25
3.2-сұрақ
Ғалымдарының анықтамасы бойынша баланс деп жай ғана кесте немесе басқа есептік тіркеу нысаны
емес, бухгалтерлік есеп ғылым ретінде оны қандай деңгейде меңгергендігіне байланыссыз, дербес
шаруашылыққа шынайы тəн қасиеттер жиынтығы түсінілуі керек. Жалпы алғанда бухгалтерлік балансты
келесідей жіктеуге болады:
Балансты жіктеу нышандары жəне түрлері
Жіктеу нышандары
Баланс түрлері
Көлемі жəне нысаны
бойынша
Сальдолық (статистикалық)
Айналымдық (динамикалық)
Жекеше
Дербес
Бөлек
Басқадай
Мазмұны бойынша
Мүліктік
Нəтижелік
Ақша ағымдары бойынша
Құру көздері бойынша
Есеп деректері бойынша
Инвентарлық – инвентарлық ведомость негізінде
Кітаптік – кітап жазуларын алдын ала тексерусіз
Генералдық – нақты, ағымдағы жазуларды түгендеу арқылы бейнелеу
Уақыты жəне құру
мақсаты бойынша
Кіріспе
Операциялық
Қосушы
Бөлуші
Санациялық
Жойылу
Директивтік
Перспективалық
Қамту көлемі бойынша
Қарапайым
Жинақталған
Шоғырландырылған
Қажеттілігі
бойынша
Ішкі
Басқару
Есепті – жоспарлы
Тазалау тəсілі бойынша
Брутто – баланс
Нетто – баланс
Қызмет сипатына қарай
Негізгі (кəсіпорын профиліне сəйкес)
Форматы бойынша
Екі жақты
Біржақты, бөлек, шахматты жинақтау
Көрсетілген баланстың əр түрі өзінің сипаттамасы, мақсаты жəне ұсыну мерзімі бойынша ерекшеленеді.
Баланстың əр түрін қарастыра келе, ғалымдардың əр уақытта берілген интерпретациясында
айырмашылықтар бар екенін байқауға болады. Бухгалтерлік баланстың əр алуандылығы кəсіпорынның
қызметі, мүлігі, қаржылық жағдайы мен нəтижелерін сипаттауда қолданылатын көпмақсатты əдістердің
куəсі болып табылады. Жалпылай келе, балансты құрудағы логикалық қарама – қайшылықтарға, шешуге
тиісті əр түрлі міндеттерге, шаруашылық процестерге қатысушылар мүдделерінің үйлеспеушілігіне
байланысты балансқа дəл сипаттамасы беру əрекетінің бірде бірін сенімді жəне абсолютті дұрыс деп айтуға
болмайды. Кестеде келтірілген баланс түрлерінің қай қайсысына да қолдануға болатын жалпы тəртіп –
баланс активі валютасының баланс пассиві валютасына тең болуын қамтамасыз ету, өйткені баланста бір
шаруашылық қаражаттары, бірақ əр түрлі тұрғыдан қаралады.
Кестеде келтірілген балансты жіктеу нышандарын қарастыра келе, оларды құру барысында
мəліметтердің үш көзін пайдалануға болатындығын жəне соған олар төмендегідей ажыратылатындығын
атап өткіміз келеді:
•
инвентарлық баланс, түгендеу нəтижелеріне негізделген;
•
кітаптік баланс – Бас кітап шоттарының деректері бойынша;
•
актуарлық баланс - статистикалық мəліметтер бойынша;
3.3 –сұрақ
Түрлі шаруашылық операцияларының əсерінен болатын баланс көрсеткіштері өзгерісінің төрт түрі
(типі) болады.
26
Бірінші түрлі өзгерістер, баланстың «Активтер» бөліміндегі баптардың құрамында болады. Белгілі
бір бап көбейіп, екінші бап азаяды. Баланстық теңдік бұзылмайды.
Өзгерістердің екінші түрі (типі) баланстың «Меншікті капитал» немесе «Міндеттемелер»
бөлімдерінде болады. Белгілі бір сомаға «Мешікті капитал» немесе «Міндеттемелер» бөлімінің бір бабы
азайып екінші бір бабы көбейеді. Ол операциялардың нəтижесінде баланстың жалпы қорытындысы
өзгермейді.
Үшінші түрлі өзгерістер баланстың «Активтер» бөлімінде де «Меншікті капитал» немесе
«Міндеттемелер» бөліміні де қамтиды. Екі бөлім де белгілі бір сомаға көбейеді Мұндай операциялардың
нəтижесінде баланстың «Активтер» бөлімінің де «Меншікті капитал» немесе «Міндеттемелер»бөлімінің де
жалпы қорытындысы көбейеді.
Төртінші түрлі өзгерістер керісінше баланстың «Активтер» бөлімінде «Міндеттемелер» немесе
«Меншікті капитал» бөлімін де азайтады. Ол операциялардың нəтижесінде баланстың жалпы қорытындысы
азаяды.
Қорыта айтқанда, əрбір орындалған шаруашылық операциясы кем дегенде екі бабына əсерін
тигізеді(өзгертеді). Кейбір операциялар баланстың тек «Активтер» бөлімін де өзгертеді, ал кейбіреулері
«Активтер» бөлімін де «Меншікті капитал» немесе «Міндеттемелер»бөлімін де өзгертеді, бірақ төмендегі
баланстық тепе-теңдік тұрақты сақталады:
АКТИВТЕР=МЕНШІКТІ КАПИТАЛ + МІНДЕТТЕМЕЛЕР
Мысалы:
01 қаңтар 2009 ж. – 31 желтоқсан 2009ж кезеңіне
БУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНС
мың теңге
АКТИВТЕР
Код
Есеп беру
кезеңінің соңы
Есеп беру
кезеңінің
басы
1
2
3
4
010
73047,8
011
-
012
20839,6
013
98948,6
014
2270
015
-
016
13129
І. Қысқа мерзімді активтер
Ақша қаражаттары
Қасқа мерзімді қаржы инвестициялары
Қысқа мерзімді дебиторлық берешек
Қорлар
Ағымдағы салық активтері
Сатуға арналған ұзақ мерзімді активтер
Өзге қысқа мерзімді активтер
Қысқа мерзімді активтердің барлығы
100
208235
020
-
021
-
022
-
023
-
024
675678,6
025
-
026
-
027
1143,3
028
-
029
-
ІІ. Ұзақ мерзімді активтер
Ұзақ мерзімді қаржы инвестициялары
Ұзақ мерзімді дебиторлық берешек
Үлестік қатысу əдісімен есепке алынатын инвестициялар
Жылжымайтын мүлікке инвестиция
Негізгі құралдар
Биологиялық активтер
Барлау жəне бағалау активтері
Материалдық емес активтер
Кейінге қалдырылған салықтық активтер
Өзге ұзақ мерзімді активтер
Ұзақ мерзімді активтердің барлығы
200
676821,9
Баланс (100 жол+ 200 жол)
885056,9
МІНДЕТТЕМЕ ЖƏНЕ КАПИТАЛ
Код
Есеп беру
кезеңінің соңы
Есеп беру
кезеңінің
басы
1
2
3
4
030
-
031
0
032
102,4
ІІІ. Қысқа мерзімді міндеттемелер
Қысқа мерзімді қаржы міндеттемелері
Салықтар бойынша міндеттемлер
Басқа міндетті жəне ерікті төлемдер бойынша міндеттемелер
Қысқа мерзімді кредиторлық берешек
033
3287,4
