М. Е. Лобашев к. В. Ватти

мен  оның  қызметкерлері  жыныспен  тір-келғен  белгілердің  түқым 
қуалаушылығын зерттеуде бүған эксперименттік дәлелдер тапты (8-тарауды 
қараңыз). 
Жыныс-ты  аныщтаудыц  хромосомалар  теориясы 
алғаш  рет 
осылайша тұжырымдалды. 
Бұл жаңалық онан әрі цитологиялық зерттеулерді күшейту-ге жол ашты. 
Жыныс 
хромосомалары 
көптеген 
организмдерден 
табылды. 
Өсімдіктердін,  арасынан  жыныс  хромосомалары  ал-ғаш  рет  бауыр 
мүгінен  Зрһаегосагриз  сипатталды.  Олар  ме-ландриум,  қымыздық, 
элодея,  қүлмақ  және  т.  с.  с.  жоғары  са-тыдағы  әсімдіктерден  де  белгілі. 
Жануарлардан  олар  көптеген  насекомдар,  қүстар,  сүт  қоректілер  үшін 
сипатталған. Адамның да жыныс хромосомалары сипатталған. 
Л^ыныс хромосомаларын зерттеу олардың аутосомалардан генетикалық 
ғана  емес  (8-тарауды  караңыз),  сондай-ақ  цитоло-гиялық  түрғыдан  да 
айырмашылығы  барын  көрсетті.  Жыныс  хромосомалары  гетерохроматинге 
бай  келеді  (2-тарауды  қара-ңыз).  Олардың  репликациясы  аутосомалармен 
асинхронды  өте-ді,  ал  гомогаметалы  жыныста  Х-хромосомалардың  бірі 
қалғандарынан кешірек репродукцияланады. Мейозда олар көбінесе  күшті 
спиральданады 
(гетеропикноз). 
Гетерогаметалы  жыныс-тың  жыныс 
хромосомалары  (гетероморфты  жұптар)  коныога-цияланбайды  немесе 
ішінара  ғана  коньюгацияланады,  бұл  оның  жекелеген  учаскелерінің  ғана 
гомологты болатынын көрсетеді. 
8-тарауда  айтылғанындай, 
X- 
және  К-хромосомалар  ажыра-ғанда 
редукциялық  бөліну  кезінде  бірі  Х-хромосомалы,  екінші-сІ  У-
хромосомалы  әр  түрлі  2  клетка  түзіледі,  демек  гетерогаме-талы  жыныс 
түзетін 
X- 
және У-хромосомалы гаметалардың аракатынасы дәл 1 : 1 болады. 
Егер клеткада бір Х-хромосома болса, гаметалардың екі сорты дәл осылайша 
түзіледі: бүл  жағ-дайда  гаметалардың  50%-нің  Х-хромосомасы  болады, 
ал  50%-інің  /Ү-хромосомасы  болмайды.  Гомогаметалы  жыныс  түзе-тін 
гаметалардың бәрі бірдей, әрі оларда Х-хромосома болады («гомогаметалы» 
деген атаудың өзі де осыны көрсетеді). Ұрық-танудың нәтижесінде еркектер 

мен  ұрғашылар  бірдей  мөлшер-де  пайда  болады.  Басқаша  айтқанда, 
жынысты 
анықтаудың 
хромосомалық 
механизмі 
жыныстардың 
арақатынасын  1  :  I  ша-масында  сақтайтын  өзін-өзі  реттейтін  керемет 
механизм 
болып 
табылады. 
Әр 
түрлі 
организмдердің 
жыныс 
хромосомаларына  жасалған  талдау  жынысты  хромосомалық  анықтаудың  әр 
түрлі  типі  бар  екенін  көрсетті.  Олар 
ХОжәяе  ХҮ  тип 
деген  атауларға  ие 
болды.  Аталық  жыныс  та,  сондай-ақ  аналық  жыныс  та  гете-рогаметалы 
жыныс  бола  алады.  Қазіргі  кезде  жыныс  хромосо-маларыиың  неғұрлым 
күрделі комплекстері де сипатталған, бі-рақ олардың біз атап өткен жыныс 
хромосомаларынан принцип-тік айырмашылығы жоқ, 
Фактілердің 
жиналу 
дәрежесіне 
қарай 
жынысты 
анықтау-дың 
хромосомалық  теориясы  дәлелдене  түсумен  қатар,  кейбір  қиыншылықтарға 
да  кездесті.  Жыныс  хромосомалары  жыныс  индикаторлары,  жыныстық 
қосымша белгілер емес пе екен де-ген сүрау ашық күйде қалды. 
Дрозофиланын,  Бриджес  тәжірибелерінде  жыныс  хромосома-лары 
ажырамауының нәтижесі ретінде алынған айрықша особь-тарына жасалған 
талдау  (8-тарауды  қараңыз)  аутосомалардан  басқа  А
л
ХҒ-хромосомалары 
(ХХҮ+АА) 
бар  особьтар  үрғашы-лар,  ал 
ХО~\-АА 
особьтары  —  еркектер 
болып  табылатынын  көрсетті.  Бүл  фактілер  жыныс  хромосомалары  мүлде 
жыныс  индикаторлары  емес  екендігіке  сенімді  дәлел  болады.  Алайда, 
ХҮ+АА 
және 
ХО + АА 
особьтары еркек, ал 
XX-\-АА 
және 
ХХҮ-\-АА 
особьтары 
үрғашы  болса,  олар  қалайша  жынысты  анықтайды?  Сірә,  мұндағы  мәселе 
алғашқыда көрінгеніндей болмаса керек. 

жүктеу 8,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: