МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ БЕЙІМДЕЛУ РЕТІНДЕ

мақсатқа  сәйкестілік  реакциялары  ескеріледі.  Мысалы,  барлық  жануарлар 
қалай  болғанда  да  үйретілмей-ақ  ұрпағы  жөнінде  қамқорлық  жасай-ды, 
қысқы  азығын  жинайды  т.  с.  с.  Жеке  әрекеттерден  реакция-лардың  күрделі 
тізбегі  құралады,  ол  инстинкт  деп  аталатын  мінез-құлықтың  тұқым  қуалай 
анықталатын типі болып сана-лады. Алайда инстинкт ортаға бейімделудің 
консервативті формасы болып табылады, өйткені ол толығымен тұқым қуа-
лаушылықпен қамтамасыз етіледі. 
Шартты  рефлекстер  онтогенезде  пайда  болған  мінез-құлық  актілері 
ретінде.  Жануарлар  эволюциясы  процесінде  негізінен  алғанда  басқа 
механизм  —  жануарлардың  бүкіл  өмірі  бойында  үйрену  немесе  шартты 
рефлекстер қалыптастыру арқылы жеке бейімделу механизмі пайда болды. 
И.  П.  Павловтың  айтуы  бойынша,  түқым  қуалай  анықтала-тын 
реакцияларды 
туғызатын 
орта 
факторларымен 
индиффе-рентті 
қоздырғыштар  әсерлерінің  уақыт  бойынша  дәл  келуі  шартты  рефлекстер 
жасалуына  әкеледі.  Шартты  рефлекстердің  көмегімен  жануарлар  сыртқы 
орта  факторларының  езгеруіне  сәйкес  келетіндей  (адекватты),  яғни 
мақсатқа сәйкес жауап бе-реді. 
Жануарларда  шартты  рефлекс  жасалу  мүмкіндігінің  өзі  генотиппеи 
анықталады  және  бүкіл  жануарлар  дүниесі  үшін  универсал  механизм 
болып  табылады.  Шартты  рефлекстер  сыртқы  ортаның  жануарлар 
қабылдай  алатын  барлық  тітіркен-діргіштеріне  туған  кезден  бастап 
қалыптаса  бастайды.  Мәсе-лен,  күшіктеген  иттің  жүніне  қамфара  майын 
жағып,  содан  ке-йін  күшіктерін  емізуіне  мүмкіндік  берілсе,  онда  осылай 
екі-үш рет қайталағаннан кейін күшіктерде камфара майының иісіне шартты 
рефлекс  пайда  болады,  ол  тамақтың  сигналына  айнала-ды.  Егер  мақтаны 
камфара  майына  батырып,  әлі  көзін  ашпаған  күшіктерге  жақындатса,  олар 
иіс шыққан жаққа қарай жор-ғалайтын болады. 
Шартты  рефлекстер  немесе  уақытша  байланыстар  жеке  бей-імделудің 
универсалды  механизмі  болып  табылады.  Сондық-тан  жануарлар  мен 
адамның  эволюциясы  бейімделудің  ең  ак-тивті  және  прогрестік  формасы 

болып табылатын шартты реф-лекстер ролін арттыра түсу бағытында іске 
асырылып отырады. 
Бірнеше  үрпақ  бойы  популяциялардан  генотиптерді  сүрыптаудың 
көмегімен  тұқым  қуалай  оекшлген  мшез-құлық  ерекше-ліктері  бар 
линияларды  жасауға  болады,  бүлар  белгілі  біо  шартты  рефлекстердің 
тез немесе баяу жасалуына кемектеседі. 
Сигналды  тұқым  қуалаушылық.  Шартты  рефлекстің  онтоге-нетикалық 
бейімделу  механизмі  ретіндегі  маңызы  кеңейе  түсу-де,  өйткені  оның 
көмегімен  адаптивтік  рефлекстердің  ата-ана-дан  үрпаққа  және  топтың  бір 
мүшелерінен екіншілеріне функ-ционалды берілуі іске аса алады. Мәселен, 
егер  жүмыртқаны  жаңа жарып шыққан үйрек балапаны шешесініқ қасында 
бір-неше  күн  болса,  онда  олар  шешесінің  барлық  сигналдарын 
қабылдайтын болады. Егер үйрекке инкубаторда шығарылған балапандарды 
қосса,  олар  үйректің  сигналдарына  жауап  бер-мейді.  Бүл  жерде  шешесімен 
оның үрпағы арасында сабақтас-тық — сигнал байланысы жоқ. 
Мұның өзі  ата-ана мен үрпағы немесе бір  түрдің особьтары  арасындағы 
сабақтастылық  шартты  рефлекс  механизмі  не-гізінде  пайда  болатынын 
көрсетеді.  Еліктеу  рефлексі  ретінде  басқа  особьтардың  өмірі  бойында 
пайда болған бейімделу  ре-акциялары қабылданады.  Осы жолмен  адаптивті 
реакциялар-дың  үрпақтар  арасында  сабақтастығы  іске  асатындықтан  М.  Е. 
Лобашев  информация  берілудің  бүл  формасын  түқым  қуалаушылықтың 
ерекше  типіне  жатқызды  да,  оны 
сигналдық 
деп  атады.  Оның  сигналдық 
деп аталуының мәні мынада: бей-імделу реакциялары қимыл-әрекет жасауға 
шақырушы  сигнал  болып  табылатын  шартты  тітіркендіргіштер  арқылы 
беріледі. 
Сигналдық  берілуді  сөздің  толық  мағынасында  алғанда  түқым 
қуалаушылық деп атауға болмайды, өйткені ол генотип-пен анықталмайды, 
бірақ  бүл  сигналдарды  организмдердің  қа-былдау  қабілеті  түқым  қуалай 
анықталған,  сондықтан,  шарт-ты  түрде  сигналдық  түқым  қуалаушылық 

туралы  сөз  етуге  бола-ды.  Жануарлардың  эволюциясында  оның  ролі  аса 
зор. 
Сонымен  генотип  организмнің  реакция  нормасын  анықтайды,  оның 
шеңберінде  онтогенездің  өзгермелі  жағдайларға  бейімде-луі  жүреді. 
Жануарларда  организмді  ортамен  неғүрлым  жетіл-ген  түрде  теңестіріп 
тұруды  қамтамасыз  ететін  ерекше  меха-низм  —  мінез-қүлық  бар.  Шартты 
рефлекстер  негізінде  үрпак,-тар  арасында  функционалды  бір  ізділік  — 
сигналдық түқым қуалаушылық бар. 

жүктеу 8,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: