салмағы) жǩне т.б параметрлерге байланысты болуы мүмкін.

Қалай болғанда да, құралдың жұмысты орындау барысында қажетті талапты орындап агрегаттың 

135

жұмысшы  тарту  кедергісі  аз  болуы  керек.  Бұрынғы  орындалған  зерттеулер  нǩтижесіне  қарағанда 

құралдың жұмыс сапасы мен тарту кедергісі бір-бірімен тығыз байланысты.

Мысалы F

іл

≥Р

ж

 болып, онда айналу Р

ж

 ǩсерінен болып, жұмыс кедергісі азаяды. Егерде  F

іл

≤Р

ж

 

болса онда жұмыс органы (ине) топырақтан шыққанша топырақ ішінде сүйретіліп кедергінің өсуіне 

жǩне паяның азаюына ǩкеліп соғады.

Сондықтан, инелі-тісті жұмыс органы бар топырақ бетін өңдейтін құралдың жұмыс кедергісін 

азайту  үшін  иненің  топырақпен  ǩрекеті    ұзақтығын  (L),  яғни  топырақ  ішінде  сүйретілуін  азайту 

болып  табылады  деген  тұжырымға  келуге  болады.  Ол  үшін  топырақтың  өзінің  кедергісін  (F

іл

) 

пайдаға  қолдану  қажет.    Былайша  айтқанда,  ине  топырақ  ішінде  сүйретілмей    тек  қана  шаншу 

үрдісін орындап, топырақта шаншу жиі-жиі болуы қажет (сурет).

Бұл  жағдайға  қол  жеткізудің  жолы,  дискіде  ǩрбір  ине  топсалы  орналасып,  жұмыс  барысында 

топырақтағы ине бір орында тұрып, алдыңғы ине топыраққа енгенде, бұл ине өз бетімен топырақтан 

шығып кетуі керек. Осы айтылған жағдайда жұмыс істей алу мүмкіншілігін  іске асыру жолында 

инелі дискінің  құрылысын  өзгеріске енгізу қажеттігі техникалық тұрғыдан дǩлел тауып отыр.

  Инелі-тісті  тырмалар  кедергісі  машинаның  конструктивтік  алым  еніне  емес,  оның  жұмыс 

органының  топырақпен  ǩрекеттесетін  инелерінің  санына  жǩне  иненің  топырақтағы  ізінің 

ұзындығына байланысты деп айтуға болады, ол үшін инелі-тісті табақшаның топырақпен ǩрекетін 

қарастырайық.

Жұмыс 

үрдісі 

барысында 

табақшаның 

діңгегіне 

М

айн

  моменті  беріледі.  Бұл  моментті  жанама  күшпен  Р

ж

 

айырбастауға болады. 

Дискінің айналуы барысында ине топыраққа А нүктесінде 

кіре бастап толық В нүктесінде өндеу тереңдігіне толық батып 

ǩрі  қарай  сүйретілудің  ǩсерінен  топырақтан  С  нүктесінен 

шығады.  Иненің  топырақ  ішінде  жүрісі  АВС  доғасымен, 

ал  топырақ  бетінде  АС  ұзындығымен  өтеді.  АВС  доғасы 

екі  циклойданың  шеті  деп  түсінуге  болады.  Неғұрлым  АС, 

яғни  шұнқырдың  топырақ  бетіндегі  ұзындығы  ұзын  болса, 

солғұрлым  кедергі  көбейеді,  ал  ол  шабуыл  бұрышының 

өлшеміне,  топырақ  жағдайына  жǩне  жұмыс  режиміне 

байланысты жǩне паяның сақталу дǩрежесіне ǩсер етеді.

ůдетте  тіркемелі  жер  жыртпайтын  бір  машиналы  агрегаттардың  жұмыс  тарту  кедергісі  келесі 

өрнекпен есептеледі:

                   

)

(

i

f

G

kB

R

м

м

м

a

±

+

=

                                                          

(1)

мұнда к – машинаның меншікті кедергісі, кН/м;

В

м

 – машинаның конструктивтік алым ені, м;

G

м 

- машинаның салмағы, кН;

f

м  

- машинаның доңғалақтарының дөңгелеуге кедергі коэффициенті;

i - танап бетінің еңкіштегі, град.

Бұл өрнектің бірінші буыны жұмыс органдардың топырақпен ǩсерінен, ал екінші буыны машинаның 

өзін сүйреуден туатын кедергілер. Бұл өрнек бойынша агрегаттың жұмыс тарту кедергісінің шамасы 

бірінші буын мөлшеріне байланысты екені анық. Ал ол өз кезегінше, машинаның алым ені тұрақты 

болған жағдайда, тек қана меншікті кедергі мөлшеріне байланысты. ůрине меншікті кедергі жұмыс 

жылдамдығы ұлғайса олда ұлғаятыны белгілі жағдай.

 Қарастырылып отырған құралдардың құрылысына сǩйкес келесідей  өрнекті  ұсынуға болады: 

               

)

(

i

f

G

К

L

N

R

м

л

ж

a

±

+

=

                                                        (2) 

мұнда N

ж

 – топырақпен ǩсерлесетін инелер саны, дана;

L - иненің топыраққа ǩсерінен пайда болатын шұңқырдың топырақ бетіндегі ұзындығы, м.

к – машинаның меншікті кедергісі, кН/м.

136

Бұл  өрнек    агрегаттың  кедергісінің  мǩнінің  иненің  топырақтағы  ізінің  ұзындығына  сǩйкес 

екендігін дǩлелдейді. 

Келешектегі мақсат осы жұмыс органының бір данасын металдан дайындап, жұмыс істей алу 

мүмкіндігін жǩне технологиялық пайдалану көрсеткіштерін сынақ жүзінде дǩлелдеу.

* * *

При  возделывании  зерновых  яровых  культур  в  зоне  Северного  Казахстана  выполняется 

операция ранне-весеннего боронования, и для ее осуществления широко распространены бороны-

мотыги  с  игольчатыми  дисковыми  рабочими  органами.  В  статье  предлагаются  конструктивные 

усовершенствования  для  улучшения  технико-экономических,  эксплуатационных  и  качественных 

показателей работы орудия.

Under cultivation of the corn spring cultures in zone of the North Kazakhstan early-spring harrowing 

operation is executed, and for its realization harrows-hoes with needle disc worker parts broadly wide-

spread. Constructive improvements are offered in article for improvement technical-economic, working 

and qualitative factors of the functioning of the instrument.

УДК 622.833.5:625

КОНЦЕНТРАЦИЯ НАПРЯЖЕНИЙ ВБЛИЗИ УСТУПОВ,

РАСПОЛОЖЕННЫХ В СКЛОНЕ ГОР

STRESS CONCENTRATION NEAR RELENTED LOCATED IN MOUNTAIN SLOPE

1

Жумабаев. Б.Ж., 

2

Баялиева Ж.А.

1

Zhumabayev B.Zh., 

2

Bayaliev Zh.A.

1

Кыргызско-Российский Славянский университет, 

2

Кыргызский национальный аграрный университет

1

Kyrgyz-Russian Slavic University, 

2

Kyrgyz National Agrarian University

Методика и аналитическое описание напряженно-деформированного состояния  горного склона 

со многими уступами дано в работах [1,2]. В этой работе исследованно распределение напряжений 

вблизи  двух  уступов,  расположенных  на  различной  высоте  склона  горы.  Обнаружены  зоны 

концентрации напряжений, где горизонтальный участок уступа сопрягается с осклоном горы.

Для  моделирования  использованная  в  работах  [1,2]  отображающая  функция  типа 

)

(

)

(

0

z

w

az

z

w

+

=

=

Z

 

конкретизировано в виде:

i

d

d

i

b

b

i

−

+

+

−

+

+

−

=

0

1

0

1

1

)

(

ζ

ζ

ζ

α

ζ

ω

                                                     (1)

Параметры,  постоянные приняты: 

;

2

,

0

=

α

 

;

1

,

0

3

,

0

1

i

a

+

=

 

;

2

,

1

1

=

d

 

;

2

,

2

0

−

=

b

h

x

z

i

iy

x

d

+

=

+

=

Z

-

=

,

;

4

,

4

0

.    Прямоугольные  сетки  линий  нижней  полуплоскости 

,

0

∠

η

 

когда переменная 

ζ

 изменяется от -4 до 8  и разбивается на равные 85 частей, а переменная  

η

изменяется  от  0  до  -4  и  разбивается  на  18  частей  ,  с  помощью  функции 

)

(

ζ

ω

переводится  на 

плоскость ХОУ ортогональную криволинейную сетку. На рис.1а.  изображен пример такой такого