ШЫҢҒЫСХАН – ДҮНИЕНІ ДҮР СІЛКІНДІРУШІ, ҰЛЫ ТҮРІК-МОНҒОЛ ИМПЕРИЯСЫНЫҢ НЕГІЗІН САЛУШЫ ЖӘНЕ

Балалық шағында Темучжин деген аты бар Шыңғысхан тоғыз жасқа толғанда, жаулары у берген оның әкесі өледі де, сол кезден бастап оның отбасы үшін аса қиын күндер туады. Темучжин ерте ме, кеш пе әке өлімінің кегін қайтаратынын, сондай-ақ ержете келе көптеген княздіктерге бөлінген моңғол хандығында билік үшін күресте өте қауіпті және ықпалды қарсылас боларын біліп, жаулары оның көзін жоюға талпынып, қуғындай бастайды. Бірақ тағдыр оған оң көзімен қарап, қиындықтармен және жоқшылықтармен күресте үлкен тәжірибе жинап, ол барлық қиын-қыстау кезеңнен аман шығады. Жоқшылықтар болашақ қолбасшы мен әміршінің мінез-құлқын нығайтады, оның дүниеге көзқарасын қалыптастырады. өзара күресте барлық қарсыластарын жеңіп, Темучжин моңғолдар мен түріктердің бытыраған рулары мен тайпаларын бір елге біріктіреді және 1182 жылы оған «Шыңғыс» деген лауазым беріп, тайпа көсемдері оны хан сайлайды. «Шыңғыс» деген сөз «теңіз-мұхит» дегенді білдіреді. Сонымен, «Шыңғысхан» — теңіз сияқты үлкен аумақтың иесі деген лауазым.

Тэмуджин көсем өзінің алғашқы үлкен айқасын 1193 жылы Германия маңындағы монғол даласында өткізді. Қол астындағы небәрі 6 мың әскермен ол күйеу баласына қарсы келген өзінің қайын атасы Унг ханның 10 мың әскерін талқандады. Хан әскерін әскербасы Сангук басқарды, ол, мүмкін, өзіне тапсырған тайпа әскерінің үстемдігіне сенімді болып, барлау туралы да, әскери сақтық туралы да ойламаған болар. Тэмуджин қарсыласының абайсызда үстінен шығып, тау жықпылында оны қатты шығынға ұшыратты.

1206 жылы Тэмуджин Ұлы Қытай қорғаны даласының солтүстігіндегі аймақтың ең қуатты билеушісіне айналды. Сол жыл оның өмірінде ерекше есте қалды, өйткені ол монғол феодалдарының құрылтайында барлық монғол тайпаларының «ұлы ханы» атанып, «Шыңғыс хан» лауазымына ие болды (түрік тілінен теңіз деген мағынада). Тэмуджин әлем тарихына Шыңғыс хан атымен енді. Дала монғолдары үшін бұл лауазым «жалпы халықтың әміршісі», «нағыз әмірші», «қымбатты әмірші» сияқты болды.

Билік басына келген Шыңғысхан бүкіл елде «ұлы Яседе» бейнеленген (Яса-сөз) қатаң заң орнатады және бұл заңдарды сөзсіз орындауды бәрінен талап етеді, оны бұзғандарды өліммен жазалауды бұйырады. Осыдан моңғол әскерінде қатаң тәртіп орнайды және оның аса жетік ұйымшылдығы пайда болады, соның арқасында олар алып аумақтар мен көптеген халықтарды жаулап алды.

Ұлы хан ең бірінші монғол әскерінің қамын ойлады. Жеке билігін бекітіп, ел ішіндегі кез-келген наразылықты басу үшін ұлы хан 10 мың адамнан тұратын атты іскер құрды. Оған монғол тайпалары арасынан ең үздік жауынгерлерді алды және бұл әскердің Шыңғыс ханның басқа іскерлері арасында айырықша артықшылықтары болды. Гвардияшылар ханның оққағарлары болды. Олардың арасынан Монғол мемлекетінің билеушісі жасақтардың әскербасыларын тағайындады. Содан кейін Шығыс Түркістандағы сол кездегі үлкен ұйғыр мемлекетінің кезегі келді. 1209 жылы Шыңғыс ханның үлкен әскері олардың шекарасын бұзып өтіп, қалаларын, гүлденген алқаптарын кезек-кезек басып алып, толық жеңіске жетті. Осы шапқыншылықтан кейін көптеген сауда қалалары мен ауылдардан тек қираған үйінділер ғана қалды.

1211 жылы Шыңғыс ханның атты әскері Солтүстік Қытайға шабуыл жасады. Ұлы Қытай қорғаны – адамзат тарихындағы ең ғаламат қорғаныс құрылысы – жаулап алушыларға тосқауыл болмады. Монғолдың атты әскері жолында тұрған жасақтаржы талқандап өтті. 1215 жылы монғолдар ұзақ қоршауда ұстаған Пекин (Яньцзин) қаласын басып алды.

Жаулап алу соғыстарын бастаған Шыңғысхан екі үлкен мақсатты көздеді: біріншіден, Енисей мен Лена өзендерінің бойындағы түрік тайпаларынан Дунай жазығындағы мадьярларға дейінгі барлық қандас халықтарды бір мемлекетке біріктіру; екіншіден, Шығыс пен Батыстың өркениетін өзара байланыстыру, олардан пайда алу үшін алмасу жолдарын құру және қорғау, еуразиялық құрылықтың екі бөлігі арасындағы жоғарғы төреші-билікші болу. Мұндай жоспарды кезінде Атилла да қастерлегені сөзсіз. Бәлкім, бұл туралы ұлы Александр және Наполеон Бонапарт армандаған болар, бірақ мұндай идеяны жүзеге асыру, оны аяғына дейін жеткізу Шыңғыстың ғана пешенесіне жазылған еді. Тек моңғол жаулап алушылары ата-бабаларының «соңғы теңізге» жету, бір мұхиттан екіншісіне дейін созылып жатқан империяны құру арманын орындай алды. Қазақстан шебінде моңғол құрамалары Хубилайдың (Дзамби, Хубилай ханның әйелі) басшылығымен 1218 ж. көрінді. Моңғол әскерлері олардан қашқан меркіттердің артынан Ертіс жағалауына және Жетісуға келді. Хубилай қарлұқтарды бағындырды, Алмалықты басып алды. Сол жылы (1211) Қытайды басып алу науқаны басталды, сондықтан Хубилай әскерлерін шегіндіріп әкетті. Қытайды бағындыру соғысы 1216 жылы аяқталды, ол бітісімен моңғолдар дереу қазақ далаларымен шекарада пайда болды. Торғай далаларында қантөгісті шайқас өтті, онда меркіттер біржолата жеңілді. Хорезм мен оның төңірегіндегі жерлердің билеушісі Мухаммед Сұлтанның 60 мыңдық әcкері қыпшақтарды қуамын деп, бір тәулікке кешіккен еді. Олармен хорезмдіктердің ескі есептері бар болатын. Моңғолдар шайқасқа шығуға мәжбүр болды, бірақ олардың ешқайсысы жеңіске жете алмады. Түнде моңғол әскерлері шығысқа қарай жылдам жылыстап үлгерді. Шайқасқа қатысқан Хорезм шахтың ұлы Жалал ад-Дин сұлтан тұңғыш рет естуімен емес, өз көзімен моңғолдарды соғыста көрді. Моңғол жауынгерлерінің ерлігі Жалал ад-Динге үлкен әсер қалдырды. Және де осы шайқас «жеңілмейтін моңғолдармен» соғысуға болатынына сұлтанның көзін жеткізді.

Шыңғысханның елшілері және оларға ерген саудагерлері, жалпы саны бес жүзге жуық адам, араларында сөзсіз моңғол барлаушылары бар, 1218 жылы Отырар қаласына келіп жетті. Отырар билеушісі Қайыр хан мұншама сән-салтанатты делегацияның жаулық ниетін аңғарып, керуенді тонап алды, ал елшілер мен барлық саудагерлер өлтірілді. Бұл кезде иелігіне Отырар енген Шах Мухаммед өз хатында оны «өз ұлым» деп атаған Шыңғысханға ыза болды, мұнысымен ол түркістандық билеушінің ар-намысын аяққа басып қана қоймай, баласының жерін әкесі өз жеріне қосып алатынындай, өз империясына оның жерін қосатынын аңғартқандай еді. Сондықтан елшілер Отырарда өлтірілген еді. Кінәсіз елшілердің өлтірілуін және сол уақыттарда басты міндеті барлау болған өз дипломаттарына немкеттілікті кешпеген Шыңғысхан қатты ашуланады және соғыс енді сөзсіз болатын еді.

1218 жылы монғолдар Корей түбегін жаулап алды. Солтүстік Қытай мен Кореяға жасаған жорықтарынан кейін Шыңғыс хан одан әрі батысқа – күнбатыс жаққа қарай көз сала бастады. 1218 жылы монғол әскері Орта Азияға басып кіріп, Хорезмді жаулап алды. Ірі Орта Азия мемлекеті Хорезмді жаулап алу жалғаса берді. 1219 жылы 200 мың адамнан тұратын Шыңғыс ханның ұлдары Оқтай мен Зағатай басқарған монғол әскері қазіргі Өзбекстан жеріндегі Отырар қаласын қоршап алды. Қаланы батыр хорезм әскербасы Газер ханның қол астындағы 60 мың адамнан құралғын гарнизон қорғады [2, 134-б.].

1219 жылдың көктемінде Шыңғысхан мен оның қолбасшы балалары 230 мыңдық әскерімен Ертістен өтіп, қазақ даласына баса-көктеп енді. Оңтүстікте моңғол түмендерін Жебе нойон бастады, солтүстікте әскерлерге Шыңғысханның үлкен ұлы Жошы басшылық жасады. Ол шайқаста қырғыздарды тас-талқан етіп, одан әрі Дешті-Қыпшаққа өтті. Отырарды қоршау жарты жылға дерлік созылды, бірақ Қараджа қожаның сатқындығынан кейін моңғолдар қалаға басып кіріп, жергілікті тұрғындарды өлтіре, тонай бастады. Жауынгерлердің шағын тобымен қаланың ортасындағы цитадельге бекінген Қайыр хан бекініс қабырғалары бұзылғаннан кейін де бір ай бойы қарсылық көрсетті. Цитаделді моңғолдар басып алғаннан кейін де, Қайыр ханның барлық жауынгерлері мерт болғаннан кейін де, жеңімпаздардың еркіне берілуді қаламаған ол әйелдер оған жеткізіп тұрған кірпіштермен жаудың бетін тойтарып; күресін жалғастыра берді. Кірпіштер де қалмағанда, моңғолдар ержүрек ханды ұстап алып, байлап-матайды. Қайыр ханды дарға асады. Отырар құлағаннан кейін қоршауға басшылық жасаған Шыңғысханның ұлдары Шағатай мен Угедей Орта Азия бойынша жеңісті шерумен кетіп бара жатқан негізгі моңғол әскерлеріне барып қосылды. Бұл кезде Хорезмшах империясының ең үлкен қалалары Бұқара, Самарқанд, Ходжент, Хиуа алынған еді. Келесі 1220 жылы Хорезм құлады. Моңғол қуғыншыларынан бас сауғалаған, өз қызметшілері мен жауынгерлері тастап кеткен Хорезмшахы Мухаммед Арал теңізінің бір аралына тап болады да, сол жерде аурудан қайтыс болады [3, 36-б].

Осыдан кейінгі үш жылдың барысында Шыңғысханның ұлдары Жошы, Шағатай және Угедей тәжірибелі қолбасшылар Жебемен және Субедеймен бірге Иран мен Ауғаныстанды бағындырады, өз әскерлерімен оңтүстік орыс далаларына енеді, Кавказ бен Қырымды басып алады. Теректің төменгі сағасында оларға қыпшақтардың, черкестердің, лезгиндердің және аландардың біріккен әскерлері қарсы шығады. Қарсыластар әскерінен саны жағынан аз моңғолдар бұл жолы қыпшақтарға елшілер жіберіп, оларды одақтастарынан бөлінуге икемдейді, олардың қатарында алауыздық енгізеді де, содан кейін екі жақты жеке-жеке тас-талқан етеді. Солай бола тұрса да, қыпшақтар қарсылықтарын жалғастыра береді. Олардың қолбасшысы Қотян хан өзінің орыс туысқаны, күйеу баласы князь Мстислав Галицкийден көмек сұрайды. Қалқа өзенінің жағасында 1224 жылғы мамырдың аяғында орыс және қыпшақ (половцылар) біріккен қолдарымен моңғолдардың шайқасы өтеді. Моңғол тактикасының басымдылығы арқасында, сондай-ақ орыс әскерлерінің бірыңғай басшылығы болмағандықтан, Жебе мен Субедей шайқаста жеңіп шығады [4, 215-б.].

1220 жылы наурызда Шыңғыс хан бастаған монғол әскері Орта Азияның ең ірі қалаларының бірі Бұқараны қоршауға алды. Онда 20 мың адамдық хорезмшах әскері тұрды, олар өз әскербасымен бірге моңғолдар таяп қалған кезде қашып кетті. Күштері сарқылған қала тұрғындары жаулап алушыларға қаланың қақпасын ашып берді. Тек жергілікті билеушісі ғана берілгісі келмей, бекініске жасырынды, алайда ол бекіністі моңғолдар өртеп қиратты.

Сол 1220 жылдың шілдесінде Шыңғысхан бастаған моңғолдар Хорезмнің басқа ірі қаласын Самарқандты қоршады. Моңғолдар Хорезм қалаларын кезекпен жаулай берді: Мервті, Үргеншіні, т.б.

1221 жылы Хорезмді құлатып, Орта Азияны жаулап алғаннан кейін Шыңғыс хан Солтүстік-Батыс Үндістанға жорық жасап, осы үлкен аумақты жаулап алды. Алайда Шыңғыс хан одан әрі Индостан оңтүстігіне қарай бармады: оны әрдайым күнбатыстағы белгісіз елдер еліктірді.

Сол кезде жабайы далада өздерінің әскери күшін баяғыда жоғалтқан қыпшақ күймелері көшіп-қонып жүрді. Моңғолдар еш қиындықсыз қыпшақтарды талқандаған соң, олар да орыс жерлеріне қарай қашты. 1223 жылы Жебе мен Субедей қолбасшылар Калка өзені бойындағы шайқаста бірнеше орыс князьдары мен қыпшақ хандарының біріккен бірнеше әскерлерін талқандады. Жеткен жеңісінен кейін алғы монғол әскері кері бұрылды [5, 71-б].

1226-1227 жылдары Шыңғыс хан таңғұттар елі Си-Сяға жорық жасады. Өзінің ұлдарының біреуіне ол Қытайды жаулауды жалғастыруды бұйырды. Ол басып алған Солтүстік Қытайдағы монғолдарға қарсы басталып кеткен көтерілістер Шыңғыс ханды қатты алаңдатты.

Шыңғыс хан империясы әуел бастан-ақ әскери держава ретінде бой көтергенін, қарулы күштер – мемлекеттің айбар, тірегі ғана емес, негізгі ұйтқысы болғанын ескерсек, ұлыстың бүкіл басқару жүйесі әскери-әкімшілік негізінде қалыптасқанын көреміз. Әрбір мыңған ноян – өзіне тиесілі аймақтағы басты тұлға, әрбір түмен басы ноян – жарты патша дәрежесінде. Бұлар әскер құрамына жарлық етумен қатар, азаматтық-әкімшілік құрылымның да басшысы болып табылады. Қарауындағы әскерге ғана емес, сол атыраптағы ел мен жерге де қожайын, ондағы барлық іске жауапкер.

Бүкіл ұлысты темір тәртіп, берік бағынышта ұстаудың Шыңғыс хан енгізген өзгеше бір құралы – ханның жеке күзет әскері кешіктен болды. Кешіктен – аталы, текті бозбалалар және артықша қабілетімен көзге түскен қарашы жастар қатарынан іріктелген таңдама жасақ, кейінгі тілге көшірсек, гвардия. Хан ордасының қауіпсіздігімен бірге, бүкіл ұлыстағы тәртіп, тыныштықтың кепілі. Сонымен қатар, болашақ қолбасылар, ұлық, әкім тұлғалар бауланатын, Шыңғыс ханның саяси парасат-білігімен қатар, қолбасылық үлгісін тікелей танып, тағлым алатын және іс жүзінде меңгеруге үйренетін өзгеше мектеп [6, с. 148].

Ұлы қолбасшы таңғұттарға қарсы соңғы жорығы кезінде қаза болды. Монғолдар оны салтанатты түрде жерлеп, сол жерлеуге қатысқан адамдардың бәрін өлтіріп, қазіргі күнге дейін Шыңғыс ханның мазары орналасқан жерді құпия түрде сақтап қалды.

Әдебиеттер тізімі
1. Рашид ад-Дин. Сборник летописей / Пер. с перс. О.И.Смирновой; Ред. профессора А.А.Семенова. - М.: Изд-во: АН СССР, 1952. - Т.1.Кн. 2. С. 61-64.

2. Юрченко А.Г. Образ Чингисхана в мировой литературе 13-15 вв. //Евразия, 2006. - 2006. – С. 7-22. – 640 с.

3. Майский И.М. //Вопросы истории. – 1962.-№5.

4. Юдин В.П. Казахстан, Ср. Азия и Центральная Азия в 16-18 вв. –

Алма-Ата, 1984. - С. 114.

5. Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия // Соч., Т.1.М., 1963. – 315 с.

З.Н.

Қарағанды мемлекеттік

техникалық университетінің

Қазақстан тарихы кафедрасының

оқытушысы, педагогика

ғылымдарының магистрі

1465 жылы Керей және Жәнібек сұлтандар Шу мен Талас өзендерінің арасындағы аймаққа орналасып, бірінші қазақ мемлекетін – Қазақ хандығын құрды. Қазақ хандығын құрған уақыттан бастап, қазіргі тәуелсіз Қазақстан Республикасының даму кезеңіне дейінгі тарихи оқиға аса зор әлеуметтік және мәдени құндылықты көрсетеді. Біздің мемлекетіміздің тарихы қазақ даласының атақты тұлғаларының өмірі мен қызметіне арналған көптеген бөлімдерден тұрады. Керей, Жәнібек, Қасым хан, Хақназар хан, Есім хан, Тәуке хан, Абылай хан, Кенесары хан, Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов. Олардың барлығы әр түрлі тарихи кезеңдерде қазіргі Қазақстанның қалыптасуына айтарлықтай үлес қосты.

Қазіргі Қазақстанның тәуелсіздігінің құндылығын саралап және оны құрметтеу үшін оның тарихының әрбір парағын зерделеу қажет. Сонда ғана біздің жас ұрпақ, біздің еліміз – ол біздің ата-бабаларымыздың жеріміз үшін басқыншылармен күресіп, халқының жарқын болашағы үшін өзінің дінін сақтап қалғанының нәтижесі екендігін түсінеді [2]. Осыған орай 2014 жылдың 31 желтоқсанында Қазақстан Республикасының Үкіметінде Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі К.Мәсімов қол қойған «2015 жылғы Қазақ хандығының 550-жылдық мерейтойына дайындық және оны өткізу туралы» қаулысы қабылданды.

Қазақ хандығының құрылуы XIV–XV ғ.ғ. Қазақстан аумағында болып жатқан ішкі әлеуметтік-экономикалық және этносаяси процестердің заңды нәтижесі болып табылады. Көшпелі және отырықшы халықтың экономикалық, мәдени, қоғамдық-саяси байланыстарын нығайту қазақ руы мен ұлыстарының этникалық бірігуіне, халықтың басының қосылуына себеп болды. Бұндай жағдайлар қазақ мемлекетінің қалыптасуына септігін тигізген.

Кезекті Жолдаудың ерекшелігі, онда еліміздің Президентімен Қазақстанның мемлекеттік бірегейлігін және оның халқының бірлігін нығайтуға үндейтін «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясы қалыптасып, негізделді.

Келесі қадам мемлекеттігімізді нығайту үшін «Нұр Отан» партиясының кезекті XVI съезі барысында сөз сөйлеген Елбасы бес институционалдық реформаларды қабылдады: «Біздің мемлекеттігімізді нығайту үшін мен бес институционалдық реформаларды алға тартамын. Маңызды міндет – мемлекеттік қызметкерлердің корпусын кәсіби және автономиялы ету», - деп айтты Н. Назарбаев [7].

Сонымен, қазақстандық мемлекеттілікті нығайту үшін мыналар қажет:

1. Экономикалық бағдарламалардың сапалы жүзеге асырылуын және мемлекеттік қызметтердің ұсынылуын қамтамасыз ететін заманауи, кәсіби және автономиялы мемлекеттік аппаратты қалыптастыру.

2. Ең соңында экономикалық өсуге негіз болатын кәсіпкерлік қызметке, шартты міндеттерді қорғауға жағдай жасайтын меншік құқығына кепілдеме беретін заңның ұлықтылығын қамтамасыз ету.

3. Әртараптандыруға негізделген индустрияландыру және экономикалық өсім.

4. Болашағы бір ұлт.

5. Транспарентті және есеп беретін мемлекет.

Осы бес реформаның жиынтығы қазақстандық мемлекеттілікті нығайтуға және әлемнің дамыған 30 мемлекеттің қатарына енуге жағдай жасайды. Бұл «2050 – Стратегиясын» орындайтын жол. Бес институционалдық реформаның әрқайсысы – ол мемлекетіміз үшін үлкен сынақ және жұмыс. Мұндай реформалардың жетістігі тек үкімет пен халықтың тұрақты еркіне байланысты. Әлемдік тәжірбие көрсеткендей қуатты мемлекеттің, дамыған және либералдық қоғамның қалыптасуы үшін еліміздің 40-50 жылға алдыға жылжуы қажет.

Ұсынылған шаралар қоғамдық қатынастардың жүйесін түбегейлі өзгертеді. Оларды өткізу үшін мен Президент жанындағы жетілдіру жөніндегі ұлттық комиссияны құруды ұсынамын. Ол реформалардың барлық кешенін жүзеге асыруды үйлестіреді. Сөйтіп, біздің алдағы жылдардағы ортақ мақсатымыз – осы бес институционалдық реформаларды іске қосып, олады кезең-кезеңімен жүзеге асыру [7].

Бес институционалдық реформа – бұл Қазақстанның одан арғы жасапмаздығы мен гүлденуінің негізі, әлемнің дамыған 30 мемлекетінің қатарына ену бойынша тарихи миссия төңірегіне барлық қоғамдық күштерді біріктіру. Осы реформаларды жүзеге асыру үшін оларды кезең-кезеңмен орындаудың моделі әзірленді. «100 қадам» бағдарламасы – ол «Мәңгілік Ел» жалпы ұлттық идеясының басты құндылықтарын ашатын және «Қазақстан – 2050» Стратегиясының орындалуына бағыттайтын жол.

Демек, егемен тәуелсіз Қазақстан дамуының қазіргі кезеңіндегі жаңа мемлекеттің құрылысы барысында қоғамның, оның өкілдерінің отандық тарихқа деген қызығушылықтары артады. Тәуелсіз Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және саяси даму саласындағы жаңа қоғамның қалыптасу процесіндегі көрнекті жетістіктер еліміздің өткен тарихына негізделген. Қазақстан мемлекеттігінің тарихын зерделеу отандық тарихи ғылымның келелі мәселелерінің бірі болып табылады. Мұның барлығы тарихи мұрагерлікке куәлік етеді және де жаңа тәуелсіз Қазақстан Республикасының мемлекетіне жақсы тірек бола алады. Және де бұл өзіміздің Мәңгілік Еліміз бар екендігінің көрсеткіші. Қазақ хандығы тарихын жаңадан оқу өсіп келе жатқан ұрпақтың тарихты терең түсінуіне, қазақстандық мемлекеттіктің және патриотизмнің нығайуына септігін тигізеді.
Әдебиеттер тізімі
1. Нурсултан Назарбаев: «Всем нам следует ценить нашу независимость. http://www.oksh.kz

2. Тропа государственности. http://550kazakhan.kz

3. Мухаммед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди. – Алматы: Санат, 1999.

4. Даниярова А.Е. Роль и место ханов Касыма, Хакк-Назара, Есима и Тауке в укреплении Казахского ханства // Великие личности в потоке национальной истории. В помощь кураторам студенческих групп. Сборник 2 / Под ред. акад. НАН РК А.М. Газалиева. – Караганда: Изд-во КарГТУ, 2014.

5. Сулейменова М.Ж. Султаны Жанибек и Керей – инициаторы создания нового государственного образования – Казахского ханства // Великие личности в потоке национальной истории. В помощь кураторам студенческих групп. Сборник 2 / Под ред. акад. НАН РК А.М. Газалиева. – Караганда: Изд-во КарГТУ, 2014.

6. Послание Главы государства Н.А. Назарбаева народу Казахстана «Казахстанский путь – 2050: Единая цель, единые интересы, единое будущее» // Казахстанская правда, 2014, 18 января.

Қарағанды мемлекеттік

техникалық университетінің

Қазақстан тарихы кафедрасының

аға оқытушысы

e-mail: аyaulym. 98@mail. ru.

Бұл еңбегінде ол ұрпақтары үшін – XIV ғасырдың екінші жартысы мен XVI ғасырдың бірінші жартысындағы Моғолстан мен Қашқар тарихын сипаттайтын баға жетпес мәліметтер қалдырды. Осы еңбегін XVI-XX ғасырдағы авторлар түрік және оған көрші халықтар орналасқан кең аймақтың тарихының алғашқы деректері ретінде кеңінен пайдаланды. Ол өзектілігін біздің заманымызда да жоғалтқан жоқ. Дулатидың осы басты еңбегі көптеген тілдерге аударылды.

Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдардағы көрнекті қайраткерлердің арасынан құрметті орын алды. 1999 жылы ЮНЕСКО эгидосымен оның 500 жылдығына арналған арнайы конференция өткізілді.

Мұхаммед Хайдар Дулатидің ата-бабасы Моғолстан мемлекетіне енген оңтүстік-шығыс Қазақстанның, Қырғызстан мен Шығыс Түркістанның көрнекті саяси қайраткерлері болған. Олар ұлысбектердің, тархандардың орындарында отырды және өздерінің мұралық иеліктері – Маңғылай-Сүбені басқарды.

Мұхаммед Хайдар Дулатидің үлкен атасы Мұхаммед Хайдар мырза 1480 ж. дейін Қашқарияны биледі. Оның әкесі Мұхаммед Құсайын XV ғасырдың басы мен XVI ғасырдың аяғында Моғолстанның шығыс бөлігінің билеушісі Сұлтан Махмұд ханның нөкерлерінің бірі болды. Мұхаммед Хайдар Дулатидің анасы - Хуб Нигар ханым Жүніс ханның қызы болатын, ол өзі - анасы жағынан Саид хан сұлтанның және Үндістанды билеген Ұлы Моғолдар әулетінің негізін қалаушы Захир ад-Дін Мұхаммед Бабурдың немере ағасы.

Мұхаммед Хайдар Дулатидің балалық шағы Орта Азиядағы Темір әулетінің, МұхамМед Шайбанидің өзбек көшпенділерінің қысымымен құлдырай бастаған кезіне сәйкес келеді.

Хайдар мырза өзінің негізгі білімін Жаркентте алады, онда үздік медреседе оны үздік педагогтар мен ғалымдар оқытады. Құран және Хадистермен қатар ол географияны, жаратылыстануды, математиканы, тарихты, философияны, логиканы, әдебиетті, тілдерді оқиды. Күн сайын әскери өнер сабақтарын алады.

Оның оқуы мен тәртібін Саид ханның өзі қадағалайды. Тарих пен географияға, әдебиетке, жылнамаларды зерделеуге көп көңіл бөледі. Осының бәрін «Зафар-наме» авторы, библиограф Әмір Темір I Параф ад-Дина Али Иаздидің шығармаларынан сарқып алуға болады екен, сондай-ақ Иакут аль-Хамауи ар-Румидің, Рашид ад-Діннің, Ұлықбектің, Бабурдың және т.б. еңбектерін оқиды.

Саид хан Хайдар мырзаның талантын жоғары бағалайды, оны ұлындай жақсы көреді, оған өзінің кіші қызын әйелдікке беріп, гурхан (ханның күйеу баласы) етеді, осылай достығын туыстық байланыспен нығайтады. Хайдар мырзаның еңбектерінде Саид ханның жасаған барлық жорықтары мен әрекеттері бейнеленген, ол осы оқиғалардың тікелей қатысушысы болған.

1512 ж. Мұхаммед Хайдар Дулати, Қашқарияда Саид хан сұлтанның сарайында болған кезде сарайдағы көрнекті әскери және басқа лауазымдарда болады. Бабурдың айтуынша, Мұхаммед Хайдар Дулатидің энциклопедиялық білімдері болған, Қазақстан, Орта Азия, Моғолстан тарихын жақсы білген.

1541-1546 жж. Кашмирде ол «Тарих-и Рашидиді» жазады, онда ол моғол хандарының сарайларында сақталған ұрпақтан-ұрпаққа таралып келе жатқан дулаттардың өткен өмірі туралы әңгімелерге, моғолдардың аңыздарына, құпия құжаттарға және көргендердің куәлігі мен өзінің бақылауларына сүйенеді.

Автор өткендегі - Жувейни, Жамал Карши, Рашид ад-Дин Али Йазди, Әбдіразақ Самақанди сияқты белгілі ғалымдардың тарихи шығармаларын пайдаланады. Осының бәрі берілген шығарманы мұрағаттық деректерге негізделген тарихи анықтама ретінде сипаттауға мүмкіндік береді [1, 20-б.].

«Тарих-и Рашидида» Қазақ хандығының қалыптасуы, Жетісу мен Шығыс Дешті Қыпшақтағы ізінше болған оқиғалар, Моғолстанның шабуылдары, феодалдық соғыстар, сыртқы жауға қарсы күресте қазақтар, қырғыздар мен өзбектер арасындағы достық одағын нығайту туралы көп мәліметтер бар.

Еңбекте Оңтүстік және Шығыс Қазақстанның XV-XVI ғғ. әлеуметтік-экономикалық жағдайы, қалалық және егін шаруашылығы мәдениеті, Жетісудың тарихи географиясы, Орта ғасырлық Қазақстан туралы көптеген құнды деректер бар.

«Тарих-и Рашидида» Қазақстанның: Сайрам, Түркістан, Йанги (Тараз), Баласағұн, Шу, Сырдария, Іле, Ертіс, Көкше теңіз (Балқаш), Қаратал және т.б. сияқты қалалары мен өзендерінің атаулары мен кейбір сипаттамалары ғана беріліп қойған жоқ, сондай-ақ осы өлкелерде туған ғалымдар мен белгілі тұлғалардың есімдері де аталады [2, 6-б.].

«Тарих-и Рашидидің» ерекше белгісі – шыншылдық болып табылады.

Автор өзінің алдына - өздері көрген шындықты, ол өзі қатысқан оқиғаларды немесе өткеннен орын алған ақиқатқа жүгінетін тарихи фактілерді бейнелеу мақсатын қойған. Мұхаммед Хайдар Дулати сандаған түркі тілдес этностар өз бетінше: қазақ, қырғыз, өзбек, қарақалпақ ұлттары болып рәсімделе бастаған кезеңде өмір сүрген. Сондықтан сарай шиеленістері, өзара қақтығыстық қайшылықтар мен соғыстар, билік пен жер үшін күрес, Дешті Қыпшақтармен қарым-қатынас туралы толық түрде әңгімелейді, ол «өзбектер» мен «қазақтар» этносының пайда болуы сияқты тақырыпқа да жүгінеді.

Хайдар мырза Кабулда өмір сүрген кезінде Бабурдың Шайбанидтерге қарсы қауіпті әскери жорықтарына қатысты. Көзімен көрген ұрыс шайқастары мен сынақтар Хайдар мырзаның жақсы шыңдалып, тұлға болып қалыптасуына нағыз сабақ болды. Ұрыс шайқастары кезінде оның ұстаздары мен қамқоршыларының бірі Саид ханның өзі болды. 1514 жылы ол Хайдар мырзамен бірге өзінің маңындағыларды шақырып алып, Қашқарияға жол тартады, Әбу Бәкірді тақтан түсіріп, Қашқар хандығын - жаңа мемлекетті құрады. Хандар ордасы тұрған Қашқарияда, Жаркентте көптеген мешіттер, медресе, сарайлар, керуенсарайлар болды. Мұнда өз шығармаларын шығарып, адамдарды сауаттылыққа үйретуші ғалымдар мен ақындар жан-жақтан келіп жатты. Кашмир Хайдар мырзаға өте ұнады. Сондықтан ол «Тарих-и Рашидида» Кашмирге сегіз тарауын арнайды. Өлке астанасы Сринагар қаласын, оның көп қабатты үйлерін, салтанатты аркаларын, жергілікті шеберлердің өнерін, небір бұйымдардың ғажайып әдемілігін сипаттайды. Мұнда кашмирліктердің исламды қабылдау тарихы өте толық мазмұндалған [3, 2-б.].

Үнді тарихшылары Хайдар мырза билеген кезде Кашмирдің құлпырғандығын айтады. Рухани дүниелер мен мәдениеттің дамуына зор көңіл бөлінді. «Тарих-и Рашидимен» жұмыс жасау барысында автор көптеген деректер, мысалы Ата Мәлік Ала ад-Дін Мұхаммед Джувайнидің «Тарих-и джахангушай» («Әлемді жаулап алу тарихы»), Орта Азия, Ауғанстан мен Жетісу тарихы сипатталған Жамал Карши еңбектерін пайдаланды.

Осындай ойлы, байқағыш тарихшының, соғыста да, басқаруда да тәжірибелі, ұзақ уақыт бойы Бабурдың үйімен тығыз байланысты болған адамның өмірі мен қызметі үнді тарихшыларының белгілі бір қызығушылығын тудырды [5, c. 2].

Оның дипломатиялық қабілеттермен ұштасқан тұлғасының тартымдылығы - оған Хумаюн императорының аласапыран кездерінде өз иелігінің тәуелсіздігін сақтап қалуға ғана емес, Тибеттегі жаңа жеңістер есебінен оны кеңейтуге де мүмкіндік берді. Мемлекеттік-әкімшілік істері мен әскери әрекеттер оған әдеби қызметтерімен параллель айналысуға кедергі болған жоқ: нақ сол кашмир кезеңіне оның «Тарих-и Рашиди» тарихи еңбегімен көп жылдық айналысуы жатады.

Мұхаммед Хайдар Дулатиге 1529-30 ж. Бадахшанда болған кездерінде түрік тілінде жазылған «Джахан-наме» өлеңдік трактаты жатады. Оған поэзия да бөтен емес болатын: түрік және парсы тілдерінде бірдей еркін жазды, поэтикалық псемдонимі «Айяз» болды.

Мұхаммед Хайдар Дулати 1551ж. жұмбақ жағдайда қайтыс болды. Оның моласы Сринагарда Мазар-и салатинде тұр.

XVI-XVII ғғ. өзінде классика болып саналған «Тарих-и Рашиди» кеңінен таралды, көп рет қайта жазылып, қайта оқылды, бұл бес ғасыр бойы оған деген өшпес қызығушылықтың куәсі. Осы данышпандық туындының баға жетпес көшірмелері Англия, Франция, Германия, Ресей, Үндістан, Пәкістан, Иран, Өзбекстан, Тәжікстан, Шығыс Түркістанның жылнама сақтағыштарында жатыр. Орта ғасырлық зерттеушілер өздерінің еңбектерінде, Шығыстың жұмбақ елдері: Кашмир, Шығыс Түркістан, тибет туралы әңгіме болғанда «Тарих-и Рашидиға» сілтеме жасайды.

XIX ғасырдағы ғалымдардың ішінен бірінші болып Ш. Уәлиханов осы еңбекке жүгінді. Ғылым Академиясы мұрағатында «Тарих-и Рашиди» жылнамасымен танысқан соң, осы туындының үзіндісіне шағын аударма жасады. Ағылшын шығыс танушысы Денисон Росс «Тарих-и Рашидиді» ағылшын тіліне аударып, Лондонда басып шығарды. Бірінші басылым 1895 жылға жатады, ал екіншісі – 1898 ж. Батыс еуропа ғалымдары - Х.Беверидж, В. Беллью, Дж. Бриггс, Дж. Даусон, Х. Джеррит, Е.Д. Росс, Ф.Х. Скрайн, Р. Шоу, Э. Эллиот, В. Эрскайн және басқалары Үнді тарихын зерделеп, Еуропада кеңінен таралған жоғарыда аталған еңбекке бірнеше рет жүгінді.

1996 жылы «Тарих-и Рашиди» В.М. Такстонның парсы мәтінімен АҚШ-та басылып шықты. «Тарих-и Рашиди» толық түрде орыс тіліне аударылып, 1996 жылы Ташкентте басылып шықты, ал 1999 жылы қазақстандық «Санат» баспасы оны бес рет қайта басып шығарды [1, 28-б].

Әл-Фараби атындағы ҚазМУ мен Тараз университеті осы көрнекті ғалымның өмірі мен шығармашылығына арналған бірнеше халықаралық конференциялар өткізді. Кейінірек Тараз мемлекеттік университетіне оның аты берілді. Қазақстанда Әл-Фарабидің 1100 жылдық мерейтойынан кейін атап өтілген маңызды мерекелердің бірі 1999 ж. Хайдар Дулати мырзаның 500 жылдығы болды [1, 29-б].

Осы көрнекті қолбасшының, мемлекет қайраткерінің, орта ғасырлық талантты тарихшының өмірі мен қызметі аз зерделенген және өзінің зерттеушілерін күтуде. Хайдар мырза туралы шығыс тілдерінде көптеген мәліметтер бар, олардың көпшілігі әлі күнге дейін жарияланбаған. Хайдар мырзаның шығармашылық мұрасы бүкіл әлемдік мойындауға және жоғары бағаға ие болды. Оның Орта Азия елдерінің ғылымын, мәдениеті мен әдебиетін дамытуға қосқан үлесін қайта бағалау күрделі. Әлемнің көптеген елдерінің ғалымдарына, қазақтың тарихи ғылымының бастауын М.Х.Дулатидің «Тарих-и Рашиди» атты классикалық еңбегісіз көз алдына елестету қиын.

2. Аяган Б. Летописцы средневекового Казахстана // Экспресс К. 2005. -19 августа.

3. Достанбаев Т. Великий историк Отечества: К 2000 - летию Тараза // Казахстанская правда, 2002, 13 сентября.

4. Достанбаев Т. Возвращение Дулати в Тараз Жамбыл-Тараз. // Казахстанская правда, 2000, 29 сентября.

А.Е. Даниярова,

Қарағанды мемлекеттік

техникалық университетінің

Қазақстан тарихы кафедрасының

доценті, т.ғ.к.

e-mail: aina171173@mail.ru