Транскрипция  деңгейіндегі  реттелу

 
 
болса,  РНК-  полимераза  одан  өтіп  кетіп,  и  -РНК-ны  синтездеуге  кіріседі. 
Егер  оператор  ерекше  белокрепрессордың  бо-луына  байланысты  бос 
болмаса,  и  -РНК  синтезделмейді.  Белок-репрессор  оперонмен  тығыз 
тіркеспеген  ген-реттеушімен  кодта-лады.  Репрессордың  өз  операторынан 
орын  алуы  қабілеті 
эффекторлармен 
—  физиологиялық  сигналдар  болып 
табыла-тын  кішіректеу  молекулалармен  анықталады.  Олардың  іс-әре-кет 
сипаты метаболизмнің қандай сатысын бақылайтынына байланысты болады. 
Мәселен,  клеткада  реттелмейтін  әр  уақытта  болатын  және  синтезделуі 
конститутивтік ферменттер 
бар. 
Ферменттердің  басқа  тобы  оперон  системасымен  реттеледі.  Бұл, 
біріншіден,  катаболизмге  қатысатын 
индуцибелъдік  фер-менттер. 
Олардың 
синтезі осы ферменттердің әрекеті мен баға-лы сапасын жоятын заттардың 
клеткада  жиналуы  кезінде  басталады,  яғни бұл  зат өз оперонының  белок-
репрессорымен  қо-сылатын  индуктордың  немесе  эффектордың  қызметін 
атқарады,  ояы  оператордан  бөлінуге  мәжбүр  етеді,  сөйтіп  транскрипцияны 
іске  қосады:  оперон  жұмыс  істейді,  белок  синтезделеді.  Бұл 
индукция 
жағдайы. 
Екінші  жағдай  анаболизмге  қатысатын  (биосинтез) 
репрес-сибелъді 
ферменттерге 
қатысты.  Бұл  жағдайда  клеткаларда  метаболиттің  —  осы 
 
87-сурет. Реттеуішоперон системасының жұмысын көрсететін схема.  
(Түсініктеме тексте беріліи отыр). 

биосинтез  тізбегінің  ең  соңғы  өнімі  болып  табылатын  эффектор 
жинақталады,  ол  ферменттердің  одан  әрі  синтезделуін  тоқтатады. 
Метаболит-эффектор  репрессорға  қосы-лып  оны  оператордан  орын  алуға 
мәжбүр  етеді,  сөйтіп  струк-туралық  гендерден  транскрипциялану 
жабылады,  ферменттер-дің  синтезделуі  тоқталады.  Бұл 
репрессия 
жағдайы. 
Хромосомалардың  қайта  құрылуы  нәтижесінде  структуралық  гендердің 
ген-оператордан бөлінуі бұл гендерді бастапқы оператордың бақылауынан 
шығарып жіберуі және оларды бас-қа оперонмен байланыстыруы мүмкін. 
Мәселен, ішек таяқша-сында делеция алынды, ол делеция лактоздық және 
пуриндік  оперондардың  фрагменттерін  қосты,  осы  күрделі  оперонның 
операторы  пуриндік,  ал  структуралық  гендері  —  лактоздык  бол-ды. 
Нәтижесінде ортаға пуринді қосқанда лактоз облысында белоктардың күшті 
репрессиясы жүрді. Хромосомалық қайта қүрылу нәтижесінде оператор мен 
әр түрлі оперонға жататын структуралық гендердің қосылуы ген орналасуы 
әсерінің моле-кулалық механизмі бола алады (13-тарауды қараңыз). 
Ген-реттеушілердің 
жекелеген 
мысалдары, 
мысалы, 
адамда 
тестикулярлық феминизациялау генінің болатыны белгілі бол-ғанымен, кәп 
клеткалы  организмдерде  гендер  активтілігі  ретте-луінің  оперон  системасы 
табылған  жоқ.  Бүларда  ген  активтілігін  басқаратын  системаның  жүмыс 
принципі  басқаша  деп  топ-шылауға  болады,  өйткені  бактерияға  қарағанда 
жоғары  эукариоттардың  клеткаларындағы  гендердің  басым  көпшілігі 
(80—95%-ке  дейіні)  қызмет  атқармайды,  яғни  репрессия  жағ-дайында 
болады. 

 
 
 
 
 
 
 
 
Дрозофила  личинкаларыньщ  сі-лекей  бездерінің  клеткаларындағы  гигант 
хромосомалардың  белгілі  бір  дискілерін  байқау  "үстінде  зерттеушілер 
хромосомалардың белгілі бір жерінде личинкалар дамуының 
дрозофиланьщ   алып хромосо-    белгілі бір стадиясында кейбір дисмасында 
төмпешіктердің пайда     кілердің орнына төмпешік 
(пуфтар) 
болатын 
орындарыньщ өзгеруі,    
пайда
   болатынын   байқады.   
Бұл 
учаскелерде 
хромосомалар 
жіпше-лері 
деспиралданған, 
яғни 
интер-фазадағы 
қызмет 
атқаратын  ядроға  тән  қалыпқа  келеді.  Олар-дың  бұл 
қалпы  тұрақсыз  және  бұрынғы  қалпына  келе  алады. 
Төмпешіктер сипатының личинка өмірінің әр кезеңінде өзгеріп отыратыны, 
сонымен  бірге  әрбір  дискінің  пуфтар  түзуінің  езіндік  «кестесі»  болатыны 
(88-сурет),  ал  олардың  пайда  болуы  РНК-ның  синтезделуіне  байланысты 
екені көрсетілді. Әр түрлі пуф-тарда түзілетін РНК формалары бір-бірінен 
негіздері  бойынша  ажырайтыны  анықталды,  өйткені  олар  —  әр  түрлі 
гендердің өнімдері. 

жүктеу 8,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: